Халықаралық валюта нарығы және валюталық реттеу туралы жалпы түсінік

Халықаралық  қаржы  коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк  кепiлдiк  алмай-ақ  дамушы  елдердiң  экономикасындағы   жеке  сектордың  жұмысын  анықтау  үшiн  құрылған.

Халықаралық қаржы коорпарациясының негiзгi принциптерi  мыналар:

• Жоба  бойынша жалпы  шығындар саласында  25 пайызын  қаржыландыру;
• Кәсiпорын  акцияларының  тек  35%    сатып  алу.

Қарыз 3 жылдан  15 жылға  дейiнгi  мерзiмде  берiледi. Корпарация  жылма-жыл 200  жоба  бойынша  3 млд  доллар  самосындағы  займ бередi және оған  170  ел  мүше.

Халықаралық  даму  ассоциясында  (ХДА) 1960 жылы  дамушы  мемлекеттердiң  iшiнен  Әлемдiк банктен  қарыз  алуға  жағдайы  келмейтiн  ең  кедейлерге  көмек  көрсету  үшiн  құрылған. ХДА  заңды  дербес  ұйым  болғанмен, көп  жағдайда  ӘБ  бiрiгi  несиелiктi  жобалайды . Қазiргi  уақытта  жылма-жыл  жалпы  соммасы  6  млд  доллар  болатын  125-тен  астам  жобаларға  несие  бередi, оның  159  мемлекеттен  тұратын  мүшелерi  бар.

ХВҚ  Бiрiккен  Ұлттар  Ұйымының  маманданған органы  ретiнде  өз  жұмысын  1947 жылы  наурызда  бастады. оның  штаб-пәтерi Нью-Йоркте  орналасқан, басқарушы  органы  басқармалар  кеңес  қатысушы  елдердiң  қаржы  министiрлерiнен немесе  орталық  банктердiң басқармаларынан  тұрады, кеңес  жыл  сайын  шақырылады. Атқарушы органы   алғашқы  кезде   бұл  қорға  49 ел  мүше  болып  кiрiп, оның капиталы  8 млд  доллорды   құрады. қазiргi  кезде  мүшелерiнiң  саны  иөрт  есе  көбейiп, ал  капиталы  шамамен  18  есе  өстi.  /5/

Инвистициялардың  кепiлдiгi  жөнiндегi  көп  жақтық  агеттiк  1988  жылы  дамушы  елдердiң  шетел  жеке  инвистициторларына  инвестициясынан  саяси  қауыптен  қорғану  үшiн  құрылған. Атап  айтқанда: экспропорция, яғни  жеке  меншiктi  айыру  қаупi , келiсiм  жағдайларды бұзу  қауiптiлiгi  т.б. 15-20  жыл  бойы  сақтауға кепiлдiк  бередi. Агентiк  мүшелерi  болып  тек  ХҚҚДБ  берген  несиелер  мемлекеттiң  төлем  қабылеттiлiгiне  сүйенедi.

Қорыта  айтқанда, халықаралық  валюта  және  несие  қаржы  институттары – ХВК  және  Әлемдiк  Банк  тобы – халықаралық  несие  қатынастарын  реттеуде  маңызды  роль атқарады. Олардың  қарызы  онша  көп болмасада, елге  қарыз капиталының  әлемдiк  нарығына  жеке  банктерден  қарыз  алуға  жол  ашты. Сөйтiп  ХВҚ  мен  ХҚҚДБ  берген несиелер  мемлекеттiң  төлем  қабiлеттiлiгi  бар екенiн дәлелдейдi.

ХВҚ  және ХҚҚДБ  басқа  да  халықаралық  ұйымдармен  қатар  ежелгi  дамушы елдердiң   және  батыс  еуропа  бұрынғы  социялистiк  елдерi  мен  ТМД  елдерiнiң  сыртқы  қарыздарын  реттеуде  белсендi қатысуда.

