Әлеуметтік жұмыс және психология

-         ақпарат беру (информация)

-         нұсқама (рекомендация)

-         кепілдеме

-         сенім

-         диагностикалық тестер

Әлеуметтік қызметтегі психологиялық оқудың жүйесі. Әлеуметтік жұмыстың психологиялық негіздері жеке тұлғаның теориясын оның дамуын қарастырады. Әлеуметтік қызмет тұлғаның типизациясымен тығыз байланыста. Мысалы, тұлға мінезінің жағымды және жағымсыз жақтарын айқындайды, психикалық кепілдеме беріледі. Әлеуметтік қызметте психикалық топтық ой-тұжырым маңызды рөл атқарады, топтың құрылымы ашылады (жетекшілік, жауапкершәілік, болашақ, көркем өнерпаздық, әлеуметтік тәжірбие).

              Әлеуметтік жанжалдық (конфликт) теориясы ең маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік қызметте психологиялық жанжалдың талдауы оқу еңбекші қызметті жоғарылатады.

Индивидуализация және деференцияция. Психологиялық салада индивидуализация және деференцияция әлеуметтік жұмыстың психикалық теория ретінде қарастырылады. Демек, әрбір қызметте жеке қатынас болуы керек.

-         оқу

-         еңбек

-         ойын

-         көркем

-         дене шынықтыру

2. Асырап алушы ата-аналар мен балаларға әлеуметті-психологиялық зерттеу жүргізудің негіздері

2.1.Институализация жағдайларында баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері

Әлеуметтік-психологиялық зерттеу, әлеуметтік қызметті қажет ететін балалармен жұмыс жүргізудің маңызды кезеңі болып табылады. Оның мақсаты – баланың жағдайын бағалау, баланың қажеттілігін, жеке ерекшелігін анықтау. Бағалауды сапалы өткізу жоспарлаудың нәтижелілігін қамтамасыз етеді. Асырап алушы ата-ана боламын деуші кандидаттарды іріктеу де маңызды кезең. Бұл жерде кандидаттармен жұмыс жүргізген кезде баланың қажеттіліктері мен жеке ерекшеліктеріне сәйкес балаға отбасы іріктелу принципі қойылған.

Институализация жағдайларында баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері

Баланы зерттеу жұмыстарын сапалы жүргізу кезінде, баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері мен оның себептері жөнінде мамандардың білім деңгейінің маңызы зор.

Тарауда М.И.Лисинаның, И.В.Дубровинаның, А.М.Прихожанның, Н.Н.Толстыхтың, академик В.С.Мухинаның, педагогикалық түзелту институтының практикалық психологы Э.А.Минкованың, псих.ғ.к. И.В.Ежованың басқаруымен Яснополянск балалар үйінің психологиялық қызметі жүргізген зерттеулер нәтижелерінің деректері қолданылған.

Қамқорлық мекемелер тәрбиеленушілерінің зияткерлі даму проблемалары.

Баланың зияткерлі дамуының жеткіліксіз болуы танымдық процестерінің әлсіреуінен немесе қалыптаспауынан, дамымауынан, есте сақтау қабілетінің төмендігінен, көңіл аударудың бірқалыпсыздығынан, ойлау қабілетінің жетілмегенінен, ой өрісінің төмендігінен және т.б. жағдайлардан болады және білінеді. Зияткерлік дамудың төмендеуінің себептері алуан түрлі болуы мүмкін: мидың дұрыс жұмыс істемеуінен бастап тәлім-тәрбие ортасының дұрыс болмауына дейін.

Тәрбиеленушілердің зияткерлік дамуының ерекшеліктері мен деңгейін психологиялық зерттеу тәрбиеленушілердің көңіл бөлу мен есте сақтау қабілетінің даму деңгейінің орта статистикалық мөлшерінен ауытқымағандығын көрсетеді. Вербальды-логикалық ой өрісі төмендеуі айқын көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балалармен және бастауыш мектеп оқушыларымен жағдайдан тыс жеке әңгімелесулер қиынға соғады. Мысалы, «сендерге не ұнайды?», «нені жақсы көресіңдер?», «көңіл күйлерің қандай?» және т.б. сұрақтар оларды абыржытады және олар жауап бере алмайды.

