Банктердің клиенттермен несиелік қатынастары

 Қазіргі уақыттағы  шаруашылықта кредитор – банк  қарызды тек өз меншігіндегі  ресурстар есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы тартылған  қаражаттар есебінен де, сонымен  қатар акция және облигацияларды  орналастыру арқылы жинақтаған қаражаттар есебінен де бола алады.

 Банктердің құрылуымен  кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа барлық кредиторлардың  өнімі болды. Банкирлер ұжымдық  кредиторлар ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша  пайдаланылмайтын ресурстарды жинақтай  алады, сонымен қатар эмиссия  жасай алады. Кейбір жағдайларда  босаған ресурстар болып табылатын  құндылықтар да қарызға беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор  сатуға жататын тауарлдарды қарыз  алушыға береді.

 Тауардың жіберілу  факты, алайда, жүк жіберушіні  кредитор етпейді. Тауарды жөнелту  мен сатудан түсетін түсімнің  арасындағы уақыт бойынша үзіліс  кредитордың пайда болуына әкелуі  мүмкін. Бұл үшін тауарды қоюшы  эквивалент төлеушінің кейінге  қалдырылуына рұқсат берілуі  керек. 

 Мына жағдайды ескерте  кетейік: кредиторды сатып алу  – сату, тауарды жіберу мен  оны төлеу арасындағы уақыт  бойынша үзіліс факті тудырмайды, оны төлемнің кейінге қалдырылуын  белгілейтін, төлемді тез арада  емес белгілі бір уақыт өткеннен  кейін шешетін қосымша келісім  тудырады.

 Кредитор ретінде басқа  шаруашылық иесіне белгілі бір  мерзімге ресурс беруші тұлға  болады. қағида бойынша кредитор  ерікті түрде болады. Қарыз алушы  несиені белгіленген мерзімді  қайтармаған жағдайда несиелік  келісімнің еріктілігі бұзылады. Қарыз алушылар мен анағұрлым  қатаң қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының  уақыттың шекарасы несиенің мерзімімен  анықталады.

 Несиенің мерзімі өз  кезінде ұдайы өндіріс процесінің  барысына байланысты.

 Қарыз алушы – несиелік  қатынастың, несиені алушы және алған қарызды қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы бір-біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес.

 Борыш – міндетті  жалпы сипаттайтын анағұрлым  кең түсінік. Несиелік мәмлеге  сәйкес борышқор туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек.Тарихи  жағынан қосымша ресурстарға деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз еңбектерімен күн көруші ұсақ шаруалар, қолөнершілер болған еді. Өсімқорлық несиенің бар болуының басқа формасы – ақсүйектердің көбіне жер иелеріне ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуы мен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.

 Қазіргі уақытта банктерден  басқа шаруашылық ұйымдары және  мемлекетттің өзі де қарыз  алушылар ретінде болады. Қарыз  алушының кредитордан айырмашылығы, ол несиелік мәмледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; Өзіне тиісті емес бөтен біреудің ресурстарымен жұмыс істейді.

 Екіншіден, қарыз алушы  қарызға алынған қаражаттарды  айналыс сферасында да, өндіріс  сферасында да пайдаланады. Кредитор  өндіріске тікелей қатыспай –ақ  айырбас фазасы кезінде де  қарызды ұсына алады.

 Үшіншіден, қарыз алушы  өзінің шаруашылығында шеңбер  айналымын аяқтаған қарызға алынған  қаражаттарды қайтарады. Қарыз  алушы кредитор мен жеткілікті  түрде есеп айырысумен қоса  қайтарымды толық өтеу үшін  ұдайы өндіріс процесін өркендете  түсу керек. 

 Төртіншіден, қарыз  алушы уақытша пайдалануға алынған  құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен  қатар қарыз пайызын да төлейді.  Бесіншіден, қарыз алушы өзінің  кредиторы қойған талаптарын  орындауға тәуелді болады. Қарыз  алушының кредитордан экономикалық  тәуелді болуы қарызға алынған  қаражаттарды ұтымды пайдалануға,  қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін  орындауға мәжбүр етеді.

 Кредитор және қарыз  алушы несиелік қатынас жасай  отырып, өз мақсаттары мен мүдделерінің  бірлігін көрсетеді. Несиелік  қатынастар шеңберінде кредитор  және қарыз алушының орындары  ауысуы мүмкін: Кредитор, қарыз алушыға,  қарыз алушы кредиторға айналады.

 Кредитор мен қарыз  алушының өзара әрекеті қарама-қарсылықтардың  бірлігі сипатында болады. Несиелік  қатынастардың қатысушылары ретінде  кредитор және қарыз алушы  оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор – қарызды беруші  жақ, қарыз алушы – берілген  қарызды алушы жақ; Бүтіннің  шеңберінде олардың әрқайсысының  өздерінің ұдайы өндірістегі  ерекше жағдайларына байланысты  өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары қарыз пайызына мүдделі болса, қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге мүдделі.

Несие қатынастары қарыз  капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды.   

Несие жүйесі несие-қаржы  мекемелерінің жиынтығы ретінде  жеке және заңды тұлғалардың уақытша  бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға  береді.

