Экономикалық талдау

1-дәріс. Тақырып: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны

Дәрістің мақсаты: студенттерге экономикалық талдау негіздері бойынша теориялық аспектілерін қарастыру және түсіндіру.

Дәріс сұрақтар:

1 Экономикалық талдаудың мазмұны, пәні, объектілері және міндеттері.

2 Шаруашылық субъектісін басқарудағы экономикалық талдаудың рөлі.

3 Экономикалық талдауды ақпараттық қамтамасыз ету.

4 Экономикалық талдау және шектес ғылымдар.

Дәрістің негізгі мазмұны

«Талдау» сөзі грек тілінен аударғанда   «бөлу, бөлшектеу» деген мағынаны білдіреді. Бөлшектеп, зерттеліп отырған құбылыстар мен процесстердің адам саны, деңгейіне, қоршаған ортада қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда, жинақтамалы тәжірибеде көрсеткендей талдау «таза» күйінде экономикалық құбылысты түсіндіре алмайды және сол себепті зеттеліп отырған пәннің жеке бөліктері арасында байланыс орнатып, бір-біріне тәуелділігін анықтап және оны біртұтас жүйеге келтіру керек.

Экономикалық талдау негіздері  дегеніміз ол экономикалық құбылыстар мен процесстердің оларды құралдарға, бөліктерге бөлшектеу негізінде және олрды жан-жақты байланыстырып зерттейтін ғылым теориясы.

Экономикалық талдаудың  мақсаттары:

1. Объектінің жағдайларына нақты  баға беру

2. Қойылған талаптан айырмашылығын  көрсету

3. Активтер мен міндеттемелердің өзгерістеріне әсер ететін факторларды зерттеу

4. Өндіріс тиімділігін арттыру,  резервтерді анықтау

Экономикалық талдаудың негізгі  объектісі болып шаруашылық қызметтің  экономикалық нәтижелері:

Экономикалық талдаудың даму кезеңдері 3 бөлінеді:

1. 5-18 ғғ. Бұл кезеңде экономикалық ғылым өзінің мінез-құлқын жарата бастаған кезі
2. 18-19 ғғ. Бұл кезеңде материалдық ресурстарды өндіру, бөлу, пайдалануды іске асырып мысалы: экономикалық қатынастарды үй шаруашылық процессіне жатқызған
3. 19-21 ғғ. Мұнда адам тәрбиесінің оптималды етуіне жағдай жасайды. Осы кезеңнен соң өз орнын шаруашылықта пайда көзімен таба алады

Табиғаттың және қоғамдық өмірдің  құбылыстарын зерделеу талдаусыз мүмкін емес. Талдау термині – грек сөзінің «анализ», яғни аударғанда «бөлу», «бөлшектеу» деген мағынаны білдіреді. Осыған орай, талдау – қысқартып айтқанда құбылыстарды бөлшектеу немесе қатты толық зерделеу үшін, олардың бөліктерін, элементтерін құрамдарға бөлшектеу. Бұл жағдай экономикалық құбылыстар мен процестерге тікелей қатысты. Мысалы: Пайданың мәнін түсіну, оның алудың көздерін білуді, сонымен қатар оның ауқымын анықтайтын факторларды анықтауды қажет етеді. Бірақ, талдау зерттеліп жатқан затты синтезсіз, толық ашып, көрсете алмайды. Яғни, байланыс пен тәуелділікті оның бөліктерімен алмасу, яғни оның толық бөлінуге болмайды. Мысалы: Пайданы зерттеген кезде, оған әсер ететін факторлардың өзара байланысын, қарым-қатынасын бірге зерттеу керек. Тек, талдау мен синтез бірге болғанда ғана заттар мен құбылыстарды ғылыми зерттеу қамтамасыз етіледі.

Экономикалық талдау – ол экономикалық құбылыстар мен процестерді, оларды құралдарға, бөліктерге бөлшектеу негізінде және оларды жан-жақты байланыстырып зерттейді. Экономикалық талдау жеке ғылым болып XX ғасырдың I-жартысында пайда болды. Яғни, осы талдаудың көмегімен басқару шешімдерін қабылдау жүзеге асырылды. Мысалы: Талдау – үлкен кәсіпорын менеджерлеріне қашан және қанша экспорт, импорт алуы туралы көмектеседі. Экономикалық талдау – нарық жағдайын зерттейді. Яғни, осы талдаудың көмегімен белгілі-бір уақыт аралығында өзгерістерге баға белгіленеді.

