Халықаралық валюта нарығы және валюталық реттеу туралы жалпы түсінік

Валюталық нарықтың негізгі элементтерін қарастыру үшін оларды ұлттық және халықаралық деңгейлерге жіктеуге тура келеді. Осыларға жеке тоқталып, олардың  элементтерінің қызмет етуіндегі байланыстары мен ерекшеліктерін қарастрайық.

Валюталық  нарықтың  маңызды  элементтерi – валюталық бағам болып табылады. Оның  пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен  өзара байланыстардың  қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және  ұлттық  нарықтағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық    немесе  шетелдiк валюталарды бейнелеген  әр  түрлi  елдердiң құндық  көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы  қайта бағалап отыра байланысты негiзделедi.

Валюталық  бағам  – бұл  бiр  елдiң  ақша  бiрлiгiнiң  басқа  бiр елдiң ақша бiрлiктерiне  бейнеленген  бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық ваюталарын салыстыру  оларды өндiрiс  және  айырбас  процесiнде  пайда  болатын  обьективтi  құндық  қатынастарына  негiзделедi. Валюталық  бағалы  валюталарға  сұраныс  пен  ұсынысқа ықпал  етушi  көптеген  факторларға  байланысты  өзгередi.  

Бағамның  қалыптасуына  ықпал  ететiн  үш  факторлар  тобын  бiлiп  қарастыруға  болады;

Саяси  тұрақтылық  валюталық заңдылықтардың  ырықтандырылуы, валюталық саясат  және  т.б.

Экономикалық, халықаралық тәжиiрбиеде анықталатын экономикалық  тiк бұрыштың  шыңы  сияқты:  экономикалық  өсу, валюта  тұрақтылығы және  инвляцияның төменгi  қарқыны, жұмыссыздықтың  төменгi  деңгейi, дүниежүзлiк нарықтағы тепе - теңдiк;

Психологиялық: жаппай  сұраныс, негiзгi  капиталды тәуекелден  қорғануға ұмтылыс және  т.б.

Валюталық  бағамның  дамуы  жай  тауар  өндiрiсiнен  қазiргi  дүниежүзiлiк  шаруашылыққа  қозғалыстың  тарихи  процесiн  көрсетедi.

Монометализм  тұсында  –  алтын  немесе  күмiс  валютылық  бағамның  базасы  монеталық  паритет болып  табылады, яғни  ол  әр  түрлi  елдердiң  ақша  бiрлiктерiннiң  олардың металдық  құрамына  байланысты арақатынасын  сипаттайды. Ол  валюталық  паритет  ұғымымен  сәйкес келедi.

Валюталық  бағам  валюталық  паритет  шеңберiнде  аутқиды. ХВК-ның  жарғысы бойынша  1978  жылдан  бастап  валюталық  паритет  СДР  немесе  ЭКЮ-да  валюталық  “қоржын”  базасында  бекiтiледi .

Жалпы  алғанда  валюталық  бағамның  қозғалысының  бағытырын  анықтайтын  факторларды  3 топқа  бөлуге  болады: фундаментальдi, техникалық, қысқа  мерзiмдi  күтпеген факторлар.

 Валюталық  нарыққа  қатысушылардың  арасындағы  валюталық  операцияларды   айырбастаусыз  және  олардың   пропорцияларын  анықтаусыз  жүзеге  аспайды. Бiр  валютаны  басқа   валютаға  айырбастау  деп   шетел  валютасының   ұлттық  валютаға  немесе  басқа  валюталарға   сату немесе  сатып  алу , ал  оларды  айырбастау пропорциялары   валюталық  каперотив  арқылы  анықталады.

Валюталық  мәмiлелердiң  түрлерiне  байланысты  ағымдағы  және  мерзiмде    факторлар  бағамдары болады. Ағымдағы  валюталық мәлiметтердi  жасағанда  валюта  айырбасы  сол  сәтте  ағымдағы  валюта  бағымы бойынша  жүзеге  асады . мерзiмдi  валюталық  мәмленi  жасағанда  валютаны  айырбастау  алдынала  белгiленген  мерзiмде  бекiтiлген  форвард  бағымы  бойынша  жүзеге  асады .

Кейбiр  мемлекеттерде  операцияның  әр  түрi  бойынша  қолданылатын  ұлттық  валюта  бағымдарының  бiрнеше түрi  бар. Бельгияда  2  бағам  қолданылады: бiреуi - комерциялық, екiншiсi - қаржылық  операциялар  бойынша.

Айырбас  валюталық  бағамдардан  басқа  статистикалық және  экономикалық  талдау  кезiнде  колданылатын  есептеу  бағамдары  бар . Оған  жататын  орташа  бағамдар – сатушы  және  сатып    алушы  бағамдарының  арифметикалық  ортасы . Шын  мәнiнде  айтсақ  мұндай  бағам  жоқ , бiрақ  оның  мөлшерi  күнделiктi  ақпарат  құралдарында  жарияланады.

Қазiргi  кезде  АҚШ  долларының  тиiмдi  бағымының  индексi  номиналды  және  нақты  түрде  есептеледi. 

