Қазақстандағы жұмыссыздықпен күресу шаралары

                                         Мазмұны. 

    Кіріспе......................................................................................................................3                          

1. Жұмыссыздықтың мәні, түрлері мен себептері............................................5
1. Жұмыссыздық деңгейі. Оукен заңы.................................................5
2. Жұмыссыздық түрлері......................................................................9

         1.2.1. Уақытша жұмыссыздық...................................................................10

        1.2.2.  Құрылымдық жұмыссыздық............................................................11

         1.2.3.  Циклдік жұмыссыздық....................................................................12  

         1.3. Жұмыссыздық ұзақтыгы және  жұмыссыздықтың ЖҰӨ көлеміне

               ықпалы................................................................................................13

    2.  Қазақстандағы жұмыссыздықпен күресу шаралары...................................16

             2.1.  Еңбек нарығы. Экономикалық тұрғыда белсенді халық................16

             2.2.  Қазақстандағы жұмыссыздық........................................................17

             2.3.  Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес...............................22

    2.4.  Жұмыспен қамту...........................................................................24

 Қорытынды.......................................................................................................27

 Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………..…31

    
 
 
 
 
 
 
 
 

                                          

Кіріспе. 

      20 қыркүйек 2010 жылы  Нью-Йорк қаласында БҰҰ Бас Ассамблеясының 65-ші сессиясы өз жұмысын істеді. Оған 140-қа жүық елдің мемлекет және үкімет басшылары, халықаралық ұйымдардың жетекшілері, сондай –ақ бірқатар мемлекеттің сыртқы істер министрлері қатысты. Өткен сессияның такырыбы – «Кедейшілік негізі - жұмыссыздықта».

        БҰҰ Бас хатшының сөзіне қарағанда,  кейбір мемлекеттердің халқы  аштықтан әлі арыла қойған  жоқ. Жас балалар мен қыздар ауыр жұмыстарға жегіледі. Осыған байланысты Пан Ги Мун осы жылы Африкадағы оншақты елде сапармен болғаның, ондағы жағдайдың қиын екенің, олар көмекті қажет ететінің алға тарта келіп, осы және басқа проблемаларды көп болып қолға алғанда ғана шешуге болатының атап өтті.

      Ал  Қазақстанның кедейшілікке, аштыққа  және гендерлік теңсіздікке қарсы  күресте қолға алып жатқан іс-шаралары жеткілікті. Еліміз БҰҰ-мен ынтамақтастық  аясында әлемдік экономиканы  басқарудың жаһандық механизмін қалыптастырып, кедейшілікті азайту ісінде елдер арасында интеграцияны дамыту есебінен әлеуметтік әділеттілікті қамтымасыз етуді жақтап келеді.

      Демократиялық, ашықтық және заңдылық қағидаттары  негізінде халықаралық қаржы  институттарын басқаруды реформалау, халықаралық қаржы ұйымдары шешім  қабылдау кезінде дамушы елдердің де дауыс беруін жүзеге асыру қажет  деп есептейді. Сонымен қатар, жаңа гендерлік архитектураны ұлттық негізде және халықаралық деңгейде дамытуға күш жұмылдыруда.

      Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы  және казіргі тарихындағы ең өткір  мәселесінің бірі.

      Қазақстан Республикасының жұмыспен қамтамасыз ету туралы заңына сәйкес өздеріне байланысты емес себептермен табысы жоқ (еңбек табысы) және жұмыс істеуге  дайын, қабілетті, бірақ аталған  орган оған сай келетін жұмысты  ұсынбаса, жұмысы жоқ адам сипатында мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету органында тіркелген азаматтар жұмыссыз деп танылады.

      Жұмыссыздықтың  формалары:

• Жұмыссыздықтың кезендегі, жұмысқа үміткерлердің саны бар жұмыс орнынан көп болған жағдайда және өндірістің тоқырау жағдайында орын алады.
• Уақытша жұмыссыздық аймақтық, кәсіптік және жасына байланысты орын ауыстыруы (жаңа тұраққа көшуі, жаңа мамандық алуы, оқуы, балаға қарауына байланысты және т.б.).
• Құрылымдық жұмыссыздық жұмыс кушіне сұраныстың құрылымдық өзгерістеріне әкелетін өндірістегі технологиялық өзгерістерге байланысты. Жаңа құрылымдағы жұмыс орны бұрынғы қалыптасқан жұмыс күшіне сәйкес келмейді, сондықтан, өндірістен белгілі бір жұмыс күшін қысқартуға алып келеді.

      Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам  үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде  жұмыстан айырылуды психологиялық  зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Жұмыссыздықтың мәні, түрлері мен себептері.

 

      Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы  және казіргі тарихындағы ең өткір  мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – «монетаристер» - осы көзқарасты құптайды.

      Қазіргі жағдайда «монетарлық теория» өзі  туралы барынша айқын көрсете  білуде. Осы теорияны жақтаушылар  жұмыссыздық себебін мемлекеттің  ақша саясатын дұрыс жүргізбеуінде екіндігімен түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу инфиляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады. Мысалы, жаңа зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы тәуелдікті математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ал «Филлипс қисығы» аталды. 

