Банктердің клиенттермен несиелік қатынастары

Айтылғандардың бәрі кепіл  құқығының негізгі қағидаларының  біріне қайшы келеді: кепілдік талаптардың  басқа несие берушілер алдында  бірінші кезекте қамтамасыздандырылуы. Яғни, несиелік тәуекелдердің болу мүмкіндігін төмендету үшін, ең алдымен, кепіл механизімін жетілдіру  қажет.

Жалпы алғанда, банктердің несиелік қызметі көптеген потенциялды қарыз  алушылардың ішінен несиелік қабілеттілігі  күмән тудырмайтын клиенттерді  таңдағанда ғана сәтті жүргізілмек. Несиені беру мүмкіндігітуралы шешім  потенциялды қарыз алушының несиелік талдау нәтижелерінен қабылданатыны  белгілі. Осы мақсатта республикамыздағы  коммерциялық банктер несиеленетін жобаға және шаруашылық субъектінің  қаржылық жағдайына сараптама жүргізу  тәртібін белгілейтін әдістемелік  нұсқаулықтар шығарады.

Қазақстандық банктер  қолданатын несие қабілеттілігін талдау құралдары әрі қарай жетілдіруді  талап етеді. Бұл, әсіресе, сандық және сапалық жағынан әртүрлі болып  келетін көптеген ақпараттарды тиімді және жүйелік өңдеу тұрғысынан үлкен  мәнге ие. Осыған байланысты отандық  және шетел экономистерінің ғылыми зерттеулерін қарастыру, алдыңғы қатарлы  банктердің  тәжірибесін жалпылау маңызды болып табылады. Несиелеуді нақты ынталандыру жолдарын айтатын  болсақ, біздің ойымызша, бұл - салық органдары арқылы реттеу шараларын енгізу, соның ішінде қаржылық мекемелердің пайдасына салынатын салық бойынша қысқа мерзімді несиеден ұзақ мерзімді несиеге қарай дифференциалданған мөлшерлемелерді қою; экономиканың нақты секторындағы маңызды жобаларға ұзақ мерзімді несие беру кезінде мемлекет тарапынан кепілдік жүйесін дамыту, нақтырақ айтсақ, оны Қазақстан Даму банкі арқылы немесе несие алып отырған саланың табиғи ресурстарын кепілге ала отырып жүзеге асыруға болады; сондай-ақ банкрот деп танылған кәсіпорыннан банкке берген кепіл мүлкін конкурстық массадан алып тастау қажет[18.9б.].

 

 

3.2 Қазақстан Республикасындағы  банктердің клиенттермен несиелік  қатынастарын жетілдіру жолдары

Банк пен клиент арасындағы несиелеу операциялары кезінде банктің зиянға ұшырауына әсер ететін факторларына,шетел банктерінде мынадай қорытынды жасалған. Дүние жүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес,несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішкі факторлар, ал 33% -ы сыртқы факторлар үлесі келеді.Ішкі факторлар бойынша: қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22%, несиеге деген өтінішті оқып үйрену барысында ақпаратты дұрыс бағалауы 21%, алдын ала ескерту белгісіне кеш көңіл бөлуі және операциялық бақылаудың әлсіздігі 18 %, қаматамасыз етудің нашарлығы 5 %. Сыртқы факторлар бойынша: компанияның банкроттығы 12 %, кредиторлық қарызды қайтаруын талап етуі 11 %, жұмыссыздық мәселелері 6 %, ұрлық 4 %-дық шаманы көрсеткен.

Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші  орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез  келген қарыз алушысы мұндай факторларды  басынан кешуі мүмкін. Сондақтан  да қарыз алушының  несиелік қабілетін  талдай отырып, банк қызметкерлері  міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс.

 

 

 

 

       2-сурет. Несиелеу барысында банктің зиян шегуіне әкелетін ішкі факторлар

 

        3-сурет. Несиелеу барысында банктің зиян шегуіне әкелетін сыртқы факторлар

Банкроттықтың басты себептеріне  басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік  капиталдың жетіспеушілігі және заемдық  қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады[19.56б.].

Қарыз алушының сәтсіздікке  ұшырауын куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттарының қысқаруы, алдында мерзімі ұзартылған несиелер бойынша төлемдердің уақытын  созуын өтінуі (екінші рет мерзімі  ұзартылғанан кейін несие проблемалық  несиелер қатарына жатқызылады) және басқаларды жатқызуға болады.

Несиелерді қамтамасыз ету  құнына, барлық несиелік құжаттардың  дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекел кластарына жіктейді:

1. Ең төменгі тәуекелі  бар несиелер (жіктеуге жатпайтын  несиелер);

2. Ең жоғарғы тәуекелі  бар несиелер; 

3. Шектеулі тәуекелі бар  несиелер;

4. Ережеден шығу барысында  берілген несиелер (стандартты емес  несиелер).

Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін, өтелмеген  несиелердің өзіндік үлесі белгіленеді.

Шетелдік банктердің тәжірбиесінде  қарыз алушының несиелік қабілетін  жете бағалау несиелік тәуекелді  төмендетудегі басты шара болып  табылады.

Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER  немесе CAMPARI әдістерін жатқызуға болады[20.25б.].

Американдық банктер тәжірбиесінде  потенциалды  қарыз алушыларды дұрыс  таңдай білуде «бес си ережесі» қолданылады.

Қарыз алушының сипаты-бұл  оның беделін, жауапкершілік дәрежесін, қарызды өтеуге дайындығын және қалауын  білдіреді.

Қарыз алушының қаржылық жағдайы  – оның несиені қайтару қабілетін  сипаттайды. Ол оның кірістері мен  шығыстары және олардың алдағы уақыттардағы өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.

Ақшалай қаражаты-жалпы қарыз  алушының алған несиені қайтаруының  үш көзі болады:

1. Нақты ақшалар тасқыны;

2. Активтерді сату;

3. Қаржыларды тарту.

Көрсетілген көздердің кез  келген несиені қайтаруға арналған қаражаттың қалдық сомасын қамтамасыз ете алады. Бірақ та банктер несиені  қайтарудың негізгі көзі ретінде  нақты ақшалар тасқынын маңызды  санайды, себебі активтерді сату қарыз  алушының балансын нашарлатып жіберуі  мүмкін деп санаса, ал қосымша қаражат  тарту банктің кредитор ретіндегі  позициясын бәсендетеді.

Қамтамсыз етуі-сондай- ақ банк қарыздың қамтамсыз етілуі яғни, оның жеткіліктігіне, сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның өтімділік дәрежесіне мән береді.

Экономикалық жағдайы-несиеге  деген  өтінішті қарау барысында  банк жалпы шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол  сияқты қарыз алушының жағдайына  тигізер ықпалын сипаттайтын  экономикалық клнъюктуралық жағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б. қарастырады.

Бақылау-қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы  факторға бақылау жатады. Мұнда өзгерген заңдылықтар, құқықтар, экономикалық және саяси жағдайлардың қарыз алушы  қызметіне қаншалықты әсері болады деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.

Американдық банктік тәжірбие несиелік процестегі проблемалық несиелерді анықтауда 25 белгіні қолданады:

Қарыз алушының тарихына байланысты белгілер:

1.Таяу арадағы қарыз  алушының қаржылай тұрақсыздығы;

2. Қарыз алушы туралы  ақпараттағы алшақтық және қарама  –

қайшылық;

Қарыз алушының жетекшілері  мен басқармасына қатысты белгілер:

1. Қарыз алушының серіктестерінің  тұрақсыздығы;

2. Басшылардың моральдық  сапасының төмендігі;

3. Серіктестер арасында, компанияны иеленушілер, жанұя  мүшелері 

арасындағы билік үшін күрестің болуы;

4. Басшылардың жиі ауысуы;

5. Басшылардың салмақсыздық  мінезі;

6. Қарыз алушының басшысының  несиелік процесті жеделдетуге  банк 

қызметкеріне қысым жасауға  ынталы болуы.

Қарыз алушының өндірістік қызметін көрсететін «белгілер»:

1.Қарыз алушының жабдықтаушылары  мен сатып алушылар ортасының  өзгеріссіз болуы;

2.Қарыз алушының өз  алашақтарына жасайтын бақылауының  әлсіздігі;

3.Қарыз алушы саласының,  сол уақыттарда проблемалық слаға  жатуы;

4.Балансты жүргізудің  қысқаруы, яғни актив және пассив  баптарының толық берілмеуі[21.97б.].;

Несиелеуді ұйымдастыруға  қатысты «белгілер»:

1. Қарыз алушының несиені  сұраудағы нақты мақсаты болмауы;

2. Қарыз алушыда ссуданы  қайтаруда анық бағдарламаның  болмауы;

3. Несиені өтеудегі резервтік  көздерінің болмауы.

4. Несие берілетін мақсатына  қарыз алушы тарапынан материалдық 

қамтамсыз етілмеуі;

5. Қарыз алушының несиелік  өтінішінің негізсіздігі:

6. Қарыз алушы несиені  акционерлік капиталын кепілге  бере отырып 

сұрауы;

7. Несиенің ең бастысы,  өндіріске емес, айналыс аумағына  бағытталуы;

8. Несиенің қайтару мерзімі  жеткілікті негізделмеуі.

Белгіленген нормалардың  ауытқу белгілері:

1. Қарыз алушының шаруашылық қызметі туралы есеп беру

мәліметінің мерзімінің бұзылуы;

2. Банк шоттарын жүргізу тәртібінің нормалардан ауытқуы;
3. Несиелеу шартының қайта қаралуы; несиенің қайтарылу схемасындағы өзгерістер;
4. ссуданың мерзімінің мерзімін созу туралы өтініштің болуы;
5. Қарыз алушының шаруашылық-қаржылай көрсеткіштерінің жоспардағыдан немесе күтілетін көрсеткіштерден ауытқуы.