Экономикалық талдау пәні объективті және субъективті факторлырының  әсерінен жинақталып, экономикалық ақпарат  жүйесі арқылы алынған кәсіпорындардың, бірлестіктердің шаруашылық процесстерінің әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың қызметтерінің шаруашылық нәтижелері болып табылады. 

Теориялық, саяси-экономикалық талдау – абстракцияның жоғарғы дәрежесіне негізделген сапалы логикалық талдау, дәлме-дәл айтқанда экономикалық  заңдылықтар, категориялар мен түсініктердің талдауы.

Нақты экономикалық талдау – нақты есептеулер мен формулалар арқылы берілген сандық талдау.

Теориялық талдау және нақты талдау бір-бірімен әрқашанда байланысты.            Кез-келген формула немесе модель математикалы дұрыс болып қана қоймай, қарастырылып отырған құбылысқа немесе көрсеткішке теориялық жағынан негізделуі керек.

Макроэкономикалық талдау – бұл әлемдік шаруашылықтың талдауы, мемлекеттің халық шаруашылығының жүйелі талдауы. Халық шаруашылығына қатысты сандар өз алдына маңызды сандар, бірақ оларды салалық, аймақтық, халық-шаруашылық, ғылыми техникалық және экономикалық программалар сияқты  топтарға бөле білу қажет. Осыған байланысты талдаудың салалық экономикалық, аумақтық  экономикалық және программалық бағытталған түрлері туындайды.

Макроэкономикалық талдау теориялық  талдауды да, нақты экономикалық талдауды да қолданады. 

Микроэкономикалық талдау дегеніміз мекеменің халық шаруашылығының негізгі бөлімдерін жүргізудің талдауы. Мекеменің шаруашылық жүргізуін талдау дегеніміз зерттеулер мен ақпараттық базада өзінің ерекшелігі бар экономикалық талдау. Әр мекеменің салалық бөлімдері, аумақтары бар екендігін және олар ғылыми-техникалық, экономикалық бағдарламаларды орындауға мемлекеттік тапсырыстар ала алатынын айта кету керек. Мекеменің нәтижесі халық шаруашылығының көрсеткіштерінде көрінеді. Микроэкономикалық және макроэкономикалық талдаулардың өздерінің ерекшелігі болғанмен, олар әрқашан салыстырылып отыру керек.

Экономикалық зерттеулер ішінде экономикалық талдау өз алдына өзінің пәні мен әдістері бар ғылым ретінде қалыптасты.

Ғылым ретінде экономикалық талдау дегеніміз мекеменің қызметі  туралы экономикалық ақпараттарды өңдеу  және талдауға қолданатын әдіс-тәсілдердің  арнайы жүйесінің жиыны.                                                                                        

Нарықтық экономика жағдайында экономикалық талдау басқарудағы және қаржылық болып екіге бөлінеді.

Экономикалық талдау

Басқарудағы талдау                                                                             Қаржылық талдау

Ішкі талдау                                                                                   Сыртқы талдау

 

Мұндай бөлу коммериялық құпияларды сақтау заңы іс-ірекетіменен негізделген  және тәжірибе жүзінде бухгалтерлік есеп жүйесінің кәсіпорын көлемінде басқару және қаржылық есепке бөлуіне байланысты, ал есеп беру басқарудағы және қаржылық есеп беру болып бөлінеді. Басқарудағы есеп беру өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құны жайлы немесе өтпей қалған тауарлар төменгі сападағы тауарлар туралы сыртқы тұлғалардан қатал құпияда ұсталынатын деректері бар есеп қисап.

Ал қаржылық есеп беру -  бұл кәсіпорын  жағдайын білу үшін оның қаржы жағдайы  мен шаруашылық қызметінің есеп беру жылындағы нәтижесімен танысу үшін акционерлерге, банктерге, сақтандыру компанияларына, мемлекеттік ұйымдарға арналған арнайы анықтама және қаржы газеттерінде, бухгалтерлік бюллетеньдерінде жарияланатын есеп беру. Басқаруды талдау тек ішкі ғана болып бөлінбейді. Ол өндірістік және қаржылық талдауға бөлінеді және барлық экономикалық ақпараттарды қолданады. Тек қана осындай талдау кәсіпорынның жағдайын нақты бағалауға мүмкіндік береді. Сол кәсіпорынның басшылары талдау жүргізгенде өндірістік талдаумен бірге бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау да жүргізіледі.

Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың  қаржылық жағдайын талдаудың басты  мақсаты (міндеті) келесілер болып  табылады:

• Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
• Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқы мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау;

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін  анықтау.

Өз білімін бақылау  сұрақтары:

1. Экономикалық талдау деп нені түсінеді?
2. Экономикалық талдаудың қандай тұжырымдамалары бар?
3. Қандай ғылымдармен экономикалық талдау тығыз байланысты?

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 416 с.
2. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2001. - 222 с.
3. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.: ИНФРА-М, 2002. - 336 с.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.
6. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009. – 384 с.

 

 

2-дәріс. Тақырып: Экономикалық талдаудың түрлері

Дәрістің мақсаты: студенттерге экономикалық талдау пәні, міндеттері мен түрлері бойынша негізгі сұрақтарды түсіндіру.

Дәріс сұрақтар:

1 Экономикалық талдау түрлерін жіктеу:

- талдау жүргізуге көзқарасы бойынша;

- басқару үдерісінің мазмұны бойынша;

- басқару объектілерінің сипаты бойынша;

- басқару субъектілері бойынша; қайталануы бойынша;

- объектіні оқып-үйрену әдісі бойынша;

- талданатын объектіні қамту деңгейі бойынша;

- талдауды механикаландыру және автоматтандыру деңгейі бойынша.

2 Талдаудың әрбір түрінің ұйым қызметін басқарудағы рөлі.

Дәрістің негізгі мазмұны

Кәсіпорын шаруашылық қызметі мен  талдаудың пәні болып жұмыстың қорытындысы, оның өзгеру себебі мен болуы мүмкін экономикалық зардаптарды шаруашылық жүргізудің қорытындысы кәсіпорынның қаржылық жағдайымен алынған пайда көлемімен,өндірілген және сатылған өнім көлемімен және техникалық жағдайымен байланысты болуы мүмкін.

Басқаруды ұйымдастыру  деңгейі басқарушылық еңбегінің  уақыт тәртібімен дайындық әдіс, шешімдер қабылдау және жүзеге асыру басқару  процессін жүзеге асыру үшін қажетті мөлшердегі және сапалы ақпараттар мен мамандандырылған басқарушылық кадр құрамы мен басқарушылар еңбектің дәрежесін анықтайды.

Қызметтің басқада түрлерін талдау. Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайға негізделген, сондай-ақ олар кәсіпорынның мынандай табыстары мен шығындарын сипаттайды:

  1. Операциондық (мүлікті процентпен жалға беруден)

  2. Сатудан тыс

  3. Төтенше жағдайдан

Экономикалық талдаудың міндеті:

1. Кәсіпорынның нақты  жағдайда экономикалық заңдарды  зерттеуі

2. Ағымдағы, болашақтағы жоспарлы ғылымды негіздеу

3. Шаруашылық қызмет  нәтижесіне әсер ететін ішкі  және сыртқы факторларды  зерттеу

Қызметтің басқада түрлерінің арасында қызмет көрсету көмекші шаруалар негізгі емес (үстеме) өндірістік талдау,негізгі  өндірісті талдауға ұқсатып бөлек талданады.

1. Макродеңгейлік талдау территориялық әкімшілік, бірлік (республика, аймақ, облыстар, қала, ауылдар) экономикалық аймақтар мен аудандар,қосымша шаруашылық топтар мен салалары шегінде аймақтық шаруашылық деңгейімен талданады.

2. Микродеңгейлік талдау заңмен анықталатын экономикалық талдаудың әртүрлі құқықтық субъектілерімен шаруашылық кәсіпорынның алғашқы және негізгі болып ұсынылатын деңгейді айтамыз.

     Шаруашылық қызметтің объектілері мен субъектілерінің талдауының осылайша топтануы нарықтық экономика және басқару тәжірибесі, меншік нысандары мен басқару әдісінің әр түрлі талдау нәтижесінде болады.

    Экономикалық талдаудың түрлері арықарай дифференциялану, ішкі корпоративтік басқару құрылымы бойынша жалғасуы мүмкін: кәсіпорын, ұйым, бөлімшелер,еншілес тәуелді ұйымдар, сонымен қатар негізгі өндірістің бөлімшелері (дайыдау, өңдеу, құрастыру және бөлу) кешендері бойынша жұмыс орнының цехтары және топтары қарастырып отыратын көмекші және көрсетілетін шаруашылық бөлімшелері жатады.

Өз білімін бақылау  сұрақтары:

1. Шаруашылық қызметті талдау міндеттері қандай?
2. Ғылым ретінде экономикалық талдаудың мазмұны қандай?
3. Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі не болып табылады?

Экономикалық талдаудың негізгі  қағидаларын атаңыз және оларға қысқаша сипаттама

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2001. - 416 с.
2. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-М, 2001. - 222 с.
3. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.: ИНФРА-М, 2002. - 336 с.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.
5. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.
6. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009. – 384 с.