Осы деректер педагогикалық аздырып жіберу мен ортаның әсері интернаттық мекемелердің тәрбиеленушілердің зияткерлі дамуының төмендеуіне әкеліп соғатын негізгі себебі болып табылатындығын айқындайды. Балалар үйінде тәрбиеленетін балалар мен ересек азаматтардың мазмұнды теңбе-тең әңгімелесуінің болмауы ең маңызды себеп болып табылады.

Тәрбиеленушілердің сезімді-ерікті дамуының проблемалары.

Сезімді-ерікті өрісте барлық зерттеушілер балалар үйінде тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде қалыптасуынан ауытқуын және көптеген қиыншылықтарын белгілейді: әлеуметтік өзара іс-қимылдардың бұзылуы, өздігінен дамуының кемшілігі, өзін-өзі бағалаудың теңсіздігі, қоршаған адамдармен қарым-қатынасын құра алмауы, ынтымақтастық тенденцияларының жоқтығы. Мұндай бұзылыстар көбінесе мазасызданудың артуында, сезімдік қызуында, психикалық шаршауда, сезімдік стрестерде, әр түрлі кедергілердің туындауында сезімталдылығының артуында, қиыншылықтарды жеңуге дайынсыздығында, сенімсіздікте, ашушаңдықта, серпімді белсенділіктің артуында, сезімдік суықтықта, қоршаған азаматтармен қарым-қатынасының бұзылуында, депрессияда және т.б. айқын көрінеді. Жетімдер мекемелеріндегі сезімдік өмірінің толықсыздығы, ересек балаларда түрлі психикалық және әлеуметтік бейімделуінің бұзылуына әкеліп соғады: кейбірінде бұл белсенділігінің төмендеуі, кейбірінің қылмыстық іс-әрекеттер жасауы, көбінесе қоғамда өзін-өзі дөрекі ұстауы бағаланады.

Осындай балалардың дамуындағы бұзылыстар тәрбиеленушілердің жабық түрдегі мекемелерде орналасқандығынан болады. Балалардың көбісі балалар үйіне сәбилер үйінен келіп түседі, ол жерде олар үш кейбір кездерде төрт жылға дейін тәрбиеленген.

Академик В.С. Мухинаның жүргізген зерттеулерінің нәтижелерінде тәрбиеленушілердің әңгімелесу қажеттілігі аз дамығаны, жалпы дамудың кешігуі бақыланды. Бұндай балалар сөйлеу дамуында кешігеді, ойнай алмайды, қоршаған ортамен қатынаса алмайды. Өмірінің алғашқы кездерінде сәбилік кезге сай келмейтін енжарлық байқалады. Туылған күнінен бастап анасының махабаты мен еркелігінен кемтар қалған бала жабық түрдегі мекемелерінде өмір сүргендіктен, ересектермен қалыпты қатынастарда болмағандықтан 6-8 айлық бала өзінің туылғанда пайда болған даму қабілетін жоғалтады, енжарлық пайда болады. Жабық түрдегі мекемелерде тәрбиелену жағдайлары бала мінез-құлқында енжарлық беталысын туғызады. Басқа жағынан балада көптеген керексіз қимылдау іс-әрекет түрлері пайда болады: баланың теңселуі, саусағын немесе ернін соруы, мағынасыз бір қимылды қайталай беруі.

Интернаттық түрдегі мекемелерде өскен бала өнімді қатынас дағдыларын меңгермейді. Оның қарым-қатынастары үстірт және асығыс: ол бір кезде озбыр енжарлыққа өте келе көңіл бөлуді қажет етеді және одан бас тартады. Сүйіспеншілік пен көңіл бөлуді қажет ете келе бала өзін сол қажеттілікке сай ұстай алмайды.

Ересек адамдармен іскерлік қарым қатынастары кеш дамиды және жабайы түрде жүзеге асырылады. Балалар ересектердің ойын үлгідегі қимылдарын ықыласпен бақылайды, айтылған нұсқауларды орындайды, ұсыныстарды қуана қабылдайды, бірақ ойынға  белсенді қатыса алмайды.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл әрекетінің тежелуі мен құмарлығының артық шамада болуы сезімдік-ерікті тұрақсыздығымен, артық шамадан тыс шаршауымен, ашуланшақтығымен үйлеседі. Бұл сезімнің дамымауы және сезімдік дамудың ауытқуы тек психикалық, әлеуметтік салдарынан ғана емес сонымен қатар тұқым қуалаушылық және туғанда пайда болған патология салдарынан да болады.

