Банктердің клиенттермен несиелік қатынастары

 Несие екі формада  болады: тауарлық және ақшалай.  Тауар несиесі коммерциялық несиенің  бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің бір-біріне  қарыз беруі барысында, аталған  несие формасында ақшалай формада  қайтарылады. Өйткені, алушы субъект  несие беруші тауар несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар субъектілеріне-шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.[3]

 

 

3. Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыру

Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,

сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.

Неселеу қағидаттары негізінде  несиелік процесс, яғни банктік несиелердің  берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу қағидаттарына  байланысты банктік несиелердің  берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.

Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидаттары екі  топқа бөлінеді:

1. топқа- жалпы экономикалық тәртіптегі қағидаттар:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
2. топқа- несиенің мәнін бейнелейтін қағидаттар:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.

        

Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл хат, кепілдеме сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.

Осы несиенің қамтамасыз етілу  тәсілдеріне тоқталайық.

Кепілге берілетін  ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілген активтер қарыз алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында қалады.

Экономикасы жақсы дамыған  елдердердегі қарыз алушының жағдайы  жақсы болып келген жағдайларда  несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.

Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін  кейбір активтердің төмендегідей сипатта болуын білу шарт:

Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін жеңіл бағаланатын болуға тиіс.

Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін үнемі тексеріп отыру қажет.

Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды, басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға тиіс.

Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.

Кепіл хат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда кепіл хаттың  заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру қажет. Кепіл хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.

Кепіл хат – күрделі  экономикалық құрал ретінде  мынадай  түрлерге бөлінеді.

Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып келеді.

Екіншіден,  ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепілхат бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл хат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл хаттың бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.

Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл хаттар. Жеке кепіл хат жеке тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады. Корпорациялардың кепіл хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл хаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін кепілхаттарына банктер әлі де болса, олардың түбінде өтей алатындағына сеніміздік танытуда.

Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру. Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданғанымен де, оның айналасында көптеген мәселелер орын алуда. [4.269б]

Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер « Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» 30.08.1995ж. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтарын,  № 1-нші 11.02.1994 ж «Қазақстан Ресупбликасының экономикасын қысқа мерзімде несиелеу ережесін» сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабылеті бар несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай беріледі.

Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмінің элементтері  несиелік операциялардың сапалы сипатын  бере отырып, олардың жүзеге асырылу  техникасын білдіреді. Несиелеу процесі  мынадай кезеңдерді қамтиды:

• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасау;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.

        I-кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.

Кез-келген несиелік операциялар  осыдан басталады. Мұндай құжаттарды қарыз  алушы мен сұралатын несие  туралы негізгі  мәліметтер; мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар  қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелі операциялар  сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі  мүмкін.

Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке қарыз алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкасын толтыру мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен жайы; есеп айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.

Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алған  ссудасының қайтару қабылетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

II-кезең. Қарыз алушының  несиелік қабылетін талдау кезеңі.

Қарыз алушының несиелік қабылеті – қарыз алушының алған ссудасы  бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабылетін  бағалаумен сипатталады. Несиені қайтара  алмау тәуекелі көптеген факторлар  әсерінен болуы мүмкін, сондықтан  да, банк клиентке несие беруге шешім  қабылдаудан бұрын оның несиелік қабылетін талдайды. Бұл көрсеткіш  банктің өнімділігіне ықпал етеді.

III-кезең. Несиелік келісім-шарт  жасау.

Қазыргі несиелеудің басты  ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабылетін тексеріп болғаннан  кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарға банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.

Несиелік келісім-шарт екі  жақтың өзара міндеттемелерін және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі, несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің қозғалысы және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.

Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған  қарыз алушыларға қатысты, банк қарыз  алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырғандай, беруді тоқтатуға құқығы бар. Қарыз алушы  несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды  талап етуге құқылы.

IV-кезең. Несие беру кезеңі.

Бұл кезең ссудалық шот  формасын,  ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және т ехникалық  шарттарын қамтиды.

