Қазақстан Республикасында терроизм және экстремизммен күресудегі халықаралық-құқықтық нормалар

Алайда жоғарыда айтылған мәселеге анағұрлым дифференциалды түрде келу арқылы ынталанатын белгілі-бір зерттеушілер тобы экстремизм түсінігінің жалпылама маңынасынан шығатын болса, бұл құбылыс біржақты кері болып анықтала амайдыдеген пікірді ұсынады. Оларды шартты түрде «либералдар» деп белгілеуге болады.

Жекелеп алып қарайтын болсақ, адам құқықтары жөнінде Ресей институтының сарапшысы Лев Левинсонның пікірінше, «экстремизмнін бір мағынаға ие бола алмау себебі, ең алдымен, бұл феномен түсінігіне кіретін түрлі мінездегі әрекеттер аясының өте кең болуында. Сондықтан экстремизмнің нақ өзіне тиым салудың мағынасы жоқ. Экстремизм – бұл қылмыс емес. Бұл «Гринпис» та, әлем марштары да, бір сөзбен айтқанда жалпы қабылданған тәртіптен тыс болатын әрекеттер»[1].

Осы логикадан шығатын болсақ, экстремизмге тек негативті, қауіпті құбылыс сияқты берген анықтамалардың бәрі объективті болып қарастырылуы мүмкін емес және айтылған күрделі әлеуметтік феноменнің толық бағасына үміткер бола алмайды. Либералдардың көзқарасы бойынша экстремизм түсінігін кең ауқымда қарастыру мәселесі және осыған орай туындайтын терминнің бір мағыналы болмауы, сонымен қатар оның жанама құбылыс болуы түрлі коллизиялырының саяси, саясаттанушылық, моральдық-этикалық қайшылықтардың туындауына негізгі себепкер болып табылатын  басты сәт екенін ұмытпауымыз жөн.

Жоғарыда айтылған құбылыстың антиәлеуметтікжәне антиқұрылымдық сипатқа ие екенін мақұлдай отыра, сонымен қатар экстремизм феноменінің әрмағыналы түсініктерді жақтаушылардың айтылған қорытындыларының даулы екенін де растай отыра, олардың келтірген дәйектерінде белгілі-бір сау логика бар екенін мойындау керек.

Жалпы, бұл көзқарасқа сүйенетін болсақ бір шынайы маңызды қауіп бар. Яғни мемлекет тарапынан басқа да мүдделі субъектілер тарапынан да өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін экстремизм терминінің кең мағынасын, пайданы көздейтін бір мақсатқа бағытталған талқылауды кері пиғылмен қолдану болып табылады. Экстремизм анықтамасын әртүрлі талқылаудың бірден-бір себебі: нақты емес, түсініксіз және жүйесіз дефиницияның кең таралуы. Осыдан экстремизмді классификациялауда адамадар әрбір орныққан тәртіптен тыс шығатын әрекеттерді жасауды кіргізе алады.  Сөйтәп оларға өз ықпалын тигізетін саяси оппоненттерін жоюға және тағы да басқа пайда табу мақсаттарына жетудегі байланыс, көбінесе, авторитарлы және  тотаритарлы нысандағы басқару жүйелерінде, мемлекет тарапынан экстремизмді өздерінше талқылау мен оны пайдалыну қазіргі таңда әлемдік саяси тәжірибеде көрініс табады. Дегенмен, шынайы өмірде орын алған әртүрлі саяси экстремистік қйымдар нақтыы басқару режиміне қауіптілігін көрсеткенімен, әлеуметтік қауіпті немесе деқұрылымдық элементтері бар критерийлерді көтере алмайды. Осылайша «либералдық» позицияны жақтаушылар белгілі-бір субъектінің әрекетінде экстремистік сипаты бар депсыныптаған жағдайда нақты қарсы ісер етуші құрал жоқ екендігін дәйекті түрде көрсетеді.

Талқыға салған экстремизм түсінігін кең көлемді қарауын қорытындылайтын болсақ, «консерваторлар» да, «либералдар» да өздерінің аталмыш терминге берген анықтамалырында өте маңызды қателер бар екеніне көзіміз жетеді. Экстремизм феноменін қарастыруда жоғарыда ұсынылған ерекше тәсілді кең мағынада түсінуге бағытталғанымен, шектен тыс әдістер мен көзқарасты ұстанушылардың әрекеттерін қабылдауы ақталмайды және оны ерекше саяси дефиниция ретінде қарастыруға мәні жоқ. Мұндай экстремизм мағынасын оның түп тамырына жетіп талқыға салу былай деп түсіндіріледі. Ең алдымен, бұл күрделі әлеуметтік құбылыстың пайда болуын мұқият қарастыру барысында және оның түсінігін нақты белгіленген шектерге дейән қарастыру арқылы негізгі, біржақты және нақты критерийлерді анықтау жолымен біз мынадый қауіпті құбылысқа ықпалды түрде қарсы тұра аламыз. Сонымен қатар, бұл терминнің түсінігін заңсыз пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарды атап қте аламыз.

