Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім беру эволюциясы

Арнайы тоқталуды қажет  ететін мәселе – халықтың сол замандағы тәлім-тәрбиелік тәжірибесі. Қазақ халқы ата-тегінен қалған мұраны сақтап қана қалған жоқ, олардың болашақ жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеуге, этностың рухани-адамгершілік бейнесіне, мәдениетке, тұрмысқа, әлеуметтік қатынастарға тигізетін әсерін терең ұғынып, оны әрі қарай дамытуға тырысты. Халықтың тәрбиелеу, білім берудің өмірлік тәжірибесінде қолданған педагогикалық формалары мен құралдары алуан түрлі әрі мол. Осының нәтижесінде ұлтымыздың жас ұрпағы сол замандағы қоғамның даму деңгейіне сәйкес, жеткілікті деңгейде ақыл-ой, дене, еңбек, эстетикалық, адамгершілік тәрбиесін алды. Көшпенді қазақ халқының тіршілігі мен еңбек әрекеті табиғатпен, жануарлармен тығыз байланысты. Балалар тәрбиесі табиғатпен ұштастырыла жүргізілді.

Тарихи жағдайлар мен  рухани мұралардың барлығы халқымыздың  этномәдени білімдері өте ерте заманнан басталғанын, тарихы терең екендігін  дәлелдейді. Бұл рухани, этномәдени асыл мұраны ортағасырлық ойшылдардың тәрбие, білім беру туралы идеялары және халық тәлімі мен ауызекі шығармашылығы одан әрі байытты.

Қазақ халқының этномәдени білім беру негізін ортағасырлық Қазақстандағы философиялық және этикалық-педагогикалық идеялар құрайды. Қазақ халқының этнопедагогикалық ойлары қалыптасуына халық тәрбиесі, діни сенімдер, т.б ықпал етті. Сонымен қатар, Орта Азия мен Таяу Шығыс, Қытай, кейінірек Ресей халықтарының тәжірибесі мен білімдік-тәрбиелік идеялары да өз әсерін тигізді.

Қазіргі Орта Азия мен Қазақстанды мекен еткен түркі халықтарының тарихында Х-ХІІ ғасырлар қоғамдық дамудың жаңа кезеңі болды. Бұл кезде өз қауымын айдай әлемге танытқан ғұламаларымыз тарих сахнасына шықты. Атақты ғалым Ф. Копрулузаде тілімен айтқанда: «Түркі халықтарының қоғамдық-мәдени даму тарихында Қайта өрлеу - Ренессанс дәуірі болды». Өйткені, мемлекетті басқарудың исламға негізделген әлеуметтік-этикалық нормаларын белгілеу қажет болды. Осы қажеттілікті өтеу үшін әл-Фарабидің «Әлеуметтік-этикалық трактаттары», ибн Синаның «Даныш-намесі», «Білім кітабы», әл-Бирунидің «Хикметтері» («Даналық сөздері»), Ахмет Иүгінекидің «Хибатул хакаийк (Ақиқат сыйы») дастандары, Ахмет Иасауидің «Диуани хикметі» («Даналық кітабы»), Сүлеймен Бақырғанидың «Ақырзаман кітабы», Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» («Бес тармақты тарих») т.б. шығармалар өмірге келді.

Қазақ халқының құрылуы  этникалық территорияның қалыптасуымен  қатар жүрді. Көптеген этникалық-саяси  және шаруашылық факторлардың әрекеті  нәтижесінде Қазақстан аумағында негізгі этникалық – территориялық бірлестіктер – Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз құрылды. Қазақ хандығының пайда болуы – Қазақстан территориясында ХIV-XV ғасырларда болып өткен әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестердің заңды қорытындысы. Тарихи әдебиетте Шығыс Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларының бір бөлігі Жошы ұрпағы Керей мен Жәнібектің басшылығымен  Шу мен Талас өзендерінің жазығына көшуі Қазақ хандығының құрылуының бастауы деген пікір бар.

Қазақ халқы  өз алдына тәуелсіз мемлекет болғанға дейін талай күресті бастан кешіргені хақ. Атап айтқанда, араб, моңғол, жоңғар басқыншыларынан өз атамекенін қорғап қалғандығы тарихтан белгілі.

Бұл кезең  ХV-ХVІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Осы аралық қазақ елі үшін ауыртпалығы  мол болғанымен, халықтың тәлім-тәрбиелік дәстүрі қалыптасып, дамуы осы кезден басталады.

Қазақтың  ХV-ХVІІІ ғасырлар аралығындағы тәлім-тәрбиелік  ойларының  бастауы болған Орхон-Енисей ежелгі жазбалары, оны жалғастырған, қазақ жерінде дүниеге келген әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари сияқты аса ірі ғұлама-ғалымдар мұрасындағы тәлімдік ойлар Өтебойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри сияқты ойшылдардың туындыларынан көрініс тапты. Өз еңбектерінде олар адам, ел басқару мұраттарын, этикасын, тәрбие мәселесін, жалпы адамгершілік пен ізгіліктің бастау бұлағын ата-баба салт-дәстүрлерінен, діни наным-сенімдерден, ғылымның халықтық бай тәжірибеге негізделуінен іздестірген еді.