Несие беруді құжаттау тәртібі  ссудалық шот формаларына байланысты ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған  қарыз алушы қорларының жинақталуына байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта ол банкке несиеленетін тауарлы –  материалдық құндылықтардың төленген  нормативтен жоғары қалдығы, олардың  қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде ссудаға  деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер  арқылы құжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын құжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысындағы өтініш-міндеттемесі негізінде жүргізіледі. [5.2]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ  КЛИЕНТТЕРМЕН НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫН  ТАЛДАУ («Цеснабанк» АҚ мысалында) 

 

2.1Банктің клиенттерімен  несиелік қатынастарының құқықтық  негізі

 

«Қазақстан Республикасының  банктер және банктік қызмет туралы»  заңның ЗЗ-бабы бойынша банктер тең  құқылы әріптестер ретінде шыгып, бос  несие ресурстары нарығында өз операцияларын  жұргізеді.

 Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды  орналастыру, несие аяу үшін  жақсы жағдайлар, банктік қызметтердің  әлде қайда кең спектрін көрсете отырып бір-бірімен бәсекеге түседі. Банктер өз клиенттері алдында жауапты.

 Банктіңі клиентпен  экономикалық жұмысы – банкке клиентті тартудан бастап, оның шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды жүргізуге дейінгі банктік қызметтің барлық жақтарын қамтиды.

 Клиенттерді тарту  банктен жарнама жаңа қызмет  түрлерін ендіруді жетілдіру  бойынша, келіссөздер жүргізу,  қаржылық, жағдайды алдын ала  талдау, әр түрлі келісім шоттарды  дайындау, және т.б. бойынша белгілі  бір жұмыстарды жүргізуді талап  етеді. Осы аталған жұмыстардың  барлығы банктің активтері мен  пассивтерін басқару қызметімен  тығыз байланысты.

 Клиентпен жұмыс: есеп  айырысу, кассалық және несиелік  қызмет көрсету, бірлескен қызмет, депозиттік шоттарды ашу және  жүргізу, т.б. әр түрлі келісім-шарттар  жасасу негізінде құрылады.

 Клиенттердің ағымдағы  және есеп айырысу шоттарын  ашу, олар бойынша операцияларды  жүргізу, есеп айырысу және  есеп айырысу-кассалык кызмет  көрсету туралы келісім шарт  негізінде жасалады.

 Есеп айырысу қызметін  көрсету туралы келісім-шарттарында,  есеп айырысу немесе ағымдағы  шотты ашу және олар бойынша  операция жұргізу шарттары көрсетіледі.  Есеп айырысу-кассалық қызмет  көрсету туралы келісім-шартта  бұдан басқа, тағы да кассалық  операцияларды жүргізу тәртібі  реттеледі.

 Есеп айырысу тәртібі  кұжаттардың белгіленген мерзімде  өтуі кепілдемесін қамтамасыз  ету керек.

 Банктік операциялардың  орындалуына жатпайтын кезіндегі  банктің материалдық жауапкершілігі  осы келісім шартта қарастырылады.

 Банктік операцияларға жатпайтындарды орындаған жағдайында банк пен клиенттер Қазақстан Республикасының Парламентімен бекітілген Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізу тәртібін бұзғаны үшін экономикалық санкциялар туралы ережеге сай жауапкершілікке тартылады.

 Банк пен клиенттін,  бірлескен қызметін жүзеге асырғанда,  екі жақтың құқығы мен міндеттемелері  және қаржыландыру тәртібі мен  олардың арасында табысты үлестіруі  қарастырылған бірлескен қызмет  туралы келісім-шарт жасалады.

 Клиентті несиелендіру  банк пен клиент арасындағы  жасалған несиелік келісім-шарт  негізінде жүргізіледі және де  ол қарыздың мерзімі, шарты  мен беру тәртібін және оны  өтеуін, сондай-ақ екі жақтың құқықтары мен міндеттемелерін қарыз бойынша кепілдеме мен пайыздық мөлшерлемелерді реттейді.