Экстремизм генезисінің анализі бізді жеткілікті дәрежедегі қарапайым қорытындыға әкеліп соқтырады. Бұл дегеніміз аталмыш феноменнің пайда болу негізінде саяси, экономикалық, әлеуметтік, этникалық, діни-конфессионалдық мінездегі көзқарастары мен қайшылықтардың еркін соқтығысуы жатыр.

Белгілі бір мемлекетте өздерінің бағдарламаларын ұстануға түрле себептермен мүмкін болмайтын қарсы тұрған (оппозиция) шектен тыс тәсілімен саяси, діни, этникалық және таға басқа мәселелерін шешуге бет бұрады. Себебі жиі экстремистік әрекеттер дәл осындай тұғырықтан шыға алмайтын жағдайда туындайды. Қырғыз сарапшысы М. Койчукуловтың айтуынша, «экстремизмнің туындау табиғаты түрлі идеяларға қарсылық: саяси режимге, әлеуметтік теңсіздікке, белгілі әлеуметтік топтардың, этникалық, ұлттық және коныессионалдық одақтардың қоғамдағы орнына қанағаттанбаушылық»[2] . дегенмен айтып өтуге жөн болатын жәйт, барлық қақтығыстар зорлық, зомбылық, заңсыз антиқоғамдық нысанға ие болмайды. Тек қана нақты критерийлердің бар болуы арқылы қарастырып отырған әрекетті экстремистік акті немесе жай ғана қоғамдық және жекелеген құқықтар мен тәртіпті ұстану, сақтау жолымен белгілі бір топтардың көзқарастарының ерекше шерулері деп анықтауға болады. Тәжікстан зерттеушісі А. Имомовтың әділетті пікірі бойынша, «экстремизм жеке құбылыс ретінде дара қылмыс болып табылмайды. Қалмыс болып оның туындауы, оның салдары табылады. Өз кезегінде бұл қылмыстық әрекет мемлекетке, қоғамға және жеке тұлғаға қауіп төндіретін қоғамдық қауіпті әрекет жасауда көрініс табады»[3].

Экстремизмді баяндайтын критерийлерді анықтау басты мақсат және ой болып табылады. Осы мақсаттарға орай экстремизм тек заңсыз және антиқоғамдық әрекеттерде пайда болатын деқұрылымдық идеялармен күресетін қажеттілік емес, сонымен қатар аталған критерийлерге кірмейтін идеяларды бөліп шығару мақсатын көздейді. Алайда толық ақиқат болып келетін жағдай – экстремизм анықтамасына әртүрлі түсініктеме беру арқыы ешқандай біркелкі критерийлер жүйесі жоқ және әрбір зерттеуші өзінің экстремизмге критерийлер жүйесін береді.

Біздің ойымызша, атақты Ресей маманы М. Краснов экстремизм критерийлеріне анағұрлым нақты және жүйелі баға берді[4]. Оның пайымдауынша экстремизмге төмендегі жағдаяттарға бағытталған доктриналарды, идеяларды, ағымдарды тартуға қатысты әрекеттер жатуы керек. Олар:

- Адамдардың сыныптық, мүліктік, нәсілдік, ұлттық немесе діни белгілері бойынша бөлінуі;

- Адам құқықтарын жоғарғы «басты» конституциялық құндылық екенін жоққа шығару;

- Идеяларды  еркін тарату мен айырбастауды, плюрализмді заңдастыру мүмкіндігін жою;

- Жалғыз ғана мемлекеттік идеологияны қалыптастыру немесе орнату.

Жоғарыда көрсетілген критерийлер аяқталған болып объективті тұрғыдан есептелмесе де, біздің көзқарасымыз бойынша экстремизмді анықтаудағы өзінің үлкен ықпалын тигізе алады. Солай бола тұра, негізгі және маңызды принцип ретінде мемлекет және қоғамға, жеке тұлға құқықтарына қауіп төнетін әрекетті бағалау критериі қарастырылады.

Бұл анализ негізінде мынадай екі маңызды қорытынды жасауға болады:

Біріншіден, экстремизмнің шынайы пайда болу негіздері тек мына жағдайда болады: жеке индивидум немесе қоғам топтары өздерінің көзқарастарын радикалды түрде орнату мақсатында мемлекет қауіпсіздігі ұстанымдарына, басқа қоғамның құқықтарының саөталуына потенциалды қауіпті қалыптастыру.