 

 

 

 
 

1.2.  Валюталық   нарықты  реттеудің мағынасы мен қажеттілігі

 

Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарда басқа елдермен сауда, экономикалық қарым-қатынасқа түсуі  үшін, шетелдермен экспорт пен  импорта, әлемдік капитал ағымдарының  іске асуына және шетел валюталырының  еркін айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты іске асыру  валюталық нарық негізінде жолға  қойылады.

Валюталық нарықтар дүниежүзiлiк шаруашылықта құрал жабдықтар, сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан  тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды  талап ететiн ұлтаралық капитал  үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. 

Халықаралық валюталық нарықтың негiзгi құраушы элементтерi ретiнде валюталық  бағам,  әлемдiк ақшалай тауар  және халықаралық өтiмдiлiк,  валюталық  рыноктар,  халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық  келiсiм шарттарды атауға болады.

Ваюталық  нарық - ұлттық  заңдылықтар  немесе  халықаралық  келiсiм шарттарымен  бекiтiлетiн  валюталық  қатынастарды  ұйымдастыру  және  реттеу  формасы  негізінде көрініс табады.

Халықаралық валюталық нарық дүниежүзiлiк  шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу  және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы  халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты  шарттарды талап ететiн ұлтаралық  капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.  Халықаралық валюталық  нарықтың негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар  және халықаралық өтiмдiлiк,  валюталық  курс,  валюталық рыноктар,  халықаралық  валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.

Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.

Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын  бүгiндегi өзектi мәселелердiң бiрi «Халықаралық валюталық (рыноктар) нарықтар және валюталық реттеу» деп алдым.

Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден,  жалпы халықаралық валюталық нарықтың түсiнiгiне және құрылымына, оның оның пайда болу себептерi мен негiзiн құраушы элементтерiне, валюталық бағам және оған әсер етушi факторларға тоқталып, екiншiден Қазақстан Республикасының халықаралық валюта нарықсiндегi орнын, елiмiздегi валюталық операциялар мен валюта бағамының жағдайын қарастырып өту және оларды ұлттық экономика дамуына қосар үлесiн қарастыру.

Бұл мақсатқа жету барысындағы  негізгі мiндеттерге мыналар жатады:

1. халықаралық валюталық нарықтың түсiнiгiн анықтап, оның пайда болуының себептерiн талдау;
2. халықаралық валюталық нарықтың негiзгi элементтерiн анықтау;
3. Қазақстан Республикасы валюталық нарықтың дамуындағы ұлттық валютаның даму тарихы мен валюталық нарықтың негізгі элементтеріне тоқталып өту;
4. Қазақстан Республикасындағы валюталық нарықтың қалыптасуы мен қазiргi жағдайы қарастыру болып табылады.

Мемлекеттің әлем экономикасына  кіруі валюталық қатынастар жүйесінің  дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді. Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне жағдайна бейімделген.

Валюталық бақылау  мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:

• Ø экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
• Ø қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүргізуді бақылау;
• Ø капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
• Ø валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.

Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдар-дың (валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту, ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.

Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық  құндылыққа өту кезенінде Қазақстанда  қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер  берілді, әсіресе реформалаудың  бастапқы кезеңіңде. Валюталық саясаттың  дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар  бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және экспорттық түсімді жасыру, импортгық  контракт есебінен аванс төлемдерін келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.

Валюталық бақылау  капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі ретінде бола алады.

Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының нығайту.

Валюта бақылауының  мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды сақтауын қамтамасыз ету болып табылады

 

 

1.3.   Валюта нарығын  бақылаудың негізгі бағыттары

 

Валюта бақылауының  негізгі бағыттары:

