Әлеуметтану пәні

           Барлау  арқылы  зерттеу - нақты  - социологиялық  зерттеудің   ең  бір  қарапайым  түрі; ол  шағын  зерттелетін  жиынтықты   қамтиды және  ықшамдалған   бағдарла  мен  көлемі  бойынша   сығындалған  құралдарға  ( сауалнама,  бланк - интервью, сауалнама  парағы  және  басқалары ) негізделеді.  Барлау  арқылы  зерттеудің  бір   түрі - экспресс -  сауалнама. 

          Сипаттамалық  зерттеу  нақты  - социологиялық  зерттеудің  күрделірек  түрі; ол  зерттелетін құбылыс,  оның  құрылымдық  элементтері  туралы  салыстырмалы  түрде  тұтастай  түсінік  беретін  эмпирикалық   мәліметтер  алуды  көздейді.

         Талдама  зертеу - социологиялық   талдаудың   ең  күрделі   түрі,  ол  зерттелетін  құбылыстың  құрылымдық  элементтерін сипаттап  қана  қоюды  мақсат  тұтпайды,  сонымен  бірге  оның  негізінде   жатқан  себептерді  анықтауды   мақсат  етеді;  бұл  зертеу  айрықша  тәжірибелік  маңызға   ие  болады. 

               3. Үшінші  түрі  зертеудің  динамикасы  мен  статистикасынан  анықталады: а) бір  жолғы,  нүктелік; б)  қайталама,  оның  арасында  панельді  деп  аталатындар - сол бір   топ,  сұрақтар,  бағдарламалар   және  әдістемелер  белгілі  - бір  уақыт  арқылы; в)  лонгитюдті ( объектіні  ұзақ  уақыт   кезең -  кезеңмен  бақылау ) .

         Нақты  социологиялық  зерттеу   арнайы  құжатқа - социологиялық    зерттеу  бағдарламасына сәйкес  жүргізіледі.

         Бағдарлама - кезең - кезеңмен бағдарламалаудан  және  ғылыми - тәжірибелік  зертеу  қызметі  рәсімдерінің  ережесінен  тұратын  зерттеу  жобасының   жалпы  тұжырымдамасын  жазу.

        Бағдарлама  мыналарды  түсіну мен  білуді  көрсетеді: 

                                 1. Не  істеу  керек.

                                 2. Ойлаған нәрселерді  немен   орындау             

                                    керек.

                                 3. Ойлағандарды  қалай  орындау   керек.

       Бағдарламаның  функциялары:

              1. Теориялық -  әдістемелік   функция, ол ғылыми  проблеманы  анықтауға және   оны шешу  үшін   негіз дайындауға  мүмкіндік береді.

              2.  Әдістемелік  функция,  ол  деректерді  жинау  тәсілдерін белгілеуге  және күтілетін нәтижелерді сипаттауға,

сондай-ақ  зерттелетін  жиынтықты  анықтауға,  қажеттті  құралдарды сипаттауға  және  бастапқы  ақпараттарды компьютерде      өңдеудің  логикалық  схемасын дайындауға  мумкіндік  береді.

              3. Ұйымдастыру, ол  зерттеушінің  қызметін жұмыстың  барлық  кезеңінде  жоспарлауға мүмкіндік береді.

     Оны  жасауға   кірісуден  бұрын   мыналарды   істеу  қажет:

              1. Зерттеуге  жататын  жағдайға  диагностика жасау  ( мысалы, қазіргі  заманғы  орта  мектептің  жай - күйі  зерттеледі ).

              2. Проблематизация жүргізу - дәл осы сәттегі нақты шешілетінді анықтау ( кадр  құрамы,  оқушыларды  мектеп  партасына қайтару ).

              3. Кейіннен  шешу  қажет  болатын   негізгі  мәселерді  белгілеу.

              4. Егер тапсырыс  беруші  бар   болса, алдын - ала зерттеудің  мақсатын,  мерзімін келісу.

              5.  Есеп  беру  формасын  анықтау.

              6. Зертеу  тақырыбын тұжырымдау.

    Зерттеу  тақырыбы - проблемалардың  ішіне кіру,  зерттеу мақсаты ретінде қойылатын контурды  белгілеу,  қандайда  бір шешім қабылдау үшін  өзінің  бағыты  болуы керек.