      Тұргындар дегенде қоғамнын басты құрамы - адамдар өмірінің жиынтығындағы ұдайы өндірістегі қайталанбалы үдерісте табиғи тарихи қалыптасуы түсініледі.

      Тұрғындар құрамында оның еңбекке қабілетті  бөлігі ерекшеленеді - еңбек қызметіне психологиялық және физиологиялық ерекшеліктері бойынша жарамды жанның жұмысқа кабілетті жасындағы жиынтығы. Жұмысқа кабілетті тұрғындардың негізінде еңбек ресурстары қалыптасады (жұмыс күштері) -қоғамдық өндіріске кipyгe дайын немесе кіріскен боөлігі. Еңбек ресурстарының

құрамында табыс әкелетін қызметтегі және еңбекақы төлейтін жұмыс іздеудегі жұмыссыздар  – экономикалық белсенді тұрғындар  бөлініп шығады.

      Экономикалық  белсенді тұрғындар халық шаруашылығында жұмыс істейтіндер және еңбекке қосымша салалар бойынша бөлумен сипатталады.

      Жұмыссыздық – қоғамдық өндірісте жұмыс істегісі келетін еңбек етуге жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етілмеуі. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жөқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.

      Қазақстан Республикасының жұмыспен қамтамасыз ету туралы заңына сәйкес өздеріне байланысты емес себептермен табысы жоқ (еңбек табысы) және жұмыс істеуге дайын, қабілетті, бірақ аталған орган оған сай келетін жұмысты ұсынбаса, жұмысы жоқ адам сипатында мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету органында тіркелген азаматтар жұмыссыз деп танылады.

      Жұмыссыздықтың  формалары:

• Жұмыссыздықтың кезендегі, жұмысқа үміткерлердің саны бар жұмыс орнынан көп болған жағдайда және өндірістің тоқырау жағдайында орын алады.
• Уақытша жұмыссыздық аймақтық, кәсіптік және жасына байланысты орын ауыстыруы (жаңа тұраққа көшуі, жаңа мамандық алуы, оқуы, балаға қарауына байланысты және т.б.).
• Құрылымдық жұмыссыздық жұмыс кушіне сұраныстың құрылымдық өзгерістеріне әкелетін өндірістегі технологиялық өзгерістерге байланысты. Жаңа құрылымдағы жұмыс орны бұрынғы қалыптасқан жұмыс күшіне сәйкес келмейді, сондықтан, өндірістен белгілі бір жұмыс күшін қысқартуға алып келеді.

      Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам  үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде  жұмыстан айырылуды психологиялық  зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.

      Нарықтық  экономикадағы елде құрылымдық және уақытша жұмыссыздық болғанда ғана, жұмыспен толық қамтамасыз ету мүмкін. Жұмыссыздықтың бұл табиғи деңгейі 5-7 пайызды құрайды. Ал, кезеңдік жұмыссыздықтың пайда болуы кезінде толық  жұмыспен қамтамасыз етілу бұзылады.

Жұмыссыздықтың  көрсеткіштері:

• Жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздар санының пайызда көрсетілген жұмыс күшінің санына қатынасы.
• Жұмыссыздықтың ұзаққа созылуы.

 
 
 
 

1. Жұмыссыздық деңгейі. Оукен заңы.

 

      Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатына  байланысты сипатталада. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын  жұмыс күші болады – бүл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.

      Жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде). Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.

      Статистикалық деректер үй шаруашылығына зерттеу  жүргізу негізінде жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың біреуіне жатады. Жұмыс  істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер. Жұмыс істейтін адам деп – үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта бойы жұмыс істейтін адамдар осы топқа кіреді. Егерде азамат жаңа жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс іздеп жүрсе, онда ол – жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын азаматтар (мәселен, студенттер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу кезенің күтпейді.

      Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс  істейтіндердің жиынтығы, ал жұмыссыздық  деңгейі – бұл жұмыс күшінің  жалпы санындағы жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы.

      Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:

                                    ЖС     

                      ЖД = ________    .  100, 

                                 ЖК 

      мүндағы -   ЖД – жұмыссыздық деңгейі;

                    ЖС – жұмыссыздыр саны;

                    ЖК – жұмыс күшінің саны.

       

      Статистика  агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық  көрсеткіш, бұл пайыз түріндегі, жасы үлкен түрғындар санының  жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:

                                    ЖК    

                      ЖҮ  = ________    .  100, 

                                 ЖҮ 

мүндағы -   ЖҮ – жасы үлкен түрғындар  саны;

                    ЖК – жұмыс күшінің саны. 

      Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және жас адамдар үшін де есептеледі.

      Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның  өсуіне ықпал жасайды, сондықтан  еңбекке қабілетті адамдардың бір  бөлігі өнім өндіруге қатыса алмайды.сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай  жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің  шығыс бөлігі өсе түседі. Кез-келген жұмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалық зиянды анықтау  үшін, әлемдік практикада Оукен заңы қолданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 жж.) есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиғи деңгейден 1 % -ға асса, онда ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 2,5 % құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукен коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі.