Жасөспірімдер қылмыстылығы, онымен күрес шаралары

      Адамның дамуы өте күрделі, ұзақ жүретін процесс болып табылады. Мұндағы жауапты кезеңдердің бірі - өтпелі жас деп аталатын жеткіншек алды жас (11-12-ден 14-15 жасқа дейін) пен жасөспірімдік жас (15-16-дан 17-18 жасқа дейін) \ Бұл кезеңде адамның физикалық пісіп-жетілуі ғана емес, сонымен бірге тұлғаның қарқынды түрде қалыптасуы, моральдық және зияттық күштерінің қуат алуы жүзеге асады.

      Жеткіншек алды жасының өтпелі  жас деп аталу себебі, ол балалық  күйден үлкен өмірге, кемелсіздіктен  кемелденуге өтумен сипатталады.  Алайда, «орта  статистикалық  жеткіншек »деп аталатын жас өмірде болмайды. Жеткіншек алды жасының ортақ заңдылықтары баланың қоршаған ортасы мен тәрбие шарттарына ғана емес, сондай-ақ оның организмі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де тәуелді болатын жеке-дара нұсқалар арқылы көрінеді.[12;4]

      Ересек жеткіншек алды және  жас немесе жасөспірімдік уақыт  жас психологиясында өте маңызды  кезең ретінде қаралады, өйткені  осы жаста болатын өзгерістер  одан кейінгі кезең заңдылықтарын  дұрыс бағалау үшін маңызды  болып табылады. Биологиялық жағынан бұл жас физикалық дамудың аяқталу кезеңін білдіреді.

      Осы жастағы жасөспірімдердің  мінез-құлқы мен әрекеттері саналы  әрі жігерлі түрде жүзеге асады,  осыған орай оларға неғұрлым  жоғары талаптар қойылады. Кәмелетке  толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі 16 жастан басталатыны белгілі, ал кісі өлтіру, ұрлық, тонау және т.б. үшін - 14 жастан басталады (ҚР ҚК, 15-бап).[13]

      Алайда жасөспірімнің физикалық  және адамгершілік жағынан дамуы  әлі аяқталған жоқ, бұл оның  іс-әрекеттері мен қылықтарының сипатынан байқалады. Жеткіншек алды жасында организмде биологиялық терең өзгерістер жүреді өсу жылдамдайды, жыныс бездерінің секрециясы күшейеді, қарқынды физикалық даму басталады. Организмдегі биологиялық өзгерістер психикалық дамуға да әсер етеді. Жеткіншек алды жасының бастапқы кезіндегі тепе-теңдік бүзылады: өз түлғасына  қызығушылық, айналасындағыларға сыни көзбен қарау пайда болады, мінезіндегі ерекшеліктер байқалып, қылықтары өзгереді.

       Жеткіншек алды жасында мінездің психикалық жарақат алу мүмкіндігін арттыратын және мінез-құлық нормаларынан ауытқитын кейбір қасиеттері пайда болады. Көптеген жасөспірімдердің сезімдері, ойлары, әрекеттері тұрлаусыз болып келеді. Бұл:

        а) елгезектік пен сылбырлық арасындағы қайшылық;

       б)  көңіл-күй өзгерістеріне алып келетін қызбалық пен сылбырлықтың тез ауысып отыруы ретінде көрінеді.[14;17]

      Импульсивтілік пен көңіл-күй  тербелістері жеткіншектердің ойы  мен қылықтарына ықпал етеді.  Олардың бір пікірге келуі  жылдам және тез өзгереді. Өз іс-әрекеттері мен басқа адамдардың қылықтарын дұрыс бағалай бермейді, дос таңдауда көбінесе қателесіп жатады, кездейсоқ жанжалдарға килігеді.

Бірқатар психологтар  жеткіншек алды жасын ауыр "апаттар" кезеңі деп есептейді, торығу мен  үмітсіздік ахуалы, есіріктену, агрессивтілік, қаталдық, қылмыс істеуге бейімділік туралы айтып өтеді.