Балалардың құрбыларымен қатынастары және бірлескен қызметтері

Құрбылармен қатынас қажеттілігі негізінде қиын емес. Ойын кезінде балалар іс-қимылға және құрбысының көңіл-күйіне назар аудармайды, кейбір кезде құрбысының ренішін, сұрауларын тіпті көз жастарын да байқамайды. Бір жерде бола тұра, бөлек ойнайды. Немесе бәрі бірге ойнайды, алайда ойын процессуалдық күйде өтеді, ойында бірегейлік қатынас болмайды.

Құрбыларымен үнемі байланыста аздаған балалар ғана болады. Ол баланың жасы мен баланың топтағы жағдайына байланысты емес. Алайда жалғыз қалатын балалар да жоқ. Ойындар көп жағдайларда ашушаңдықпен, көңіл күйдің ауысуымен өтеді.

Жетім-балалардың сана-сезім құрылымының қалыптасуы.

Академик В.С.Мухина жетім-балалардың сана-сезім құрылымының қалыптасуының бұзылуына көңіл аударады. Адамның сана-сезімі келесі тарихи тұрғыда құрылған әлеуметтік құрылымда дамиды:

1) өзінің атына өзіндік есімдікті қосқанда;

2) мойындау талаптары;

3) жыныстық теңестіру;

4) жеке тұлғаның психологиялық уақыты: өткен, қазіргі, болашақ;

5) әлеуметтік кеңістік: парызы мен құқығы.

Балалар үйінде балаларды көбіне тегімен шақырады, аты көп уақытта тегімен үйлеседі. Баланың аты бұйрық беру кезінде ғана қолданылады, сүйіспеншілікті көрсетуде еш уақытта қолданылмайды. Нәтижесінде баланың өзінің атына деген жағымсыз сезімі туады.

Баланың талаптануы өзінің ортасында күшпен, тәрбиеленушілерге барабар озбырлықпен жүзеге асырылады. Қажеттіліктерін жүзеге асыра алмаған жағдайларда ашу-ыза, қызбалылық, мазасыздану сезімдері туады.

Тағы бір маңызды жағдайға назар аударғанымыз жөн – балалар үйіндегі «біз» деген ұғым. Ата-ана қамқорынсыз өскен балалардың интернаттық «біз» ұғымы қалыптасады. Бұл ерекше психологиялық құрылым. Ата-анасыз өскен балалар әлемді «біздің» және «бөтен», «біз» және «олар» деп бөледі. «Бөтендерден» бәрі бірігіп өздеріне керектісін алуға дайын. Оларда «бөтендерге» және «өзімізге» деген ерекше қарым-қатынас қалыптасқан.

Интернатта өмір сүретін балалар өз топтарының ішінде өзінің құрбыларына немесе өзінен кіші балаларға қатыгездік көрсете алады. Өзін олай ұстауы бірнеше себептерден, біріншіден жүзеге асырылмаған сүйіспеншілік пен танылмағандық, баланың сезімдік тұрақсыздық жағдайда болуы, ата-ана қамқорлығынан айрылуы.

Балалар үйінің тәрбиеленушілерінің сана-сезімінің тағы бір маңызды ұғымы бұзылған, ол жеке тұлғаның психологиялық уақыт ұғымы. Бала өзінің қазіргі кездегі күйін өткен заманғы немесе болашақтағы өзімен біріктіре алмайды: өзінің жеке өткен шақтары көп жағдайда есінде сақталмаған, болашақ олар үшін анықталмаған.

