Жасөспірімдер қылмыстылығы, онымен күрес шаралары

      Егер жасөспірім сезікті, айыпкер  не болмаса олардың заңды өкілдері  адвокатпен шарт жасамаған болса,  тергеуші, прокурор іс бойынша  қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуі тиіс (ҚР ҚІЖК, 486 бап).

      Қорғаушы (адвокат) өзіне қабылдаған  айыпкерді, сезіктіні қорғаудан  бас тартуға құқығы жоқ. Бұл  айыпкер үшін қылмыстың ауырлығы  мен басқа да мән-жайларға қарамастан, маман-заңгердің көмегін пайдалану  кепілдігін береді. Қорғаушы сезіктінің, айыпкердің заңсыз және негізсіз талаптарына тәуелді емес.

      Айыпкердің тағылған айыпты теріске  шығаруы егер де қорғаушы мұндай  ұстаным толық, жан_:жақты, әділ зерттеу арқылы анықталған істің мән-жайларына анық қайшы келеді деп есептесе, оның айыпкердің кінәсіздігін дәлелдеуге міндеттілігін туғызбайды. Алайда бұл ситуацияда да қорғаушы айыпкердің, сезіктінің кінәсін дәлелденген деп тануға тиіс емес.

      Айыпкерді әшекерлейтін немесе  оның жауапкершілігін ауырлататын  мән-жайларды қорғаушының анықтауы заңды, қорғаушының функциясын өрескел бұзу болып шығады. Ұстанымдардың келісіміне қол жетпеген жағдайда қорғаушы айыпкерге (сезіктіге) осы қорғаушыдан бас тарту және басқасын шақыру құқығын түсіндіреді. Айыпкер (сезікті) жасөспірімнің бас тартуы тергеуші, прокурор, сот үшін міндетті емес, өйткені осы категориядағы іс жүргізу кезінде қорғаушының қатысуы сот қатесін болдырмау үшін айыпкердің қылмыстық іс жүргізу заңына белгілі барлық құралдарды өз бетінше іске асыру мүмкіндігін шектейтін қасиеттеріне байланысты.[32;31-32]

      Кәмелетке толмаған айыпкер, сезіктінің  ата-анасы немесе басқа да заңды  өкілдері бар болса, олардың  іске қатысуы міндетті. Жоқ болған  жағдайда қамқоршылық органының  өкілі қатысуы тиіс.Олар іске  қатысуға тергеушінің қаулысымен жасөспірім айыпкерден бірінші рет жауап алу сәтінен бастап жіберіледі.

      Заңды өкіл, егер де оның іс-әрекеті  жасөспірімнің мүдделеріне нұқсан  келтіреді немесе қылмыстық істі  әділ тергеуге кедергі келтіруге  бағытталған деп санауға негіз бар болса, іске қатысудан шеттетілуі мүмкін. Бұл жағдайда тергеуші дәлелденген қаулы шығаруы тиіс, ал іске қатысуға басқа заңды өкіл жіберіле алады (ҚР ҚІЖК, 487 бап, 7 т).

      Тергеуші 16-ға толған жасөспірімдер  істері бойынша алдын ала тергеуді  жүзеге асыру кезінде өз қалауымен немесе қорғаушының не заңды өкілдің қолдаухатымен педагог немесе психолог қатыстыра алады. Ал жасөспірім 16 жасқа толмаған жағдайда, сондай-ақ осы жасқа толып, бірақ психикалық дамуында кемшілік белгілері бар болса, онда іске педагогтың, психологтың қатысуы міндетті (ҚР ҚІЖК, 488 бап). Жасөспірім айыпкер, сезікті тергеушіге оның ата-анасы не басқа заңды өкілдері арқылы, олар болмаса қамқоршылық органдары арқылы шақырылады. Ал, егер жасөспірім арнаулы балалар мекемесінде не болмаса күзет жағдайында ұсталса, онда ол тергеушіге оны ұстап отырған жердің әкімшілігі арқылы шақырылады (ҚР ҚІЖК, 484 бап).

      ҚР ҚІЖК-нің 485 бабына сәйкес  кәмелетке толмаған айыпкер, сезіктіден  жауап алу ҚР ҚІЖК-нің 213, 215, 216, 217 баптарында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады.

      Кәмелетке толмаған сезіктіден  жауап алу - мақсатты қызмет, өзара  іс-әрекет, қатынас; оған іс жүзіндегі  амал-тәсілдер, тактикалық комбинациялар  мен операциялар түріндегі іс-әрекеттер  кешені кіреді. Кәмелетке толмаған сезіктінің жауаптары жауап алудың негізгі мазмұны болып табылады. Жасөспірім сезіктінің көрсетпелерін алу мақсат ретінде, процесс ретінде де, жауап алу нәтижесі ретінде де сипатталуы мүмкін.    Жасөспірім сезіктінің жауаптары - бұл осы тергеу әрекеті нәтижесінде алынған және тиісті формадағы ақпарат түрінде өмір сүретін жауап алу нысанын (затын) құрайтын мән-жайлар мен фактілер туралы мәліметтердің жиынтығы. 

      Жасөсіпірімнен жауап алу өз  мазмұны бойынша - бір-бірімен  тығыз байланысқан практикалық  жағы (оны тиісті практикалық амал-тәсілдер құрайды) мен ойлаудан (сұрақтарды қою, қорытындылар мен болжауды логикалық негіздеу, дедуктивті және индуктивті ой тұжырымы) тұратын күрделі, жан-жақты құбылыс.

      Жасөспірімдерден жауап алудың  күрделі және жан-жақты сипаты алдын ала тергеу үшін мән-жайлар мен фактілерді анықтау бойынша қылмыстық іс жүргізу әрекеті ретінде өзіне процессуалдық, тактикалық, ұйымдастырушылық, психологиялық, педагогтік, әдеп аспектілерін қамтитынына байланысты.[33;33]

      ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларына сәйкес жауап алу қорғаушының, заңды өкілдің көзінше, ал қажет болған жағдайда педагог, психологтың қатысуымен жүргізілу тиіс.

      Жауап алу тәуліктің күндізгі  уақытында жүргізілуі тиіс және  үзіліссіз 2 сағаттан, ал жалпы күрделілікпен - күніне 4 сағаттан аспауы керек. Жасөспірім анық шаршаған жағдайда жауап алу бұл уақытқа жетпестен үзілуі тиіс.

      Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, жасөспірім-құқық бұзушыға (айыпкерге,  сезіктіге) бұлтартпау шаралары  қолданыла алады (ҚР ҚІЖК, 491 бап, 1-т ). Осы бұлтартпау шаралары ҚР ҚІЖК 140 бабында көрсетілген, немесе олар: 1) ешқайда шықпау және тиісті мінез-құлық туралы қолхат; 2) жеке аманат; 3) кепілдік; 4) үйде қамап ұстау; 5) қамау; 6) жасөспірімді бақылауға беру.

      Қылмыстық сот ісін жүргізудегі бұлтартпау шаралары деп заңмен бекітілген мемлекеттік (процессуалдық) мәжбүрлеу шаралары аталады, олардың көмегі арқылы айыпкердің жеке құқықтары мен жеке бас бостандығын шектеу, мүліктік кепілдер, жеке және қоғамдық аманат алу, сондай-ақ айыпкерді бақылау (қадағалау) жолымен айыпкер үшін алдын ала анықтаудан, тергеуден, соттан жасырыну, тиісті рұқсатсыз тұрғылықты жерінен кетіп қалу мүмкіндігі жойылады, айыпкер тарапынан іс бойынша шындықты анықтауға қарсы заңсыз әрекеті жойылады, ескертіледі, оның жаңа қылмыстар істеуін болдырмайтын тиісті мінез-құлқы, тергеу органдары, прокурор, сот шақыруы бойынша уақытында келуі, сондай-ақ үкімнің орындалуы қамтамасыз етіледі. Бұлтартпау шаралары тек оған уәкілетті мемелекеттік органдар және лауазымды тұлғалар арқылы қылмыстық іс жүргізу қызметін жүзеге асыру барысында қолданылады, яғни алдын ала тергеу жүргізу кезінде және процесстің сот сатысында қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында.[34]

      Кәмелетке толмаған сезікті, айыпкерге  қатысты бұлтартпау шараларын қолдану туралы мәселені шешу кезінде әрбір жағдайда осы бұлтартпау шарасын жасөспірім сезікті, айыпкерді ҚР ҚІЖК, 147 бабында көзделген тәртіппен қарауға беру ретінде таңдау мүмкіндігі талқылануы тиіс.