Л.И. Божовичтің көрсетуінше, жасөспірімдердің моральдық  саласында екі ерекшелік пайда  болады:

а)   қоғамдық   мінез-қүлық   пен   адамдар   арасындағы   өзара  қарым-қатынас  нормалары мен ережелеріне байланысты мәселелерге жіті назар аударуы;

б)  салыстырмалы түрде тұрақты және кездейсоқ  ықпалдардан тәуелсіз моральдық  көзқарастар, пікірлер, баға беру қалыптаса  бастайды.[15;322]

Жеткіншек алды кезеңіне жоғары эмоциялық қозғыштық  қасиеті тән, "ұстамдылық" жүйесі мен өз мінез-құлқын саналы түрде бақылау нашар дамыған, сондықтан да жасөспірімдер ойлары мен пікірін өзгертуге уақыт кетіргенді ұнатпайды, тез іске көшеді. Бұл қасиеттер көбінесе құқыққа қайшы әрекетке алып келеді немесе оларды жасы үлкен құқық бұзушылар пайдаланады, кәмелетке толмағандар тарапынан ойланбай әрекет жасау мүмкіндігі туралы білетін олар оңтайлы сәтті тауып, жасөспірімдерді қылмыс істеуге тартады.

      Кейбір жасөспірімдерге олардың  тұрмыс және тәрбие шарттары белгілейтін дөрекілік, өжеттік, шамшылдық қасиеттері тән. Бұл қасиеттерді олардың теріс іс-әрекеттері салдарынан болатын қоғамдық тәртіпті бұзуға байланысты құқыққа қарсы әрекеттерін тергеу барысында ескеру қажет.

      Осы жаста көп кездесетін мінез-құлық кемшіліктерінің бірі-қырсықтық. Кәмелетке толмаған сезіктінің немесе айыпкердің қырсықтығына тергеуші

істелген қылмыстың  мән-жайын, ұрланған мүлік пен қылмыс құралының

орналасқан  жерін, қылмысқа қатысушыны анықтау  кезіндегі жауап алуда тап  келуі мүмкін. Сондай-ақ, тергеуші жасөспірімнің қырсылыққа жақынырақ сапасы өтірікшілдікпен де соқтығуы мүмкін.

       Өтірікке түрткі болатын нәрселер көбінесе:

      а) жауапкершілік пен жазадан қорқу;

      ә) қылмысқа қатысушылар немесе  олардың туыстары мен достары  тарапынан кек алу қорқынышы;

      б)  достықты дұрыс түсінбеушілік және осыған байланысты "сатқын" атанудан қорқу;

      в) құрдастарының назарын аудару, таңғалысын тудыру тілегі.   Жеткіншек алды жасында жекелеген жағымды қасиеттерді дамытуға, кемшіліктерді жеңуге бағытталған өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілік дамиды. Жасөспірімдер осылайша өзінің сүйікті кейіпкеріне, мұғаліміне және т.б. ұқсауға тырысады. Бірақ, кейбір жағдайларда адамгершілік категориялары мен ұғымдары туралы дұрыс және жан-жақты түсініктерінің болмауынан жасөспірімдер оқиғалар мен адамдардың мінез-құлықтарын бағалауда қателесіп жатады. Кейбір жасөспірімдердің адамгершілік тұрғысынан жағымсыз тұлғаларға ұқсас болғысы келіп, еліктейтіні бекер емес. Жасөспірімнің адамгершілік сенімдері қате, теріс болуы мүмкін. Және олар кейбір моральдық нормалар туралы теріс түсінікте болуы себепті немесе жасөспірімдердің жекелеген кішігірім топтарында қабылданған моральдық құндылықтар жүйесінің кесірінен қылмыс істеуі мүмкін. Қылмыстың өзінен де жасөспірім ерлік, батырлық, ептілік қасиеттерін көруі кездеседі.[16;202]

      Бұл  жас ерекшеліктері бәрінен  бұрын 14-15 жастағы жеткіншектерге  тән. 16-17 жастағы жасөспірімдерде  физикалық және ақыл-ой дамуы  процестері жалғасады, бірақ осы  кезеңнің соңына қарай қарқыны бәсеңдейді. Жасөспірімдердің импульсивтілігі азайып, эмоционалдық тұрақтылық пайда болады; жүйке жүйесінің түріне қарамастан, олар 14-15 жасар жеткіншектерден гөрі ұстамдылау және салмақтырақ. " Ересек жеткіншек алды жасы - бұл жасөспірім өз мінез-құлқында басшылыққа ала бастайтын адамгершілік қағидаларының, сенімдерінің қалыптасатын уақыты". Дегенмен, өздерінің физикалық және ақыл-ой қасиеттері бойынша олардан кіші жеткіншектерге әлі де ұқсастықтары көп: физикалық және рухани кемелденуге жеткен жоқ; оларға әлі де 14-15 жасар балаларда болатын қасиеттер тән ("ерексек болып көріну" сезімі, өзін көрсетуге ұмтылу, т.б.). Бұл жаста айналадағы адамдардың жасөспірімдерге неғұрлым жоғары талаптар қоюына және олардың құқықтарын, әсіресе, дербестікке құқығын мойындауға мүмкіндік беретін бірқатар психологиялық қасиеттері қалыптасады.