Қазақ хандығы тұсындағы  этномәдени білім көрінісін халықтың ауыз әдебиетінен табамыз. Осы кезеңде халық арасынан шыққан талантты адамдар –ақындар, салдар, серілер, жыраулар болды. Жастарды отансүйгіштікке, патриоттыққа, қайырымдылыққа, ұжымшылдыққа, еңбекті қадірлей білуге тәрбиелеуде, үлкенді сыйлап, әдепті, кішіпейіл, елгезек, мейірімді болу сияқты жақсы қасиеттерді олардың санасына сіңіріп, бойына ұялатуда Асан қайғы, Шалкиіз, Доспамбет, Ақтамберді, Бұқар т.б. ақын-жырау шығармаларының үлкен маңызы бар.

Қазақстанның Ресейге  қосылғанға дейiнгi этномәдени білім  беру практикасын сөз етсек, бұл дәуiрде көбiнесе конфессионалдық дiни мектептер мен медреселер, кейiн орыс-қазақ мектептерi қатар қызмет жасап, этномәдени білім беруде олардың өзіндік маңызы болды.

Біз этномәдени білім  беру идеяларының алғышарттарын  ғылыми тұрғыдан негіздеуге талпыныс жасадық (Кесте 1).

Кесте 1 – Қазақстандағы  этномәдени білім беру идеяларының  тарихи-педагогикалық алғышарттары

Тарихи педагогикалық  процестерді дәуірге бөлу оны санадан өткізуге, ұғынуға көмектеседі, оның ішкі заңдылықтарын анықтауды жеңілдетеді, ғылыми қорытынды жасап, оны заманауи құбылыстармен байланыстыруға мүмкіндік береді. Мектеп және педагогика тарихын дәуірлерге бөлмей, зерттеу қиын. Дәуірлерге бөлу - жалпы адамзаттың немесе аймақтың, елдің, белгілі халыққа тән тарихи педагогикалық үдерістердің қалыптасу және даму кезеңдерінің негізгі мазмұнын мәндік анықтау болып табылады.

Дәуірлерге бөлудің  күрделілігі жалпыәлемдік тарихи - педагогикалық үдерістің, сондай-ақ, оның аймақтық немесе аумақтық тарихына негізделген бөліктерге бөлудегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілетті бірыңғай өлшемдерді тұрақтандырудың қиындығына байланысты.

Кезең – кез келген тарихи педагогикалық құбылыстың, үдерістің дамуындағы уақыттың белгілі аралығы.

Біздің зерттеу проблемамыз  Қазақстанда этномәдени білім берудің  қалыптасуы мен даму тарихына байланысты болғандықтан, біз қазақ тарихы, педагогика тарихы, қазақ халық педагогикасы тарихына байланысты кезеңдерге бөлу проблемасын зерделеп, оның басты қағидаларын басшылыққа алдық.

Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің эволюциясын  кезеңдерге бөлуде төмендегідей тұжырымдамалық тұғырлар басшылыққа алынды:

1. Қазақстанда этномәдени білім берудің қалыптасуының тарихи-педагогикалық алғышарттары анықталынды.
2. Этномәдени білім берудің әртүрлі кезеңдерінде қоғамның тарихи-әлеуметтік даму процесіне талдау жасалды.
3. Этномәдени ой-пікірлердің, халықтық педагогиканың тәлімдік құндылықтарының қалыптасуы мен дамуы ұлттық ғылым мен мәдениеттің тиісті кезеңдердегі жай-күйімен ұштастыра зерттелді.
4. Зерттеу материалдарын ғылыми-педагогикалық талдауда этномәдени білімнің маңызды компоненттері этнологиялық, этнопсихологиялық, этнофилософиялық және этномәдениеттану ғылымдарының әдіснама-әдістерін ескере отырып, дерек көздерін кешенді пайдалануға үлкен мән берілді.

Қорытындылай келгенде, Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасуы мен дамуын  төмендегідей шартты кезеңдерге бөліп көрсетеміз:

1 кезең: Қазақстанда  этномәдени білім берудің пайда  болуы (ХІХ ғасырдың екінші  жартысы мен  ХХ ғасырдың  басы);

2 кезең: Қазақстанда  оқушыларға этномәдени білім  берудің қалыптасуы (ХХ ғасырдың 20-90 жылдары);

3 кезең: Қазақстанда  оқушыларға этномәдени білім  берудің дамуы (1991 жылдан бергі  кезең).

Біз шартты түрде ұсынып отырған, Қазақстанда оқушыларға  этномәдени білім берудің қалыптасуы мен дамуының ғылыми маңызы аса зор  үрдістері мен кезеңдері өз бастауын ХІХ ғасырдан алғанымен, қазақ халқы тарихының ежелгі дәуірдегі жалпы этникалық мәдениетінің алатын орнын жоққа шығармаймыз.

Түрлі әдебиет көздері  мен мұрағат материалдарын талдау негізінде Қазақстанда этномәдени білім берудің қалыптасуы мен даму кезеңдерінің салыстырмалы-мазмұндық сипаттамасын төмендегі кестеде береміз (Кесте 2).

Кесте 2 - Қазақстанда  оқушыларға этномәдени білім берудің  қалыптасу мен даму кезеңдеріне  салыстырмалы-мазмұндық сипаттама 

№ 2 кестенің жалғасы

Қазақтың ұлы ағартушыларының  тәлімгерлік еңбектері Қазақстанда этномәдени білім берудің бастауы, бірінші кезеңі. Бұл Қазақстанның Ресей құрамында болған дәуірге сәйкес келеді. Еліміздегі этномәдени білім беру идеялары XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының ұлы ойшылдарының әлеуметтік-саяси, философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарастарымен өзекті байланыста дамыды. Қазақстанда этномәдени білім беру идеялары Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев есімдерімен байланысты.