Ақша нарығы және валюталық биржалар

 

Ақша нарығы және валюталық биржалар

 
 
Задайте вопрос по этому товару

 

Мазмұны 

 

Кіріспе.....................................................................................................5

І АҚША НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ БИРЖАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ

1.1     Ақшаның мәні және қызметтері...............................................................7

1.2     Валюталы жүйелер және валюталық қатынастардың ұғымы.............18

ІІ ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ 

 

2.1. ҚР-ның валюта нарығында  сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру.........27

2.2     Валюталық қорлар.....................................................................................32

Қорытынды..............................................................................................33

Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................35

Кіріспе 

 

Ақша   ежелгі   заманда   пайда   болды.   Олар   тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып абылады. Тауар - бұл сату немесе айырбастау үшін жас-алынған   еңбек  өнімі.   Адам   еңбегінің   өнімі   (зат),   оны өндірушілердің   белгілі   қоғамдық   қатынастарын   тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға ай-налуы  ақшаның  пайда  болуындағы  объективті  алғышарттарды құрайды, Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса  немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда   оны  дайындауға   кеткен   уақыттың   рәсуә   болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше^өмір сүретін тауар, ол ақша"'.

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен  табылады. Тауарлар және ақшалар бір  және осы тауар формасының нақты  қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне аүысаяы

Алғашқы қауымдық құрылыс  кезінде бір тауардың басқа бір  тауарға кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады (1 балта = 5 қүмыра, 1 қой = 1 қап бидай  және ъб.).

Тауар өндірісінің дамуы  барысында кездейсоқ айырбас  жиіленді. Жалпы тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай  формасы толық формаға өте  бастады. Мысалы, бидайды етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды.  Ақша дегеніміз - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша - тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:

Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында  делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.

Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.

Үшіншіден, айырбас үрдісінде  ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек  ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде  айырбас қатынасының бір жағында  тұрады да, ал екінші жағында бүкіл  тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.

Тауарлар дүниесінің тауар  және ақша болып екіге бөлінуі  оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, оның тұтыну құнының  біреудің қажетін өтеуге керек болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан  оның құнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар  өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндіруідіге түскен ақшаның  мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа  кез келген қажетті тұтыну құнын  алуға мүмкіндік туады.

Ақшаның түрлері

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді:

• толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар);
• толық құнсыз ақшалар (құндық белгілері).

Мазмұны   [жасыр]  1 Толық құнды ақшалар 1.1 Mеталл ақшалар 2 Толық құнсыз ақшалар 2.1 Қағаз ақшалар 2.2 Несиелік ақшалар 2.2.1 Вексель 2.2.2 Банкнота 2.2.3 Чек 3 Электрондық ақшалар 4 Пайдаланылған әдебиет

[өңдеу] Толық құнды ақшалар

Толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар) — номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.

[өңдеу] Mеталл ақшалар

640 Б.д.б. лидиядан жасалған  тиын, үлкейтілген.

Металл ақшаларға: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі  нысанда болған. Монета түріндегі  нысаны — бұл олардың соңғы  нысаны. Монетаның бет жағы —  аверс, артқы жағы — реверс және жаны — гурт деп аталады.

Монета сөзінің  шығуын римдіктердің жүрегі саналатын  шіркеу құдайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яғни сол шіркеуден берілген ақшалай  қаражаттың көмегімен римдердің  эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.) жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. «Монета» сөзі латынша «moneo»  — «кеңес беремін, көңіліңнен шығамын» дегенді білдіреді.

Алғашқы монеталар VII ғ. б.з.б Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда  болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы IX—X ғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталарымен  қатар, күміс монеталар да қоса жүреді. Алтын айналысына бірқатар елдер  де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл  елдердің ішінде алтын өндіру жағынан  бірінші орынды, өзінің отарларымен  бірге ағылшын елі алған.

Алтын айналысы тұсында  құнның қағаздай белгілерінің пайда  болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған:

• алтын өндірісі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай, нәтижесінде айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады.
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады.
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын ынталандырмады.

Алтын айналысы не бары бірінші дүниежүзілік соғысқа  дейін болды және соғысушы елдер  өздерінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп  алтын айналыстан шыға бастайды.

[өңдеу] Толық құнсыз ақшалар

Толыққұнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.

Оларға мыналар  жатады:

• құнның металдық белгілері—арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгілері.

Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшаларға.

[өңдеу] Қағаз ақшалар

1896

Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты.

Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері  мынадай:

• металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында бүлінуі;
• бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;
• эмиссиондықтабыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың, нақты құны арасыңдағы айырма) алу мақсатында қазынаның, қағаз ақшаларды шығаруы;
• бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.

Алғашқы қағаз ақшалар  б.з. XII ғ. Қытайда, 1690 жылы Ұлыбритания  отары болған Солтүстік Америкада, 1762 жылы Австрияда және 1769 жылы Ресейде  пайда болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар  барлық елдерде шығарылды. Қазіргі  кезде қағаз ақшалар қазыналық  билеттер түрінде он елде (АҚШ, Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана сақталған. Кешегі КСРО-да 1961 жыпы болған ақша реформасы  негізінде қағаз ақшалар, яғни 1,3,5 рубльдік қазыналық билет нысанында  соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен Ресейдегі 1991-1992 жылдары және Қазақстандағы 1993 жылғы ақша реформасы  нәтижесінде айналымнан алынды.

Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) — бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.

Қағаз ақшалар тек  қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атақарды. Олардың айналыста  ұлғаюы мемлекеттің қаржы жетпіспеушілігіне  байланысты шығаруымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан  тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың құнсыздану себептеріне: айналысқа  басы артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық  жағдайын жатқызады.

[өңдеу] Несиелік ақшалар

Несиелік ақшалар — тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшалар.

Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен  байланысты. Мұндай ақшалардың басты  мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік  жасау.

Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар:

• вексель;
• банкнота;
• чек.

[өңдеу] Вексель

Вексель (ағылш. bill note) — міндеттеме шоты) — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.

Вексельдің екі  түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне «Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы» (28.04.97) Қазақстан Республикасы Заңында мынадай түсініктемелер берілген:

• Жай вексель (соло) — вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
• Аудармалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.

Трассат тратта бойынша  төлеуге келісімін бергеннен  бастап, борышқор болып табылады. Аудармалы  вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа біреуге аударуып жазу) көмегімен  айналыста жүре береді. Аудару туралы қолдардың кебеюіне байланысты вексель  айналысы ұлғая түседі және мұндағы  әр индоссант вексель бойынша  міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

Жай және аудармалы  вексель — коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады.

Сонымен қатар, экономикалық әдебиттерде вексельді мынадай  түрлерге бөледі:

• қаржылық;
• қазыналық;
• достық;
• бронзалық.

1. Қаржылық (банктік) вексель — белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.

2. Қазыналық вексель — бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет тарапынан шығарылатын, оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.
3. Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бірі-біріне беріледі.
4. Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.

Вексельдің келесідей өзіне  тән қасиеттері бар:

• дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;
• даусыздық, яғни протесттуралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылға дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;
• айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент) төлем құралы ретінде вексельдің берілуі.