Екіншіден, тек қана нақты критериялардың бар болыу арқылы экстремизмге дұрыс анықтама беруге болады. Мұндай жағдайда экстермизммен күресу «басқаша ойлайтындармен» күресу болмайды. Яғни адам құқықтары қағидаларына, пікір плюрализміне, діни, саяси, әлеуметтік аядағы идеяларға қарсы тұрмайды. Оған қоса, экстремизмнің антидемократиялық, антиқоғамдық мінезге ие екендігін есепке алатын болсақ, онымен уақытылы және ықпалды түрде күресу мемлекеттің қауіпсіздігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудағы кепілі боолады деп пікір бекітуге болады.

Болмаған жағдайда, яғни мемлекет және қоғам өз әлсіздіктерін көрсететін болса, немесе экстремистік әрекеттерге мүлдем тойтарыс бере алмаса, бұл өз кезегінде, міндетті түрде мемлекеттің қоғамдық-саяси жүйесінің эрозиясына әкеліп соқтырады. Бұған байланысты, біздің ойымызша, экстремистік әрекеттірдің әрбір мемлекетке немесе қоғамға мүмкін болатын салдарды Ресей мамандары В. Зорин және Э. Паин анықтады:

- саяси аяда мүмкіндіктер деңгейі кәдімгідей жоғарылайды, яғни, іс жүзінде маргиналды болып саналатын саяси күштер беделді болып келеді де, саяси этиканың жалпы деңгейі төмендейді. Осылайша мемлекетің бүкіл қоғамына кері әсер тарайды;

- қоғамдағы шыдамдылық тоза басьайды да, ақыр соңында саяси жүйе әлсірейді;

- қазіргі таңда зорлық, зомбылық мақсаттарға жету жолында анағұрлым тиімді және жеңіл тәсіл ретінде қалыптасқан. Бұл орайда аталмыш тәсілдер жастарға кері әсер тигізеді. Өйткені олардың табиғаты түрлі ержүрек әрекетерге және романтикалық ерліктерді жүзеге асыруға бағытталған және бұл талпыныс экстремистік идеялар мен қорытынды мақсаттарды жүзеге асыруға көмектеседі. Нақ осы жағдай мен экстремистік ағымдардың ұйымдастырушылары мен идеологтар пайдаланады. Олар «идея үшін» түрлі ланкестік актілер немесе басқа да қылмыстарға баруға дайын жанкүйерлерді қалыптастырады[5];

- және ең соңғы аспект – қорқыныш. Қорқыныш азаматтық өмірдің ішінде эрозия болады да, мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақсыздығына қолайлы жағдай туғызады.

Әрине экстремизмнің жандану себептері әр қоғамға және мемлекетке ерекше тұрғыдан әртүрлі болуы мүмкін. Жандану себептері субъективті және объективті жағдайларға тәуелді болады.  Әлбетте  экстремизмнің жандануы мен таралуының базистік шарттары бар және олар іс жүзінде барлы қоғамдар мен мемлекеттерге тиесілі. Мысалға, Д. Ольшанский қазіргі таңдағы экстремизмнің жандануы мен тарлуының негізгі факторларын бөледі: өлеуметтік-экономикалық тапшылық, азаматтардың ауқымды үлесінің өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуі, билік құрылымдары мен саяси институт деформациясы, олардың қоғамдық даму мәселелерін шеше алмауы, саяси режимнің тоталитарлы нысаны, билікті оппозицияның басуы, басқаша көзқарастарды ұстанушыларды құдалау, ұлттық толқындар, жекелеген топтардың өз мақсаттарын тезарада шешуге ынталары, көшбасшыладың саяси амбициясы және т.б.[6] . Әрине бұл факторлар жиынтығын қолдану арқылы белгілі бір экстремистік актінің пайда болуын түсіне алмаймыз, себебі, жеке жанданған экстремизм нақты мемлекетте, қоғамда өзіндік спецификалык факторларға әсер етеді.

Бірақ, дегенмен жоғарыда ұсынылған факторларға қорытынды беретін болсақ, бұл тізім бізге қазіргі замандағы экстремизм себептері туралы анықтаманы айқындайды. Экстремизмнің жандануы мен әрекет етуін анықтайтын жоғарыдағы негізгі факторларды жалпылағанда экстремизм жалғаспалы саяси тұрақсыздық кезеңінде, мемлекеттік институттардың әлсіздігі кезінде, сонымен қатар экономикалық тапшылық жағдайында белсенді болады деген қорытындыға келеміз.