Бұл аталған белгілер банкті сақтандыра отырып, мерзімі өткен  несиелердің алдын алуға немесе олардың пайда болуын анықтап  беруге мүмкіндік береді.

Ал,еліміздің банктеріне оралсақ, Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қызмет етуі тұрақталды десек те,кейбір банктердің (Бизнес банк, Көмірбанк) кенеттен жабылып қалып,өзі клиенттің алдындағы міндеттемелерін орындай алмауы әлі де болса бұл жүйенің қызмет етуіндегі кемшіліктердің бар екендігін көрсетеді.Қызметтердің барлығы да банктерге депозиттік салымдарды тартуға және несие ресурстарының көбеюіне әсер етіп отыр.

Қазақстанда депозиттің несиелік ресурстарға айналуындағы жағдай ғылыми-теориялық  және тәжірбиелік тұрғыдан ғалымдармен  аз зерттеліп,әдебиеттерде көп жарияланбағандықтан,бүгінгі  нарықтық экономиканың жағдайында аса  бір зерттеуді талап ететін өзекті тақырыптың бірі,өйткені несиенің қажеттілігі  артып отырған бүгінгі күні несие  пайызы деңгейінің жоғары болуы мен  берілуі шарты талаптардың қатаңдығы  көптеген кәсіпкерлердің несие алуына тосқауыл болуда. Сондықтан осы несие бойынша пайыздардың төмен болуына әсер ететін депозиттік қаражаттар банктер жүйесі арқылы көптеп тартылуы қажет болып отыр.

Сондықтан, мұндай проблемелардың, зерттелмеген мәселелерінің бар болуы ғылыми-теориялық және тәжірбиелік зерттеулерді талап етеді.

Қазақстан Республикасы экономикасының қарқынды өсіп дамуы қаржы мекемелерінің  қызметтерімен тығыз байланысты. Өйткені, экономикадағы қаржы секторының дамуы негізінде экономиканың өндіріс секторларын ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие боламыз. Кәсіпкерлер және ірі кәсіпорындар банктің несиесінсіз өз қызметтерін толығымен дұрыс жолға қоя алмайды. Оларда әр уақытта ақша қаражаттарына деген қажеттілік туып отырады. Ол қажеттілікті банк несиесі арқылы қанағаттандыру мүмкіндігі бар. Өз кезегінде банктер осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткілікті қорларға ие болуы қажет. Ол қорлар немесе капитал банктердің пассивтік операцияларды,соның ішінде депозиттік операцияларды тиімді жүргізу нәтижесінде қалыптасады. Депозиттік қаражаттар банктің несие ресурстарының негізін немесе банктердің депозиттік саясаты негізімен қарасақ, 60-70%-н құрайды. Депозиттердің несиелік ресурстарды қалыптастыру жағдайын теориялық және тәжірбиелік талдау нәтижесі бүгінгі таңда шешілмей жатқан мәселелердің бар екенін анықтап береді[22.352б.].

Осы зерттеу нәтижесінде  келесідей ұсыныстар мен қорытындылар берем:

-Пайыз мөлшерін тұтынушыға  және банкке тиімді болатындай  етіп белгілеу.

-Несиелік ресурстарды  толықтыру мақсатында депозиттер  тартуды арттыру.

-Коммерциялық банктердің  пайда табуының бірден-бір негізі  ол жаңа несие түрлерін ашу  болып келеді.

-Банктердің несиелік  саясатты дұрыс жүргізу банктің  қызметінің ұтымды болуына негіз  болады.Сондықтан несиелік саясатты  жүргізудің оңтайлы критерийлерін  анықтау.

Осы ұсынылған мәселелермен бірге банк пен клиент арасындағы несиені жетілдіру үшін басқа  да тиімділік беретін тұжырымдамаларды айта кетуге болады:

-Жеке тұлғаларға банктік  қызмет көрсету процесінде маркетингтік  іс-әрекет,клиенттің қажеттілігінен  туындайтын банктің несие саясатын  құра отырып,әрбір клиентпен жекелей  қызмет жасау.Сонымен бірге,несие  түрін таңдамай,қолға бірінші  түскенін таңдайтын клиенттердің  бар екенін ұмытпаған жөн.Яғни,несиенің  кең түрін ұсына отырып,банк  клиенттерді көп тарту арқылы  табыс деңгейін қамтамасыз ету.

-Біздің елдің банктің  халыққа қызмет көрсететін нарық  жағдайын ескере отырып,несие  нарығынан халықпен жасалатын  операциялардан шығатын әртүрлі  клиент топтарына дифференциацияланған  қызметтің қажет екені байқалады.