Валюталық нарықтар уақтылы  есеп айырусыларды жүзеге асыруды,   валюталық қаражаттарды бiршама  тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға  қатысушылардаң валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық  тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық  бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн  жалпыға бiрдей қабылданған төлем  құралының болмауында. Сондықтан  да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Валюталық нарықтарда шетел  валютасына деген сұраныс пен  ұсыныс ең алдымен сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн  валюталвқ түсiм алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен  көлiк және кеме компанияларынан  алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импорттерден; сондай-ақ көрсеткен  қызметтерi үшiн фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк  комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиенi және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға  мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғаладан туындайды.

Ғылыми тұрғыдан қарағанда 5 түрлi валюталық бағам нарықтарi бар: еркiн (таза) қалқу; бекiтiлген бағамдар; мақсатты аймақтар; гибридтi (аралас) валюталық  бағам нарықсi.

  Еркiн қалқу жуйесiндегi валюта бағамы нарықтық ұсыныс  пен сұраныстың әсерiнен қалыптасады.  Бұл жерде валюталық форекстiк  нарық нағыз нарық моделiне  жақындатылған: қатысушылардың көлемi  сұраныс жағында да үлкен нарықдегi кез-келген ақпарат лезде жеткiзiледi  және нарықтың барлық қатысушыларына  қол жетерлiк, орталық банктердiң  бұрламаушы ролi әлсiз және  тұрақты емес.

  Басқарылатын қалқу  жүесiнде валюта бағамына сұраныс  пен ұсыныстан басқа, орталық  банктер де үлкен әсерiн тигiзедi, сондай-ақ, әр түрлi уақытша (мерзiмдiк)  нарықтық бұрмалаулар.

  Бекiтiлген бағамдар жүесiне  Бреттон-Вудтiк валюта нарықсi (1944-1971ж.ж)  мысал бола  алады.Онда барлық  валюталардың бағамы долларға  ауытқу шегi +/-1%-пен бекiтiленген, ал доллар бағамы алтынға мықты  байланысты болды:алтынның 1 троялық  унциясына=35 доллар. /4/

  Мақсатты аймақтар  нарықсi бекiтiлген валюттық курстар  идеясын дамытады.Одан басқа бұл  түрге  Европа валюта нарықсiнiң  қатысушы елдерiн валюта бағамдарының  жұмыс iстеу режимiн жатқызуға  болады.

Гибридтi валюталық бағамдар нарықсiмне қазiргi валюталық жуйе мысал болады. Онда валюта бағамының  еркiн қалқуын iске асыратын, тұрақтылық аумағы бар елдер.

Валюталық бағамдардың әр түрлi белгiлер боынша жiктеуге болады.

Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды ұғымдардың бiрi нақты және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.

Нақты валюта бағамына сай  келетiн валютада алынған екi елдiң  тауар  бағаларының қатынасы ретiнде  анықтауға болады.

         E_r - нақты валюталық бағам

         P_h - iшкi нарықтағы бағалар

         P_f - шетелдiк нарықтағы бағалар

         E_n - номиналды валюталық бағам.

Валюта бағамы бірнеше  классификацияға бөлінеді. Оны біз 5-ші кестеден көре аламыз.

 

 

Кесте 2 – Валюта бағамының  классификациясы.

 

Критерийлер	Валюталық бағам
Бекiту тәсiлi	Қалқымалы Бекiтiлген Аралас
Есеп  айырысу тәсiлi	Тең құқықтық (паритетный)
Келiсiмдер түрi	Жедел келiсiмдiк Спот-келiсiмдiк Своп-келiсiмдiк
Белгiлеу(нұсқау) тәсiлi	Ресми Бейресми
Валютаның сатып алу қабiлетiнiң паритетке қанынасы	Жоғарылатылған Төмендетiлген Паритеттi
Келiсiм қатысушыларына қатынасы	Сатып алу бағамы Сату бағамы Орта бағам
Инфляцияны ескеру, есептеу бойынша	Нақты Номиналды
Сату әдiсi бойынша	Қолма-қол сату бағамы Қолма-қол емес сату бағамы Валюта айырбастаудың  көтерме        бағамы Банкноттық

 

Номиналды валюта бағамы елдiң нақ  осы уақыттағы жүрiп жатқан валютаның  айырбас бағамын көрсетедi.

 

Егер, валюталық қатынастың ағымдағы мәселесі туралы айтатын болсақ, онда негізгі мәселе Қазақстан Республикасындағы  валюталық режимді либерализациялаумен  байланысты.

Менің ойымша, елдегі валюталық  қатынас нарықсінің өзгеруіне әсер еткен себептерді атап кеткен жөн  болар:

• Қолданыстағы валюталық қатынастың тиімділігі жеткіліксіз;
• Валюталы-айырбас операциялары кезінде экспортерлердің трансакционды шығындары жоғары;
• Бағаның тез өсуіне қауіп төндіруі мүмкін;
• Республикадағы экономикалық жағдайдың сапалы жақсаруында орын алады.

Капитал мобильділігі халықаралық  инвесторлардың портфельдерін диверсификациялауға, тәуекелді бөлуге, сондай-ақ елдер арасындағы сауданың жаұқсаруына мүмкіндік туғызады.

Сонымен қатар, валюталық  режимді либерализациялау белгілі  бір деңгейде нарықтық сфераға және экономикалық қызмет түрлеріне кері әсерін тигізуі мүмкін. Ең алдымен  бұл, ішкі және сыртқы тәуекелдерге байланысты:

1. Әлемдік және тауар нарығындағы баға, ал жекелей алғанда мұнайға деген баға әртүрлі экономикалық және саяси факторлардың әсеріне сезімтал болады;
2. Капитал операцияларын либерализациялау ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді жақындататын жалғыз құрал болып табылмайды. Инвестицияның шетел активтеріне қатысты режимін жедел либерализациялау ақша қаражатының сыртқа ағуына алып келеді. Ал, бұл біріншіден, елде инвестициялаудың адекватты құралдарының пайда болуына және ішкі қор нарығының дамуына әсер етпейді, ал екіншіден, нақты сектор жағынан оларға деген сұраныстың өсуі кезінде ішкі қаржылық ресурстардың жетіспеушілігіне алып келеді.
3. Капитал мобильділігі деңгейінің өсуі, алып-сатарлық сипатта болатын қысқа мерзімді операциялар санының өсуіне алып келеді.
4. Валюталық қатынас және қатынас нарықсі, сыртқы экономикалық операциялардың қатысушылары белгіленген шектеулерді, валюталық қатынастың талаптары жеңілдетілген операциялар арқылы айналып өте алатындай етіп құрылған.    

Экономикалық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету тұрғысынан, валюталық  қатынас және қатынас мәселесі өте  маңызды болып отыр. Бұған дәлел  ретінде Аргентина елінде болған кезекті күйзелісті атауға болады.

Егер де, валюталық қатынастың даму перспективалары туралы айтатын  болсақ, 2003 жылдың 15 мамырындағы экономикалық саясат Кеңесінің шешімі және 2003 жылдың 11 қыркүйегіндегі Ұлттық Банк Басқармасының Қаулысы негізінде Қазақстандағы валюталық режимді либерализациялаудың негізгі қағидаларын, алғы-шарттарын анықтайтын концепция жарық көрді. Концепцияны, экономиканың барлық секторларының ойларын есепке ала отырып шығарды. ҚРҰБ-нің валюталық режимді либерализациялауға қатысты негізгі іс-әрекеттері ХВҚ сарапшыларымен бірге талқыланды.

Концепция*, қазақстандық экономиканың дамуының ерекшеліктерін, сондай-ақ, экономикалық өсудің тұрақтылығын және Үкіметтің  экономикалық саясатын анықтайтын ішкі және сыртқы факторларды ескере отырып, либерализациялаудың үш этапын қарастырады.

Капитал қозғалысына валюталық  шектеулерді белгілеу қажеттілігі  шетел валютасына деген ұсыныстың  ішкі көздерінің тапшылығымен және де ұлттық валютаға деген сенімнің әлсіздігінің нәтижесінде туындады.

Соңғы жылдары Қазақстанда  мұнай және газ өндіру екі есеге  өсті де, 2003 жылы - 40 млн. тонна, ал 2004 жылы -51 млн. тоннаны құрады. Сонымен бірге, консервативті болжам бойынша оның мөлшері 2010 жылы 100 млн. тоннаға жетеді деп күтілуде.  /10/

Қазақстандағы валюталық қатынас режимін либерализациялау келесідей қағидаларға негізделеді:

1. Кезектілік қағидасы (принцип последовательности).    Валюталық қатынас режимін либерализациялау, ағымдағы және капитал шотының бөлек операцияларын жүргізуге қоятын талаптарды жеңілдетуге, кейіннен мүлдем алып-тастауға бағытталған. Шектеулерді алып тастау уақытша сипатта болмауы керек.
2. Экономикалық мақсаттылық қағидасы (принцип экономической целесообразности). Валюталық қатынас режимін либерализациялау, өзіне тиесілі тәуекелді ақша-несие қатынас органдарынан сыртқы экономикалық операциялардың қатысушыларының, қаржы институттарының мойнына жүктейді. Сондықтан, ерекше режимді қолданатын операциялар шеңбері, төлем балансының жағдайымен, ішкі қаржы және капитал нарығының даму деңгейімен, ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығымен

байланысты, экономикалық мақсаттылық  қағидасы негізінде анықталады.

3. Артықшылық қағидасы (принцип приоритетности). Елдің экономикалық қауіпсіздігі үшін, қысқа мерзімді капиталдың кенеттен сыртқа ағуына кедергі болатын, белгілі бір шектеулерді бекіткен жөн. Осыған байланысты, алдымен

ұзақ мерзімді капитал  операцияларына қойылатын талаптар жеңілдетілуі қажет, содан кейін  қысқа мерзімді сипаттағы операциялар (қысқа мерзімді несиелер, ақша нарығының  құралдары, туынды қаржы құралдар).