• Ø Жүргізілген валюта операцияларының қолданылып жүрген заңдарға сәйкестігін және оларды жүзеге асыру үшін қажетгі лицензиялар мен куәліктердің болуын анықтау;
• Ø шетел валютасындағы төлемдердің контракт шарттарына сәйкес келуі тұрғысынан негізділігін тексеру;
• Ø валюта операциялары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығын және дұрыстығын тексеру;
• Ø валюта бақылауы органдары мен агенттері өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының резидентгері мен резидент еместері жүргізетін валюта операцияларының қолданылып жүрген заңға лицензиялардың немесе тіркеу куәліктерінің шарттарына сәйкестігі тұрғысынан бақылау жасауды жүзеге асыруға міндетті;
• Ø валюта бақылауы органдары өз құзыры шегінде нормативтік актілер шығарады, анықталған тәртіп бұзушылықтарға жол бермеу жөнінде талаптар қояды және Қазақстан Республикасының барлық резиденттері мен резидент еместері орындауға міндеггі болып табылатын  заңдарда козделген басқа шараларды қолданады.
• Ø валюта бақылауы агенттері құқық қорғау органдары  мен  Қазақстан  Ұлттық Банкіне олардың клиенттері валюта операцияларын  жүргізген кезде жіберген валюта заңдарын бұзудың өздеріне мәлім болған барлық фактілері туралы хабарлауға міндетті;
• Ø валюта бақылауы агенттері өз қызметін жүзеге асыру үшін алда берілген көзделген жағдайлардан басқа кезде өз клиенттерінен тек олар арқылы жүргізілетін валюта операциялары бойынша ақпарат сұрап алуға құқығы бар;
• Ø валюта бақылауы органдары өз қызметін жүзеге асыру үшін валюта бақылауы агентгерін тартуға және олардың міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар беруге құқы бар. Валюта бақылауы агентгері валюта бақылауы органдарының мұндай тапсырмаларын орындауға және олардың орындалғаны туралы белгіленген мерзімде есеп беріп отыруға міндетті.

 

ІІ. КАПИТАЛ ҚОЗҒАЛЫСЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ  РЕТТЕУ

Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операциялар  «Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеу ережесі»  арқылы  реттеледі «Валюталық реттеу туралы», «Мемлекетгік және мемлекет кепілдік берген карыз алу мен борыш туралы», «Қақақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әзірленген және елдің төлем балансы мен сыртқы борышының жай-күйіне шынайы және уақтылы статистикалық есепке алу мен талдауды жүзеге асыру үшін капитал қозғалысымен байланысты операцияларды тіркеу тәртібін белгілейді.

 

 

2.1.  Валюталық нарық типтері және оның элементтері

 

Дүниежүзілiк  валюталық  нарықтардың  арсындағы  дағдарыс  тұсында  оның  құрылымдық қағидаларының  әрекетi  бұзылып, аяқ  асты  валюталық  қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк  валюталық  нарықдегi дағдарыс ескi нарықтың бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн жаңа нарықмен ауысуына әкеледi.

Валюталық нарықтар 3  түрге  бөлiнедi:

1. Ұлттық  валюталық  нарық;
2. Дүниежүзілiк  валюталық  нарық;
3. Аймақтық  немесе  мемлекет  аралық  валюталық  нарық. 

Тарихта ұлттық  валюталық  нарық  ең  бiрiншi  қалыптасқан.  

Ұлттық валюталық нарық – халықаралық төлем айналымын жүзеге  асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне  қажеттi  валюталық ресурсты сұрайтын  және  оны пайдалануға қөмектесетiн экономикалық  қатынастар жиынтық бiлдiредi. /6/

Ұлттық валюта елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қолсыз формада (банктік  шоттағы ақша қалдығы) бола алады. Оның эмитенттері Орталық және коммерциялық банктер.

Ұлттық валюталық нарық елдің  ақша нарықсінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері  елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.

Ұлттық  валюта  дүниежүзлiк  валюталық  нарықмен  тығыз  байланысты. Дүниежүзілiк  валюталық  нарық  XIX ғасырдың  ортасына  қарай  құрылған .

Дүниежүзілік  валюталық  нарық – бұл халықаралық несие қаржы институттары  мен валюталық құралдардың қызмет  етуiн қамтамасыз  ететiн халықаралық келiсiм шарттары  мен мемлекет  аралық  құқұқтардың нормалар  кешенiн құрайды . Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті – халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта нарықсі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.