Негізгі факторлармен қатар экстремизмнің жандануы мен тарлуына жанама әсер тигізетін факторлар тобы бөлінеді. Олардың қатарына, мысалы, мыналар жатады: халықаралық және ішкі мемлекеттік экстремизм әрекеттерімен күресу жүйесі мен дүрыс немесе толық жұмыс істемеуінде; қоғамның, оның бөлек топтарының саяси және құқық мәдениеінің төмендігі; мемелекетаралық қатынастардың әлсіреуі; әлеуметтік шиеленісудің өсуі және тағы басқа[7].

Міндетті түрде көз саларлық жәйт, экстремизмге пәндік анализдердің талқылауына арналған зерттеулердің күрт өсуі кейінгі кезде жоғарылағанымен, әлі күнге дейін терминологиялық ахуал сақталуда. Көп кездесетін шатасулар – экстремизм жіне терроризм түсініктері арасында туындайды. Бір жағынан экстремистер өздеріің мақсаттарына жету үшін маңызды рөл террористік әрекеттерге берілген. Осы жағдайда «экстремизм» және «терроризм» терминдері деқұрылымдық, оның қоғамдық, антимемлекеттік және жалпы антиадамгершілік бағыттардағы әрекеттерді жүзеге асыруымен байланысты. Алайда, бұл екі құбылыстың арасында тығыз байланыс болғанымен, олар синонимдер болып табылмайды және экстремизм және терроризм түсініктерін нақты ажырату керек. Аталған терминдермен ерікті түрде тек қана Бұқаралық Ақпараттар Құралдары, саясаткерлер шатасуымен қатар арнайы мамандар да бұл терминдерді айту барысында мәні жағынан қателеседі. Бұл терминдердің жағымсыз жағынан араласып кетуіне әкеліп соқтырады.

Біздің ойымызша, экстремизм мен терроризм арасындағы айырмашылықтарды неғұрлым нақты анықтаған Ресей маманы Г. Мирский: «Экстремизм және терроризм өте тығыз және өте жақын құбылыстар, бірақ олардың арасында автоматты байланыс жоқ: егер әрбір террорист –экстремист екені белгілі болса, онда әрбір экстремист- террорист екені қате пікір». Әрине экстремизм белгілі бір ой толқынының тәсілі мен логикалық түрде террорды ақтауға әкеледі, бірақ бұл қызу нүктесіне жетуге міндетті емес[8].

Адам әрекеттерінің, көзқарастарының шектен тыс болу дәрежесін қарастыру барысында, біздің ойымызша, анықтамалардың ішінде экстремизмге жақын түсінік – радикализм. Ресей зерттеушісі Д. Ольшанский радикализмді (латын тілінен аударғанда, radix - тамыр) қоғамда бар «әлеуметтік және саяси институттарды түпкілікті және қайтарымсыз (радикализмді түптамырымен) өзгертуге бағытталған әлеуметтік-саяси идеялар мен әрекеттер деп анықтайды».

Экстремизм және радикализм бір-біріне жақын, тіптен, туыс құбылыс ретінде қарастырылады. Олардың екеуіне де тән қасиет, алдарына қойған мақсаттары мен тапсырмаларына жету барысында шектен эксестік позициялары мен әрекеттерді ұстану болып табылады. Бірақ олардың арасында да белгілі-бір айырмашылық бар. Ольшанскийдің пайымдауынша, «Радикализм, экстремизмге қарағанда түрлі идеялардың мазмұндық жақтарына өте үлкен көңіл бөледі және екінші орынға бұл идеяларды іске асыру тәсілін мұқият талқылайды, радикализм тек қана «идеялық», бірақ әрекетсіз бола алады, ал экстремизм әрқашанда әрекетті болады және әрдайым «идеялық» бола бермейді».[9] Осылайша әрекеттердің қауіптілік және ауқымдылық деңгейін есепке ала отырып, келесідей логикалық тұрғыдан тығыз байланысты иерархиялық тізбесін ұсынуға болады: радикализм-экстремизм-терроризм. Қателеспес үшін терроризм эксремизмнен шығады дегенді ұмытпау керек және мәні жағынан терроризм экстремизмнің бір бөлігі болып табылады. Себебі терроризм кең ауқымдағы көріністердің ішінен өзіне тек ең қатігез тісілдерді ендірді. Бұл тәсілдер үлкен саяси мақсаттарға жету үшін барлық әдістерін қолданады, тіптен мемлекеттік, саяси, қоғамдық қызметкерлерді жоюмен қатар қарапайым азаматтарды өлтіруге, түрлі материалдық объектілерті жоюға дейін барады.[10]