         Несие жүйесінің қызметінен несие  қатынастары туындайды. Несие  қатынастарының мазмұнын несие  мекемелерінде әртүрлі субъектілердің  уақытша бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды жүзеге асырады. Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды. Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын жинақтау және қайта бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың мазмұнын анықтайды.

Несиелік жүйелерді жүзеге асыру 1987 жылдан басталды. Несие жүйесінің  құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы, олардың халық  шаруашылығының дамуына оңтайлы  әсері, несиенің әрекет ететін “экономикалық  тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген  еді. Гүлдендірудің басты мақсаты  банктерді шаруашылыққа жақындату  болды. Қайта ұйымдастыру белгілі  дәрежеде банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен  өзгерте алмады, себебі ол шын мәнінде  экономикалық қатынастардан тыс  болды. Түп негізінде несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде  несиелеу жалғастырылды, несиелік ресурстарды  әкімшілік әдістермен бөлу сақталды, банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек ведомстволық принципке  сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының бөлінуі байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің  болдырмауына жол берді.

 Банктік реформаның  екінші сатысында тек банк  құрылымы қайта ұйымдастырылып  қана қоймай, несие қатынастар  механизмі мен несиелеу қызметтерінің  әдістерінде терең өзгерістер  орын алды. Нәтижесінде Қазақстанда  заңды түрде екі деңгейлі банк  жүйесі қалыптасты. [2.120б]

2. Несиелік қатынастардың  жіктелуі

           Несие қатынастарының нақты көрінісін  несиенің формалары мен түрлері  сипаттайды. Несиенің мазмұны мен  түрі диалектикалық бірлікте  болады. Өндірістік қатынастардың  өзгеруі несиенің мазмұны мен  оның қолданылатын түрін өзгертеді.  Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.

Несиелік қатынастардың  екі түрлі сипаты бар және шаруашылық субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет  болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың құрылуын, ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру – несие беруді білдіреді.

Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие  жүйесі, несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері арасында.

Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық категориясының әрекет етуі кезінде  ақша формасында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін  несие формасы сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні мен ұйымдастырылуын  синтездейді. Несиелік қатынастардың  формасы мен мазмұны диалектикалық  бірлікте болады. Несиелік қатынастардың  формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.

Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауарлық несие  коммерциялық несиенің алғашқы негізін  қалайды. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде  бұл несие ақша формасына өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект  несие берушіге алынған тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа құжаттарды жазып береді, несие беруші оларды ақша формасында ссуда алу үшін банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың  жүргізуші субъектілері ретінде  шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы  ақша формасына ұласады. Осылайша, тауар  формасы негізінде несиенің, ең алдымен  банктік несиенің ақшалай формасы  туындайды және дамиды.

Несиелік қатынастардың, несие формаларының және несиелік мекемелердің жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.

Тар мағынада несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін  көрсетуші несие мекемелерінің  желісі.

Басқаша айтқанда, несие  жүйесі банктік және басқа несиелік мекемелердің, несиелік операцияларды  жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес институттар  шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің  екі негізгі буыны қалыптасады: банктік мекемелер және мамандырылған  несие-қаржы мекемелері.

Коммерциялық несие - ол тауар  өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге  қалдырып, оны қарызға беруі. Банктік  иесие - ол банкте шоғырланған қаражат  қорынан клиенттерге кайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін  несие. Несиенің түрлері - ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені  сипаттау. Несиені түрлерге бөліп  жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.

           Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория. Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден, функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.

        Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше көріністерін сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке бөлектенген функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері емес, оның экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің теориясында оның келесі функциялары бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды несиелік операциялардың ауыстыруы.

 Несиелік қатынастарды несиенің формалары және түрлері сипаттайды және оның функциялары оның қызметтерін реттейді, яғни несиенің формаларын және функцияларын қарастыру өзектілігін көрсетеді.

 Несиелік қатынастар  екі жақты сипатқа ие және  шаруашылық субъектілері үшін  де, сондай-ақ несие жүйесінің  мекемелері үшін де бірдей  қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде  сақтау – несиелік ресурстарды  құруды білдірсе, ал оларды экономика  және халық қажеті үшін орналастыру  -несие беруді білдіреді. 

 Екі жақты қатынас:  шаруашылық ұйымдары мен несие  жүйесі, несие жүйесі мен халық,  мемлекет пен несие жүйесі, несиелік  мекемелер, әр түрлі елдердің  несиелік мекемелері арасында  болуы мүмкін.

 Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай  формада несие экономикалық категориясының  қызмет етуі барысында жүзеге  асырылады. Несиелік қатынастардың  сыртқы көрінісі несие формасын  сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың  мәні және ұйымдастырылуын синтездейді.  Несиелік қатынастар формасы  мен мазмұны диалектикалық бірлікте  болады. Несиелік қатынастар формасы  олардың мазмұнына сәйкес келіп  және оның дамуын ынталандыруы  тиіс. Өндірістік қатынастардың  өзгерісі несиелік қатынастар  мазмұны мен несие формасының  өзгеруіне әкеледі.