Интернаттық мекемелер тәрбиеленушілерінің жыныстық теңесу проблемасы белгілі. Отбасында бала өзінің қай жынысқа жататынын ерте анықтайды: мектеп алдындағы уақытта өзінің жыныс қатынасына сай мінез-құлықтарға, ықыласқа, өзінің жыныстық бағасына иеленеді. Еркек және әйел мінез-құлық стереотиптері өзінің жыныстық өкілімен қарым-қатынас құру арқылы сана-сезімге енеді. Балалар үйіндегі балалар мұндай жағдайлардан оқшау келеді. Мектеп жасына жетпеген балалар өзінің қай жынысқа қатысты екенін жақсы біледі, және өзін қыз бала немесе ер бала ретінде бекітуге тырысады, бұл жағдайда олар отбасында өскен балалардан еш айырмашылығы жоқ. Алайда жыныстық теңестіру сапасының айырмашылығы бар. Егер отбасында өскен бала өзін ата-анасымен, бауырларымен, өзінің туысқандарымен теңестірсе, ата-анасының қамқорынан айрылған балалар ең алдымен өзін құрдастарымен теңестіреді, яғни айтқанда тобындағы қыз балалар мен ер балалар. Балалар үйіндегі ер балаларға жыныс қатынасын теңестіру қиынға түседі, өйткені ол жерде еркектер аз, үлгі ретінде алатын ешкім жоқ. Топтық «біз» ұғымында қыз балалар мінез-құлық түрінің озбырлығын алады. Бұл өміршеңдіктің түрі, өзі сияқты күйсіз балалардың немесе «бөтендердің» ортасында өзін бекіту.

Болашақ отбасында жыныстық орны жөнінде түсінігінің аздығы, жыныстардың айырмашылығы жөнінде білімінің жоқтығы, өзінің келбетіне немқұрайлы қарауы мінез-құлық стереотиптерін және нормативтік бағдарының қалыптасуын қиындатады. Дене бітімінің теңестірілуі жеткіліксіз болғандықтан, өзінің денесіне деген сезімдік бағалау қатынасы бұзылады, өз дене бітіміне көңілі толмағандықтан психологиялық қызбалылық туады, бұл теңсіз психосексуалдық дамуға және жеке тұлға ретінде психологиялық қорғаныссыз қалуына әкеліп соғады.

Жеке тұлғаның әлеуметтік кеңістігі қоғамдық заңға сәйкес адамның құқықтарымен және міндеттерімен тығыз байланыста. Балалар үйінің тәрбиеленушілері ерекше бір қоғам ретінде топтық адамгершілік белгілермен өмір сүреді, олар заңдарды айналып өтеді, тек өздерінің топтық ар-намыстары, сенімділігі және т.б. сезімдермен өмір сүреді.

Балалар үйінде тәрбиелену кезіндегі дамудың әлеуметтік жағдайы ата-анасының қамқорынсыз, өмірлік шарттары (әр баланың әрдайым тәулік бойы балалар мен ересектер арасында болуы, зерігуі, жалғыз қалуға мүмкіндіктің, өзінің заттарының және орнының болмауы), баланың қатынасу ортасының, өзіне деген қатынасының бұзылуы оның жеке тұлға ретінде дамуына кедергі болады.

2.2. Балаларды әлеуметтік-психологиялық зерттеу негіздері

Баланы зерттеу кезінде келесі аспектте ақпараттарды жинау қажет:

-         өмір сүру жағдайлары;

-         баланың әлеуметтік-құқықтық статусы;

-         отбасылық және әлеуметтік байланысы (туысқандарының болуы, олардың мекен жайы);

-         физикалық және психикалық денсаулығы;

-         баланың жеке ерекшеліктері, мінез-құлқы;

-         оқудағы ерекшеліктері (оқуға деген қатынасы және үлгерімі);

-         ересек адамдармен және құрдастарымен қарым-қатынас ерекшеліктері;

-         этникалық, мәдениеттік, тілдік қажеттіліктері;

-         өзін-өзі тағайындау білімінің деңгейі.

Әлеуметтік-психологиялық зерттеу нәтижесінде баланың мінез-құлқының ерекшеліктері және өзіндік мінезін айқындалады.

Баланың сана-сезім құрылысының ерекшеліктері:

-         өзінің сапасын, мүмкіншіліктерін және мүмкіндіктерін түсіну;

-         өз-өзін бағалау деңгейі;

-         жыныс рөлін теңестіру.

Баланың сезімдік ерекшеліктері:

-         өзінің сезімі мен уайымдарын сөзбен жеткізе білу;

-         эмпатияға мүмкіндігі;