         Алайда, психологтардың зерттеулері  көрсеткендей, дербестікке ұмтылу  үшін отбасында дұрыс үлгі  көрсететін біреудің, жақын айналысында  беделді, абыройлы адамның болуы  қажет, сонда ғана жасөспірім одан үлгі кеңес ала алады. Үлкендердің тәжірбиесі негізінде бала қандай да бір жағдайда қалай әрекет ету керектігін, туындаған мәселелерді өз бетімен шешуді үйренеді.

       Ата-аналардың бала тәрбиесіне селқос қарауы оның беделді тұлғаны сырттан іздеуіне әкеп соғады. Сондықтан да үлкендерге қарағанда көнгіштеу болып келетін қараусыз жасөспірімдер біреудің ықпалына тез түседі. Қылмыстық ортаға түскен баланың мінез-құлқында теріс қылықтар (дөрекілік, бейбастақтық, шылым шегу және т.б.) пайда бола бастайды, бұл оның ойынша, өзін "үлкен сезінуге", өзімен-өзі болуға көмектеседі. Жасөспірім қарсы келген проблемаларды өзі ойланып, шешімін табуға тырысып қана қоймайды, сонымен бірге осылайша өз қабілетін, жағымды қасиеттерін көрсетуге, өз ортасының құрметіне бөленуге ұмтылады. Психологиялық әдебиеттерде айтылатындай, "ұжыммен өзара жақсы қарым-қатынасты бұзу қажеттілігі туған қиын бала, осы мақсатқа жету үшін лайықты құралдарының болмауы себепті мінез-құлықтың теріс тәсілдеріне, тіпті өз түлғасын бұзақылық жолымен болса да бекітуге дейін барады ".

      Жеткіншек алды кезеңінде "әлсіз"  атану қорқынышы басым болады. Бұл қасиеттер өзін үлкен сезіну  сезімімен тығыз байланысты: жасөпірімдер  өздерінің кемелденгенін дәлелдеу  үшін кез-келген әрекеттерді жасауға дайын тұрады.

      Жеткіншек алды жасының соңына  қарай үлкендік сезімі өзіндік  сипатқа ие болады, ол өзін-өзі  бекіту, өзін-өзі көрсету сезіміне  ауысады, бұл оның топтан бөлінуі,  өз ерекшелігін, даралығын көрсетуге  тырысуынан байқалады. Осыдан келіп мінез-құлқымен, киім кию мәнерімен және т.б. кез келген жолмен өзіне назар аударту тілегі пайда болады. Алайда, мұндай жас ерекшеліктері өздігінен құқыққа қарсы мінез-құлық туғызбайды. Өйткені тұлғаның қоғамдық қауіптілігі көбінесе қылмыс істеуге дейін қалыптасады.

      Жасөспірімдердің психологиялық  жас ерекшеліктері жалпы криминогенді  емес. Бірақ олар жасөспірімнің  тұлға ретінде қалыптасуы, өмір  сүруі шарттарымен байланысып  жатыр, оның қажеттеліктерімен,  ниет-пиғылығымен сабақтас. Сондықтан  да жасөспірімнің дамуындағы жас ерекшеліктерін білу жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күрес, оның алдын алу шараларын жүзеге асыру үшін, кәмелетке толмағандар қылмысын сапалы әрі тиімділікпен тергеу үшін оларды толық әрі дұрыс ашу үшін өте маңызды.

        Жасөспірімдер дамуының жоғарыда талданған ерекшеліктері іс жүргізу тәртібін реттейтін және осы категориядағы істердің өзгешелігін белгілейтін нормаларды бекіту кезінде ескерілген. Сонымен бірге, психология ғылымының ережелер негізінде жоғарыда қаралған жасөспірімдердің даралық қасиеттері кәмелетке толмағандар істерін жүргізуді жүзеге асырушы органдарға нақты процесті ұйымдастырудың іс жүргізу заңында көрсетілген мүмкіндіктері шеңберінде дұрыс түрін таңдауға көмектеседі.

       Криминалистердің зерттеулері   бойынша , жасөспірімдердің  қылмыс-тылығына 300-дей  жағымсыз факторлар әсер  етеді екен . Бүгінгі  күнде , әдебиеттерде  девиантты мінез-құлықтың  қалыптасу себептері үш топқа бөліп қарастырылады :  қоғам құрылымы , білім  және мәдениет себепші болатын  әлеуметтік  факторлар ; адам мінезінің ерекшеліктері мен  жеке өзара  қарым- қатынастың  әсерлері – психологиялық  факторлар ; органикалық  және физикалық  элементтердің  әсерінен пайда болатын – биологиялық факторлар .

      Кәмелетке толмағандардың  қылмыстылығының басты себебі , қазіргі уақытта көпшілік пікір ата-ана  қадағалауының жоқтығы деп есептейді. Ата-ананың  жұмыс бастылығы , балалардың өз  еркімен кетуі , толық  емес отбасылар , маскүнем ата-аналар , жастардың  «бос уақытының»  көп  болуы жасөспірімдер арасындағы  қылмыстылықтың өршуінің  бірден-бір  себебі  болып отыр . Қазақстар Республикасының Білім және Ғылым  Министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің деректері  бойынша  республикада жалпы бала саны  4 735 854 болса , соның ішінде  18 жасқа дейінгі  жастар 395683-ті құрайды . Ата-анасының  қамқорлығынсыз  және жетім қалған балалар саны – 46 126.  Ауылдық жерлерде  жасөспірімдердің бос уақыты нашар ұйымдастырылған.  Төлем қабілеті  мен мұндай кішігірім пунктілерде спорт секциялары , түрлі  үйірмелер  жоқтың қасы . Міне , осылар  жастар қылмыстылығының  тағы бір  себептері  болып табылады . Бүгінгі  таңда өсіп  келе жатқан  жастардың қалыптасуына  және тәрбиесіне  әсер  етуде теледидарда соңғы  орынды иеленбейді . Теледидар көру жасөспірімдердің бос  уақытының барлығын  алады десек  қателеспейміз .

      Кәмелетке толмағандардың  арасындағы  қылмыстылықтың дамуының  негізгі  факторлардың  бірі мектептегі  тәрбие  жұмыстарының төмен деңгейде  ұйымдастырылуы , баланың мектептегі  үлгерімі  болуы мүмкін.  Мектепті тастап кеткен , кәмелетке толмаған  құқық  бұзушылардың мінез-құлқына әсер  ететін  факторлар мыналар  болуы мүмкін : мектепте нашар  мінез көрсету , оқуға құлықтың  болмауы , сыныптастардың негативті  әсері ,ата-анамен  тіл  табыса алмау және тағы басқа.

      Жасөспірім мінез-құлқының  мотивациясын  психологиялық  тұрғыда зерттеген  кезде келесідей  мәселелерге  көңіл  аудару керек :

• Біріншіден,  жастардың  құнды орнатылымдары мен бағытының қалыптасу  кезеңінде болып , ол жас ерекшеліктерімен , сондай-ақ әлеуметтік ортаның әсер  етуімен анықталады;

• Екіншіден , жеке тұлғаның  құқықтық позициясының анықтылығы еріктілік  қасиетіне , психикалық  және биологиялық  үдерістерге тәуелді.  Мұның барлығы жасөспірім мотивациясының тұрақсыздығын  және түрлі деформацияға бейім екендігін көрсетеді.[17;210]  

1.3  Кәмелетке толмағандардың істері  бойынша анықталуға тиісті мән-жайлар

      Кәмелетке толмағандар істер  бойынша қылмыстық іс жүргізу  процестің арнайы субъекті - жасөспірім  айыпкер екендігіне сәйкес белгілі бір ерекшеліктерге ие бола отырып, сонымен бірге қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы міндеттерін орындауы тиіс.

        Олар - қылмыстарды тез және толық  ашу, кінәліні анықтау, әрбір  қылмыс жасаушы әділ жазаға  тартылуы және бірде-бір кінәсіз адам қылмыстық жауапкершілікке тартылмауы және сотталмауы үшін заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету. Осы мақсатта қүзіретті органдар қылмысқа кінәлі түлғалар мен қылмыс белгілер табылған жағдайдың бәрінде қылмыстық іс қозғауда міндетті.

       Іс жүргізу заңы қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды белгілейді, оған жататындар (ҚР ҚІЖК, 117 бап):

      1)    қылмыстық   заңда   көрсетілген   қылмыс   құрамының   белгілері (уақыты, орны, қылмыс жасаудың  тәсілі және басқа да мән-жайлар) және оқиғасы;

      2)  қылмыстық заңда тыйым салынған  іс-әрекет жасаудағы тұлғаның  кінәлылығы, кінә нысаны, жасалған  іс-әрекеттің сарыны, заң қатесі  және шын қателер;

      3)  айыпкер жауапкершілігінің  дәрежесі мен сипатына әсер  ететін мән-жайлары;

     4) айыпкердің жеке тұлғасын сипаттайтын мән-жайлар;