      Бақылауға беру ата-ананың (қамқоршының, балалар мекемесі әкімшілігінің) біреуі жасөспірімнің тиісті мінез-құлқын, оның тергеушіге, прокурорға және сотқа келуін қамтамасыз ету туралы өзіне жазбаша міндеттеме қабылдауынан тұрады. Заңда жасөспірімді бақылауға беру тек қана ата-ананың не басқа тұлғаның жазбаша қолдаухаты бойынша мүмкін екендігі көрсетілген.

      Бақылауға қабылдау туралы қол  қою кезінде ата-ана, қамқоршылар  және басқа тұлғалар жасөспірім  сезіктеліп немесе айыпталып  отырған қылмыстың сипаты туралы  және өздеріне алған міндеттемені бұзған  жағдайдағы олардың жауапкершілігі туралы хабардар етіледі.Қабылданған міндеттемені орындамаған жағдайда, бұл тұлғаларға  ҚР ҚІЖК 160 және 145 баптарының 5 бөлімде көрсетілген өндіріп алу шаралары қолданылуы мүмкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

      Кәмелетке толмағандар өздерінің жас шамасына, зияттық деңгейіне байланысты физикалық, рухани және әлеуметтік даму салаларында, сондай-ақ құқықтық қорғау саласында ерекше қамқорлық пен көмекке зәру екендігін назарға ала отырып, мемлекет олардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін жүзеге асырудың тәртібін бекітті. Осылайша объективті себептерге орай, өскелең ұрпақтың құқықтық санасын көтеруге, тәрбиесін, білімін жетілдіруге құқықтық ықпал етуді ұйымдастыру қажеттілігі туындайды.

      Қазақстан Республикасының заңнамасына, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі міндеттеріне сәйкес, сот әділдігі органдары жүзеге асыратын кәмелетке толмағандар істері бойынша іс жүргізу жасөспірімдерге құқықтық ықпал ету, олардың сот қорғауы, құпиялық, жазаны даралау, тең құқықтылық және т.б. құқықтарын іске асыру тәсілдерінің бірі болып табылады, өйткені жасөспірім-құқық бұзушылардың жеке мінездемелерін ескере отырып, мемлекет кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы іс жүргізудің ерекше тәртібін бекітті. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексімен реттелген бұл тәртіп кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігін жүзеге асыруға қатысы бар Жалпыға бірдей адам құқықтарының Декларациясына, балалар құқығы туралы Конвенцияға, азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактіге, БҰҰ-ның Шағын стандартты ережелеріне және басқа адам құқықтарын жариялайтын халықаралық құжаттарға негізделеді.

      Заңмен бекітілген кәмелетке  толмағандар істерін жүргізу  тәртібі істі дұрыс шешуге  жәрдемдеседі, сот әділдігін жүзеге  асырудың сапалылығына, сот қателерін жоюға, жасөспірімдерге тәрбиелік-алдын алушылық әсер етуге оң ықпал жасайды.

      Бұл органдардың тәрбиелік-алдын  алу жұмысы, ең алдымен, оның                     қылмыстылық пен жастар арасындағы  басқа да құқық бұзушылықтың  алдын алу шаралары жүйесінің элементі екендігіне байланысты.

      Сот ісін жүргізудің мазмұны  бойынша қорғаушылық типіне (репрессивтіліктен  айырмашылығы) жатады. Сот барлық  сатыларда айыптау функциясынан  айрылған.

      Қазақстан Республикасының Қылмыстық  іс жүргізу кодексінде ұсынылған прогрессивтілік пен адамгершілік, оның мазмұнында бұрынғы заңнамадан ерекше ережелер жатқандығымен анықталады, олар:

      1. Сот әділдігі құралдары арқылы  адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтарын қорғауды  қамтамасыз ету.

      Заң негізсіз қылмыстық қудалаудан сақтайтын процессуалдық кепілдіктер береді. Процеске қатысушылардың құқықтары, соттың оларды қамтамасыз   ету   бойынша   құзыреті   және   ақтау   институттары,   құқық қолданушы   органдардың   заңсыз   іс-әрекетінен   зардап   шеккен   процеске қатысушыларға   келген   залалдың   орнын   толтыру,   сондай-ақ   процеске   қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары едәуір кеңейтілген.

      2.  Айыптау, қорғау және істі  мәні бойынша қарау функцияларының  бөлінуі. Тараптардың нақты бәсекелестігі мен тең құқықтығын қамтамасыз ету.

      3. Сотқа жаңа статус (мәртебе)  беру.