      Әдеттегідей,  жиналған  ақпарат  қандай да  бір проблеманы  шешуге  бағытталады. Проблема - адамдардың  қандай да бір әрекет  жасауға қажеттілігі туралы  білімі  мен осы әрекеттерді ісіке   асыру жолдарын,  құралдарымен  әдістерін білмеуі арасындағы қарама - қайшылық.

      Проблеманы  тұжырымдау  кезінде мынадай   жағдайлар  туындайды: жалған  проблема  қою немесе  проблеманы   тым  өсіріп  жіберу қаупі.  Сондай-ақ  бір  социологиялық   зерттеу  шнгінде  бірнеше   проблеманы  белгілеуде  дұрыс   емес.

       Проблеманы  қою  процесінде  мынадай   екі  негізгі  рәсім  бөліп   көрсетіледі:

      1.Проблемалық   ахуалдыпайымдау;

      2. Проблемены  тұжырымдау ( әзіплеу)

    Проблемалық   ахуал – бұл  әлеуметтік  шындықта  өмір  сүретін  қарама-қайшылылық, осы  сәтте  анық  емес  мәселелерді  шешу  тәсілдері  (алгоритм).

    Проблемалық   ахуалды  алдын – ала   талдау:

     а) сырттай  бақылау;

     б) проблемалық   ахуал  қатысушыларымен еркін   интервью;

     в) құжаттарды,  оның  ішінде  ведомоствалық   құжаттарды,  алдыңғы  социологиялық  зерттеулер  нәтижелерін  талдау;

     г) сарапшылармен  (мысалы,  Білім министрлігінің  қызметкерлерімен)  еркін  интервью.

     Тұжырымдалған   проблема  проблемалық  ахуалды   пайымдаудың  нәтижесі  болып   табылады. 

         1. Проблема нақты  сұрақтар  немесе  қойылым   түрінде   тұжырымдалады.  Сұрақ: Осындай   және  басқа  құбылыстардың   себептері  қандай?

Қойылымы:  осының және  осының  шешу  тәсілдерін  табу. Факторлардың  осы тобын  түсіндіретін  үлгіні  жасайды. 

     Проблема  қандай  да  бір  әлеуметтік  құбылыстан  алынса, яғни зерттеу  объектісі  мен  пәнін  анықтау  арқылы  алынса,  болжанатын   болып  табылады.

    Зерттеу  объектісі  – танымдық  қызмет  бағытталған   проблемалық ахуалдың  тікелей   тасымалдаушысы  ретінде  әрекет  ететін  әлеуметтік шындық  құбылысы  немесе  аясы.

    Социологиялық   зерттеуді  табысты  жүргізу   үшін  зерттеу  мәнін  дұрыс   анықтаудың  маңызы  зор.

    Зерттеу  мәні  ретінде  зерттеуге   тұратын   объектінің  жақтары, сондай-ақ  әлеуметтік  проблеманы,  онда  жасырынып  тұрған  қарама- қайшылықтарды  барынша  толығырақ  бейнелейтін  объектінің қасиеттері алға  шығады.

    Проблеманы,  социологиялық   зерттеудің  объектісі мен   мәнін  анықтаумен  қатар   міндетті  рәсімдерге   гипотезаны  тұжырымдау да  жатады.  Гипотеза  – қандай да бір  фактіні,  құбылыстар мен  прпоцестерді  түсіндіру  үшін  жасалатын   ғылыми  болжамдар. Ғылыми гипотеза  зерттелетін  объектіні  алдын-ала   талдау  нәтижесінде   тұжырымдалуы  мүмкін.

    Анықталған  зерттеу   объектісі сандық  жағынан   үлкен  және  зерттеу  объектісін  құрайтын  барлық  адамдардың   сауалнамасы,  күрделілігі, ауқымдылығы,  қымбаттығы  жағынан  тиімсіз   болуы мүмкін.  Сондықтан  соцологтар  объектіден  зерттелетін  жиынтық   алынатын «іріктеу» операциясын  жүргізеді. Бағдарламада  бұл  операция  кейіннен  жеке  құжатқа   бөліне  отырып  іріктеу  жобасының  сипаттамасында  көрсетіледі.

    Басты және  репрезентативті  іріктеулер  бөліп  көрсетіледі.

    Басты -  осы   зерттеуге  «қажет» ,  қажетті   адамдардың  барша  жиынтығы.  Мысалы, зерттеу  өткізілетін   қандай да бір мекеме,  қала  және с.с-лар  қызметкерлерінің   барлық  100%.  Бұлайша  қамту   шындыққа  жанаспайды  әрі   қымбатқа  түседі,  сондықтан   репрезантативті   іріктеуге   жүгінуге   тура  келеді –  басты  іріктеуге  сәйкес  келетін  өлшемдер  бойынша   зерттелетін  құрамның осы   немесе  басқа  өкілдіктері.

    Іріктеуді   анықтау – социологиялық  зерттеу   кезіндегі  бірден-бір  күрделі  сәттердің  бірі (жұмыс  гипотезасын   әзірлеумен  қатар),  өйткені   ол  объектінің  бүкіл  элементінің    ерекшеліктері  мен  ара   қатынастарын  қатаң  көрсетуі  тиіс.

    Іріктелген жиынтық – берілген  ережеге  сәйкес  қатаң  іріктеліп  алынған  басты  жиынтық  элементтерінің  белгілі – бір саны.  Зерттеуге  жататын  ( сауалнама,  интервью алу және с.с ) іріктелген  жиынтықтың элементтері ( респонденттер,  талданатын құжаттар  және с.с ) талдау  бірлігі  болып  табылады.  Олар  жекелеген  адамдар  да,  сол  сияқты  тұтас  топтар  да  (студенттік ), жұмыс  ұжымдары  да  болуы  мүмкін. Ең  бірінші  кезекте  барлық  топқа  тән  элементтер іріктеу  бірліктері  деп  аталады.  Осы  әдісті  негізінен  механикалық  іріктеме  деп  атайды.  Мұндай  іріктеме  кезінде  іріктеу  10, 20, 50  және т.б  адам  арқылы  жүргізілуі  мүмкін. Ірітілетіндер  арасындағы  аралық  іріктеу  қадамдары  (таңдау  қадамдары) деп  аталады. 

Басты  жиынтықтың  сипаттамасынан  анық  ауытқулардан  қашқан  жөн.  Мұндай  жағдайда  зерттеу  нәтижелері  жалған  болуы мүмкін.

    Социологиялық  зерттеу жүргізуде ұғымдық аппараттарды, яғни зерттеу тілін әзірлеудің  маңызы зор. Мұндайда маңызыды  ерекшеліктер негізгі ұғымдарда  түсіндіру рәсімі болып табылады, осы ұғымдар арқылы олар оның мазмұның сипаттай алатын құрамдас бөліктерге бөлшектенеді.

    Ғылыми талдау  және теориялық бағалау нәтижелері, әдетте, жинақталады және ғылыми  есепте баяндалады. Мұнда алынған  зерттеу нәтижелерінің мәніне  теория мен практиканы ары  қарай дамыту үшін баға беріледі. 

 Социологиялық   зерттеу  әдістері. 

    Социологияның   өз  саласында  әр  түрлі   тұрғыдан  пайдаланылатын сан   алуан  әдістері  бар. Олардың   бір  бөлігі  этнографиядан,  статистикадан,  психологиядан   алынған,  көпшілігі  социологиялық   танымдық  іздестіру  құралының   сипатын дарытқан.

    Эмпирикалық   ақпаратты  жинау  мынадай   әдістер  арқылы  жүргізіледі:  құжаттарды  талдау,  бақылау,  тәжірибе  жасау,  сауалнама   жүргізу ( ауызша  - интервью,  жазбаша  –саалнама  беру,  сараптамалық  – құзіретті  тұлғаларға  сауалнама   жүргізу).

    Осы әдістердің  сипаттамасына  қысқаша  тоқтала   кетейік.

    Құжаттарды  талдау.  Құжат -  мәтінді,  таспада, дискетте  және  с.с-да  белгіленген  ақпаратты   беру  және  сақтау  үшін  арнайы  жасалған  зат.

Құжат  түрлерінің  жіктемесі:

НЕГІЗ	ТҮРЛЕРІ	МЫНАЛАРДАН  ТҰРАДЫ
1.Белгілеу тәсілі	Мәтәндік иконографилық статистикалық  фонетикалық	Өнер,  баспа,  фото  кино  құжаттар, магнитафон, жазбалар,  ЦСУ (ОБЖ) жинақтары
2.Мәртебесі(авторлық)	Ресми Бейресми	Қаулы,  бұйрықтар, жоспарлар, хаттар, күнделіктер
3.Бірегейлену  дәрежесі	Жеке Жеке емес	Өмірбаяндар, сауалнамалар, шағымдар және  басқалар; есептер, анықтамалар,  мұрағаттар
4. Функциональды	Ақпараттық Реттегіш	Статистикалық  есептер,  заттама,  бұйрықтар, телефонограммалар
5. Мазмұны	Тарихи Құқықтық  Экономикалық және басқалары	Оқиғаны  сипаттау, оқиғаны  бағалау  жағдайды  белгілеу
6. Ақпаратқа  жақындық  дәрежесі	Бастапқы  қосалқы	Стенограммалар  анықтамалар,  жинақтаулар

Құжаттарды  талдау  кезінде  ресми  құжардың  ресми  емес  құжаттарға  қарағанда  барынша  шынайы; жеке құжаттардың, жеке  емес  құжаттарға  қарағанда  сенімді,  бастапқының  қосалқыға  қарағанда  сенімді  екендігін  есте  сақталғаны  жөн.

  Құжаттарды талдау  әдістері  былайша  бөлінеді: дәстүрлі ( мұнда: жалпы  және арнайы) және  қалыпқа  келтірілген  ( мұнда: контент- талдау, жаднама  –  сұрақнама).

   Дәстүрлі талдау  ретінде «құжатты  белгілі бір тұрғыда айтылған  мәліметтерді  түсіндіруге бағытталған зерттеушілер  әрбір нақты жағдайда  қабылдаған  барлық  ақыл-ой  операциялары  түсініледі... іс  жүзінде бұл құжаттың  мазмұнын  түсіндірудің,  оны талқылаудың өзі».

  Қалыпқа  келтірілген әдіс -  сапалы  ақпаратты сандық көрсеткіштерге (қанша,  уақыттың  қандай  кезеңіне) аудару, мұнда – контент-талдау – мәтіндік  ақпаратты (газет, хат), фонетикалық  ақпаратты (TV және  радио  хабарлары) сандық  көрсеткіштерге аудару.

   Мәтін  мазмұнына  контент-талдау немесе  ғылыми  талдау  пайда  болған  кезден  бастап  мәтәндәк  газет  материалдарын  зерттеу үшін  пайдаланылады. Қазіргі  кезде оның  ерекшеліктерінің  бірі  мынада,  ол  бұқаралық  ақпарат құралдарын  зерттеу  кезінде  жиі  қолданылады. Сонымен  бітге  ол құжаттарды: есептердің  кез  келген  түрін,  жиналыс, конференция,  үкіметаралық  келіссөздер,  келісімдер  хаттамаларын  және  с.с-ды  талдау кезінде де қолданылады. Осы  әдісті  әр түрлі арнайы  қызметтер   жиі  қолданады: ең  құпия  ақпараттың  80% соның  көмегімен  алынады.

      Мәтін   және  оның  мазмұны -  контентт  талдаудағы  басты  нәрселер.  Зерттеуші  мәтәннәі  фактілерімен, оқиғалармен, осы  мәтіннің  материалдарын  іріктеу  принциптерін  анықтайтын  позиция, мүдде,  ұстанымдар  тұрғысынан  анықтайтыннан  басқа   мәтіеді сөз  етіліп   отырған   қарым –қатынастармен  байланысын,  негізінен  неге  ерекше  назар   аударылғанын,  жаңылтпашта  не  жайында  айтылғанын  анықтайды.

   Контент – талдау  рәсімі  талдау мәнін  анықтаудан  (социологиялық   зерттеу   мақсаттарына  сәйкес), мәтіндік  ақпараттан талдау санатын – талдаудың мағыналық бірлігін (таудау  бірліг – автордың  сөзімен,  пікімен айтылған мәтіннің  бөлігі) анықтаудан  тұрады.  Содан кейін талдау  санатын қолдануды есептеу жүреді. Есептеу бірлігі - мәтінде осы немесе  басқа мағыналық бірліктің   кездесуі (жиілігі)  тұрақтылығы ; ақпарат көлемін белгілеу ( мәтінің алаңы, абзацтар,  жолдардың саны,  эфирдегі уақыты  және  с.с.). маман жариялау  шрифтіне, газет бетіндегі орнына  немесе  теле   және  радиожаңалықтардағы орнына,  материалға  берілетін тональдылыққа және т.б-на  назар аударады.