Халықаралық валюта нарығы және валюталық реттеу туралы жалпы түсінік

4. Симметрия қағидасы (принцип симметрии). Капиталдың сыртқа ағуының ішке келуден жоғары болу мүмкіндігін ескере отырып, біртіндеп асимметриялық қатынасден маңызды сыртқы экономикалық операцияларға қатысты валюталық режимді біртіндеп түзетуге көшу қажет.
5. Тең шарттар қағидасы (принцип равных условий). Валюталық  режим, ішкі валюталық нарықтағы резидент еместер үшін, резиденттерге қарағанда жеңілдеу болмауы қажет.
6. Келісімділік қағидасы (принцип согласованности). Қаржы институттары жүргізетін операцияларды либерализациялау, пруденциалды қатынас және қадағалау процедурасымен, әсіресе, тәуекелді басқарудың ішкі нарықсіне қатысты талаптармен бір уақытта жүргізілуі қажет.

7. Қаржылық тұрақтылық қағидасы (принцип финансовой устойчивости). Қаржылық емес секторға қатысты кәсіпорындарға шетел валютасындағы қарыздық міндеттемелер бойынша ауыртпашылық түспеуі қажет, сондықтан мәмілеге қатысушыға қойылатын қаржылық тұрақтылық және төлем қабілеттік талаптары валюта режимін либерализациялаудың қажетті шарты болып табылады.

8. Статистикалық мониторинг қағидасы (принцип статистического мониторинга). Валюта режимін либерализациялау сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың санының көбеюімен байланысты болады. Осыған байланысты, кейінгі либерализация есеп беру және мониторинг жүргізу мүмкіндігінің кеңеюі арқылы жүргізілуі қажет. Сонымен бірге, шаруашылық субъектілерінің экономикалық еркіндігін шектемейтін, статистикалық мониторинг нарықсін жетілдіруге қатысты шаралар қолданылуы қажет.

9. Қағидасы (принцип прозрачности). Валюталық қатынас нарықсі екі жақты болмауы керек, ол, валюталық қатынас агенттері үшін де, сондай-ақ операцияның қатысушылары үшін де түсінікті болуы қажет.

10. Ерекшелік қағидасы (принцип  исключительности). Ұлттық Банктің,  елдің сыртқы төлем қабілеттігіне  және ішкі валюталық нарықтың  тұрақтылығына қауіп төнген жағдайда, алдын-ала қарастырылған шектеулерді  енгізуге құқы бар. 

 

Кесте  3 - Қазақстан Республикасындағы  валюталық режимді либерализациялау Концепциясын жүзеге асыру этаптары*

	1 этап	2 этап	3 этап
Өту алғы шарт тары	Орта мерзімді перспективадағы төлем балансының қатысты тұрақтылығы. Валюталық нарықта қатысты тұрақтылыққа жету.	1. Қаржы нарықсінде тәуекелдер  ді басқару нарық сінің тиімділігін  жоғарлату. 2. Қаржы құрал дарын  дамыту ж-е бағалы қағаздар  нарығының капитализациялануын  жоғарлату. 3. Сыртқы экон. операциялар  тур. статистикалық ақпарат жинау  нарықсін күш-у.	1. Төлем балансының ағымдағы шотының тұрақты про фицитке жетуі. 2. Ішкі және әлем дік  пайыз мөлшерлемесінің қатысты  пайыздық паритетіне жету.
Төлем балан сында ғы жағдай ларды  анық тайтын факторлар	1. Солт. Каспий жерінде  белгіленген, тікелей шетел инвестицияларының  одан арғы ағымы. 2. Инвестициялық тауар  им порты, халықар. қызмет көрсету  және тікелей инвестор табысы  мен ағымдағы шот дефицитін  сақтаудың өсуі. 3. Әлемдік баға деңгейіне  қатысты белгісіз жағдайда мұнай  өндіру көлемінің өсуі.	1. Солт. Каспий жерінде  жаңа ірі өндіріс жұмыстарын  бастау. 2. Тікелей шетел инвестицияларының  ішке ағуын қысқарту. 3. Резиденттердің шетелдегі  тікелей және портфельдік инвестициялары  нәтиже сіндегі ішкі жиналымды  көбейту.	1. Мұнай өндірудің ең жоғарғы көлеміне жету. 2. Ішкі жиналымдардың  ішкі инвестициялардан асып түсуі.
Валюта режи мін либера лизациялау дың негізгі мақса ты мен міндеті.	1. Резидент еместердің  бағалы қағазға салған инвестицияларын  валюталық қатынас режимін жеңілдету  арқылы, инвест. портфельді диверси  фикациялауға жағдай жасау. 2. Шетелге тікелей инвест. операцияларын ынталан-ру есебінен  резиденттің өндіріс тік       потенциалын кең-у.  3. Экспорт-импорт валюталық  қатынас тиімділігін жоғарлату  және сыртқы сауда операцияларын  жүргізу  кезіндегі әкімшілдік  кедергілерді болдырмау.   4. Капитал ағымымен бай-ты  тәуекелдерді төмендету. Ол мынаған  әсер етеді: - консолидаци. негіздегі  пруденц-ды қадағалауды жет-ру. - банкке, ЖЗҚ, сақтан-у  компаниясына тәуекелді басқарудың  ішкі нарықсін енгізу. - операцияның статистикалық  есеп беруін жетілдіру.	1. Мәміле сипаты критериіне  байланысты, қысқа мерзімді сипаттағы  капитал операци ясына қатысты  валюталық режимді түзету. 2. Нарықтық тәуекелді  хеджир леу мақсатында қолд-тын  туынды қаржы құралдары арқылы  мәмілені валюталық қатынасді  жетілдіру.	1. Ұлттық валютаның толық  кон вертациялануынажету. 2. Қысқа мерзімді сипаттағы  резидент еместердің мәмілесін  валюталық қатынас режимін либерализациялау. 3. Елден тыс жердегі  шетел банкі шотындағы қаражаттарды  қолдануға және шот ашуға қойылатын  шектеуді алып тастау. 4. Ішкі валюталық нарықта  шетел валютасымен жүр гізілетін  операцияларға қойылатын шектеулерді  алып тастау.