      Заңда сот билігінің тәуелсіздігі  бекітілген. Соттың іс қарауы  құқық   қорғаушылық тұрғысына  ауыстырылған. Сотқа дейінгі іс  жүргізуді сот бақылауын көздейтін түбегейлі жаңа нормалар енгізілген.

      Республика соттары тұрақты түрде  сот қызметінің деңгейін көтеріп  отырады, сот ісін жүргізу сапасын  жақсарту және іс-әрекетті саралау,  жаза тағайындау кезінде қателік  жібермеу, кінәсіз тұлғаларды қылмыстық қудалауды жою мақсаттарымен кәмелетке толмағандар істерін профессионалды түрде алдын ала тергеу мен қарауға назарды күшейтеді.

      Осылайша, жоғарыда айтылғандардан  жасөспірімдер бойынша сот әділдігін  жүзеге асыруға қатысты мәселелер  заң деңгейінде реттелген деген қорытынды жасауға болады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша іс жүргізу кезінде одан әрі оң нәтижелерге қол жеткізу үшін мына жағдайларды қамтамасыз ету керек деп санаймын:

-кәмелетке толмағандар  арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз, панасыз қалудың және қоғамға жат iс-әрекеттердiң алдын алу, оларға ықпал ететiн себептер мен жағдайларды анықтау және оларды жою үшін жағдайлар жасау, оларды тәрбиелеу, оқыту немесе бағып-күту жөнiндегi мiндеттерiн орындамайтын не олардың мiнез-құлқына терiс әсер ететiн ата-аналарымен немесе басқа да заңды өкiлдерiмен, сондай-ақ кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар немесе қоғамға жат iс-әрекеттер жасауға тартып жүрген өзге де адамдармен жеке профилактикалық жұмысты қоса жүзеге асыратын құқықтық, педагогикалық және өзге де шаралар жүйесiн қалыптастыруды жетілдіру;

-мәжбүрлеу шараларын  қолдану арқылы кәмелетке толмағандарды  жазадан босатуға байланысты  қылмыстық заңдылықты жетілдірудің  нақты мәселелерін қарастыру; 
-сонымен қатар, қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңдарында кәмелетке толмағандардың өз өкілдерінің қызметіне жүгіну құқықтарын шектейтін ережелер жоқ емес, сонымен қатар кәмелетке толмаған жәбірленушінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын қорғаушы-өкілдің де іс жүргізушілік мүмкіндіктері шексіз емес, осы себепті, заң одан әрі жетілдіруді қажет етеді.

-сот процесінің  тәрбиелік-алдын алу әсері, қылмыстық  жазадан құтылмаушылық пен сот  шығарған үкімнің әділеттігіне  жалпының сеніміне қол жеткізу  үшін  материалдық және процессуалдық заңнама нормаларын қатаң сақтау.   

        А.Ф.Кони айтқандай, - «қылмыстық  процесс судьяларды (төрешілерді)  тірі адамнен бетпе-бет қояды,  бұл сотқа әрбір істі дұрыс  шешу үшін ерекше жауапкершілік  жүктейді. Бұл жауапкершілік, сотталушы  орындығында кәмелетке толмаған бала, яғни көзқарастары, түсініктері қалыптаспаған жасөспірім отырса, бірнеше есе өседі».

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан».2007жыл.Қазақстан халқына     жолдауы-Егемен  Қазақстан -2007ж ыл 16наурыз

2. Нұрмашов Ү.Ө.«Қазақстан  Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы». Алматы-Жеті жарғы-2008жыл,299-305бет.

3. Гуковская Н.И., Миньковский Г.М., Долгова А.И. Расследование и судебные разбирательства дел о преступлениях несовершеннолетних.- М: Юридическая литература, 1974. 5-6.бет

4. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық»: Жалпы бөлім.Оқулық: Алматы, Жеті жарғы-2001жыл,12бет, 112бет.

5. Джекебаев У.С. «Социально-психологических аспектах преступного поведения».-Алматы,Наука-1971жыл,99бет

6. Оңғарбаев Е.Д, Смагулов А.А. «Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы»:Оқулық: Қарағанды,Болашақ-Баспа-2005жыл,78бет.

7. Лясс А.В, Солодкин И.С. Осебенности имущественных преступлений несовершеннолетних  в кн: «Вопросы изучения и предупреждения правонарушений несовершеннолетних».Сборник: Москва,1970жыл.

8. Сиськов В. Преступность       несовершеннолетних:       причины       и   следствия. "Фемида ", №2, 1995.