      

 Қаржы институттарында  тәуекелді басқарудың ішкі нарықсінің  тиімділігін жоғарылату, бағалы  қағаздар нарығын және нарықтық  тәуекелдерді хеджирлеу құралдарын  дамыту, ақпарат жинау нарықсін  және операциялар бойынша есеп  беруді жетілдіру либерализациялаудың  келесі этапына көшуге қажетті  алғы шарттарын құрайды.

Бірінші этапта лицензиялаудан келесі операцияларды босату қарастырылған:

• Минималды талап етілетін рейтингі бар, жеке тұлғалардың шекарадан

тыс ЭБДҰ елдерінде шоттар ашуы;

• резиденттердің шекарадан тыс жерде инвестицияны жүзеге асыруы, бірақ оның нәтижесінде олар, ЭБДҰ елдерінде және ҚР-мен бірге  инвестицияны қолдау және қорғау туралы келсімге қол қойған елдерде         тіркелген, кәсіпорынның жарғылық капиталына 50% көлемінде қатысу үлесіне ие болуы қажет;
• инвестициялық сапалы (А рейтинг) бағалы қағаздарға инвестиция жұмсау.

    Валюталық нарық  бойынша ақпаратпен қамтамасыз  ететiндер: банкаралық валюталық  бағамдар, комментарилер, репортаждар  мен ағымдағы жаңалықтарға маманданған  “Don Jones Telerade” концернi, ағымдағы  валюта бағамынан басқа техникалық  және компьютерлiк анализ жасайтын  құрал-сайман жиынтығын ұсынатын  “Trade Station”. /9/

Халықаралық банкаралық қаржылық операциялар нарығында сауда  кейбiр белгiленген валюта көлемдерi-лоттармен  жүзеге асады. Чикагоның Сауда Биржасының (СМЕ) бөлiгi болып келетiн Халықаралық  валюта нарығымен белгiленген әрқайсысының мөлшерi бар. Лоттар сәйкесiнше:

STA              125000                EUR                    125000

SFR             250000                JPI                   25000 000

STGIJRY      125000                CTGIEUR        125000

 Бұндай лотты нарыққа  шығарғанда (орналасуын сатып немесе  сатып алумен ашу) клиент оның  барлық нақты құнын төлемей,  тек шарты кепiл мен (гарантиный  залог- марела) қамтамасыз етедi. Бiр лот үшiн $ 1000 күндiзгi саудада,  ал кештен таңға дейiн сатылса  (over night) $1500. Орналасуын жабумен қатар  орнынан тапқан пайдадан шартты  кепiл мен әр жабылған лот  үшiн $ 100 теңболатын бiр жолғы  ұстамдар клиенттiң сауда шотына  қайтарылады. 

 

 

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА  ВАЛЮТА НАРЫҒЫН  РЕТТЕУ

3.1. ҚР-да валюталық қатынастарды мемлекеттік реттеу

Әлемдiк  тәжiрибе  көрсеткендей, нарықтық  экономика  жағдайында  халықаралық  валюталар  қатынасынтарын  реттеу  екi  түрде  жүзеге  асырылады: 

• Мемлекет  тарапынан  реттеу;
• Нарықтық  реттеу;

Валюталық қатынастарды мемлекет тарапынан  реттеу негізінен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар  валюталық саясатты іске асыруда  ҚР-ның Ұлттық банкінің атқаратын  шараларының орны ерекше болып табылады. Ұлттық банк валюта-қаржы қатынастарын реттеп отыратын бірден-бір мемлекеттік  ұйым болып табылады.

Ұлттық банк бұл пайыз  өсірулерді капитал келуіне мәселелер  туғызбайды. Себебі, Қазақстанға капитал  ағымы пайыз қойылымына байланыссыз  болып отыр. Оның мөлшері жеткілікті деңгейде сақталуда. Яғни ол тікелей  шетел инвестицияларына қатыссыз, ал спекулятивті капитал ағымдарына керісінше  тосқауыл қояды. Сонымен қатар Қазақстандық банкаралық рынок әлемдік рыноктарға соншалықты интервенцияланбаған, бағалы қағаздар  нарығында нақтылы қысқа  мерзімді капиталдар кездеспейді, өйткені  қазақстандық пайыздар оларды ынталандырмай  отыр.

Ұлттық Банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:

• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк нарықтары тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу – сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi.  

Ұлттық Банк Қазақстан  Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының  барлық түрлерiн жүргiзуге құқылы;  /1/

1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар бередi;

2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар бередi;

3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;

4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;

Қазақстанның Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар жүргiзедi:

1. осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде ашылған банк шоттарының иелерiне бiр жылдан аспайтын мерзімге өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да активтермен қамтамасыз етiлген кредиттер бередi;
2. өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
3. мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
4. Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп есептейтiн депозиттiк сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
5. депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады, бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға қабылдайды;
6. туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
7. қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегi банктер мен қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
8. чек жазып бередi және вексельдер бередi;
9. егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк операцияларын, сондай-ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан мәмілелерді жүзеге асырады.

Валюталық реттеу және валюталық  бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi: 

1. Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
2. Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн белгiлейдi;
3. Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;
4. Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi, сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
5. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми бағамын белгiлейдi;
6. Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
7. Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
8. Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда, банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға құқылы;
9. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы - валюталық және кредиттiк-есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
10. Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
11. Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк валютаны мiндеттi түрде сату режимдi енгiзедi және өзгертедi.
12. Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да функцияларды орындауға құқылы.

Валюталық қатынастарды реттеудің  екінші түрі болып табылатын нарықтық реттеудің негізін валюталық  саясат және оның құралдары құрайды.

Баға  механизiмi  және  нарықтағы  валюталық  бағам  динамикасының   белгiлерi   арқылы  экономикалық  агенттер  валюталарды сатып  алушылардың  сұранысымен  оларды  ұсыну  мүмкiндiктерi  туралы бiле  алады. Сонымен  бiрге  нарық  валюталық  операциялармен  бiрге  жағдайы  туралы  ақпараттар  көздерi  болып  табылады .

Валюталық саясат  өзiнiң  мақсаттарына  және формаларына  байланысты  екiге  бөлiнедi:

1. құрылымдық  валюталық  саясат
2. ағымдық  валюталық саясат

Валюталық  саясаттың келесiдей  формалары  колданылады:

1. дисконттық  валюталық  саясат
2. девиздiк  валюталық  саясат

Сонымен  қатар, девиздiк  саясаттың  келесiдей  жүзеге  асырылу      формалары  болады:

а) валюталық  интервенция;

б) валюталық  резервтердi  диверлификациялау;

в) валюталық  шектеу;

г) валюталадың алмастырылу  дәрәжесiн  реттеу;

д) валюталық  бағам  режимi;

е) девальвация;

ж) ревальвация;

Дисконттық саясат  бiр  жағынан, валюталық бағам  мен  төлем  балансын  реттеуге, екiншiден, iшкi несиелер, динамикасын, ақша  массасын бағаны  жиынтық  сұранысты  реттеуге  бағытталған орталық  банктiң  есепке  алу  мөлшерiн  көрсетедi.

Девиздiк  саясат  мемлекеттiк  ұйымдардың  немесе  орталық  банктердiң  шетел  валютасын  сатып  алу  мен  сату  жолымен  ұлттық  валюта  бағамына  әсер  ету  әдiсiн  бiлдiредi.  / (1) /

Девальвация  мен  ревальвация  – валюталық  саясаттың  дәстүрлi  әдiстерiне  жатады.

Девальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарына  қатысты  төмендетудi  бiлдiредi .

Ревальвация – ұлттық  валютаның  бағамын, шетел  валюталарға  қатынасы  бойынша  жоғарлатуды  түсiндiредi .

Девальвация  пайызын  өлшейтiн  формуласы   келесiдей: 

                                                Б_е – Б_ж

                                         Д =                  *  100

                                                    Б_е    

Мұнда,  Б_е - ескi  бағам;  Б_ж -  жаңа  бағам

 

Ревальвация   пайызын  есептеу  формуласы:

 

                                                Б_ж  – Б_е

                                         Р =                  *  100

                                                    Б_е    

Мысалы: функ  стерлинг   бағамы  арнйы  түрде  2.8 ден  2.4 долларға  дейiн  төмендетiледi. Ондағы  девальвациялау  пайызын  есептейiк: