Әлеуметтану пәні

 

 

 

 

 

Жоспар

Кіріспе.................................................................................................................3-6

І. Әлеуметтану пәні..........................................................................................7-17

1. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары. XX ғасыр әлеуметтануы.........................................................................................7-10
2. Әлеуметтану функциялары.................................................................11-12
3. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы................................................13-17

ІІ. Әлеуметтік жұмыстағы қауымдастықпен байланыс технологиялары......................................................................................18-37

2.1 Әлеуметтік қоғам ...............................................................................18-22

2.2 Әлеуметтанулық зерттеулердің құрылымы және үрдістері............23-33

2.3 Әлеуметтік жұмыстағы қауымдастықпен байланыс технологиялары..34-37

Қорытынды..............................................................................................38-41

Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................42-43 

                   Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Әлеуметтік қауымдастық - бұл белгілі бір өзара әрекет ететін индивидтер тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен (экономиялық, әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер мен мүдделер денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан территориялық қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік институттарға (отбасы, білім, ғылым) енуі.

Әлеуметтік құрылымның болу мен даму механизмдері адамның іс-әрекеті  жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді, кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу  процесі үшін әлеуметтік айырмашылықтардың  терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі, өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген  жүйе.

Әлеуметтік құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып оның әртүрлілігінің дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.

Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен сипатталады? Осыған байланысты түрлі көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар үстемдік ететін қатал детерминацияланған әлеуметтік құрылым туралы айтуға болады. Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де сипатталатындығын  айтуға болады, техникалық прогресс өнімі  болып табылады. Қазіргі социологиялық  теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына, жасына, біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына  тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі  бір қоғамның әлеуметтік құрылымын  анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын әлеуметтік процесс  диагностикасы кезінде ескеруі  керек.

Сонымен әлеуметтік құрылымды  анықтайтын негізгі, шешуші белгі, критерий қандай?

Біздің ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан бір де бірінің  басымдылығы жоқ көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты жағдайларды  кейбір белгілер алдыңғы шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік құрылымды қалыптастыруда ең маңызды  ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын мойындай отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.

Социологиялық ойдың жетістігі  болып, әлеуметтік құрылымды қозғалмайтын құрылыс ретінде емес, динамикалық  бүтіндік ретінде қарастыруға көшу табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі  критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.

Біздің әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең таралған:

- адамдардың бөлінуі  нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік–таптық  құрылым (таптар, касталар, сословиелер,  әлеуметтік топтар, олардың қабаттары);

- әлеуметтік–этникалық  құрылым, яғни адамдардың белгілі  бір территорияға, экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық ерекшіліктері  және т.б. арқылы бірігуі негізінде  пайда болған адамдардың тарихи  қауымы – тайпа, ру, халық, ұлт,  этностар.

- мекендердің негізгі  түрлерін құрайтын (қала, макрополис, агломерация, ауыл, т.б.) территориялық  құрылым; 

- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, әйелдер, жастар, балалар,  «жұмыс жасындағы» адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым; 

- отбасылық-тұрмыстық құрылым,  көрші қауымдастықтар, ата-аналар  мен балалар, сондай-ақ, некелік  пен некесіз байланыстар мен  қатынастар. Сондай-ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни және т.б. құрылымдарды  бөлуге болады.

Сонымен, әлеуметтік «әлеуметтік  қауымдастық» категориясы қоғамның әлеуметтік құрылымындағы негіз  болып табылады. Әлеуметтік топтардың  көптүрлілігін зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда «әлеуметтік стратификация» ұғымы  енгізілді.

Әлеуметтік стратификация  теориясы әлеуметтік теорияның неғұрлым мықты дамыған бөліктерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік стратификацияны  зерттеудің қазіргі тәсілдерінің негізін  М. Вебер салды және оны әрі  қарай Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.

Әлеуметтік стратификация  теориялары страта (латынша stratum – қабат), әлеуметтік топ белгілі бір ортақ  позициялардағы немесе ортақ істері бар адамдарды біріктіретін нақты  эмпирикалық тіркелетін қауымдастық  болып табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік қоғамның құрылымында бекітілуіне  және 6 статустық белгілерге қарсы  тұруына мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.

Мақсаты:   Әлеуметтану ғылыми білімнің дара саласы  ретінде  біршама кеш  қалыптасты.  Оның негізін 19 ғасырдың екінші  жартысында  Огюст Конт пен Герберт Спенсер  қалады.   «Әлеуметтану»  түсінігі алғаш рет  француз философы әрі социологы О.Контпен қолданылды. Қоғам мен әлеуметтік өмір жөнінде ғылым ретінде түсіндірілді. Әлеуметтану пәнінің  қалыптасауы мен дамуы әлеуметтік  қатынастардың өз аспектісінде қарастыратын, көптеген жаңа әлеуметтік концепциялардың пайда болуы арқылы жүзеге асты.  Жалпы бұл теориялар өзінің  теоретикалық-әдістемелік  мағынасы бойынша бір-біріне  қайшы келді, бірақ  әлеуметтанудың ғылым ретінде  тарихи қалыптасуына әр теориялардың ролі айрықша келеді.  Әлеуметтануды  қоғамдағы  әлеметтік қауымдар, қатынас, құрылым, жүйе мен ұйымдардың  дамуы жөнінде зерттейтін ғылымы деп белгілейді.

Әлеуметтік заң – бұл  әлеуметтік заңдар мен құбылыстардың, ең алдымен, адамдардың әлеуметтік әрекетінің байланысы немесе олардың өзіндік  әлеуметтік әрекеттерінің  жалпы  және қажетті байланыстарын айқындауы.

Әлеуметтік заңдар тек  үлкен адам бұқарасы қамтылған жағдайда ғана  айқындалады және  статистикалық  сипатқа ие болады.

   Қоғам мүшелерінің  арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің  табиғатын, себептерін, оның заңды  құбылыс ретінде мәнін түсінуде  әлеуметтік стратификация теориясының  маңызы зор. 

    Қоғам адамдарын  страталарға жіктеудің тарихи  үш типі белгілі. Олар: а) касталар; ә) сословиелер; б) таптар. Осы  аталаған жіктеудің үш типіне  байланысты стратификациялық жүйе  ашақ және жабық жүйелерге  бөлінеді. Қоғам мүшелерінің статустары  мен әлеуметтік жағдайларын өзгерулеріне  мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым  ашық стратификациялық жүйе деп  аталады да, ал, мұндай мүмкіндік  болмайтын қоғам жабық стратификациялы  жүйе деп аталады. Жабық жүйеге  Үндістан қоғамында орын алған  касталық жүйені жатқызуға болады. «Каста» - латын тілінде castus (таза) деген мағынаны береді. Бұл жүей 1900 – шы жылға дейін сақталып  келген. Үнді қоғамында қалыптасқан  дәстүр бойынша қоғам мүшелері  касталарға жіктелген және соған  байланысты әлеуметтік статус  ата – аналарынан балаларына  беріліп, ол өмірлік статусқа  айеалып отырған. 

   Қоғамда қалыптасқан  діни наным мен дәстүр бойынша,  жоғары каста мен төменгі каста  адамдарының араласуларына, қарым  – қатынастар жасауларына қатаң  тыйым салынған. Драхмалық діни  наным бойынша, әр адам құдайдың  берген тағдырына көніп, өмір  бойы сонымен келісімде болу  керек. 

   Қазіргі кезде  де Үндістанның кейбір аймақтары  мен селолық жерлердегі адамдардың  мінезі – қылықтары және өмір  салттарында касталық жүйенің  қалдықтары сақталған. 

   Сословиелік жүйелер  – феодалдық қоғамдарда орын  алған стратификациялық жіктеу  типі. Бұл қоғамдағы адамдар жоғары  және төменгі сословиелерге бөлінген. Сословиелік статустар атадан  балаға мұра ретінде беріліп  отырған. Жоғары сословиеге дворияндар, дін иелері, ал, төменгісословиеге  – қолөнершілер, шаруалар, көпестер  жатқан. Бұл аталаған жүйеде бір  сословиеден екіншісіне өту шектелмеген,  олардың арасында кейбір жағдайда  некенің орын алуы және төменгі  сословие адамдардың сіңірген  еңбектеріне байланысты билік  тарапынан оларға жоғары сословиелік  статусты сый ретінде беру  сияқты жағдайлар орын алған.

    Негізгі емес  таптар өткен дәуірден қалған  немесе жаңадан қалыптасып келе  жатқан қоғамдық – экономикалық  формацияның таптары.

     Ғылыми әдебиетте  қоғамның страталарға жіктелуінің  басқа да өлшемдері кездеседі.  Ғалымдардың көпшілігі стратификациялық  құрылымының негізі адамдар арасында  болатын табиғи және әлеуметтік  теңсіздік екендігін мойындайды. Осы теңсіздік деген өлшем қоғам адамдарының біреулерінің басқалардан жоғары, екінші біреулерінің төмен орналасуына ықпал етеді.

      Табиғи  теңсіздік адамдардың табиғи  жаратылыстарына байланысты (жыныс,  жас мөлшер, темперамент, терісінің  түсі, бойы, ақыл – ойының деңгейі,  т.б.) ерекшеліктерінен туындайды.  Мәселен, ақыл – парасатымен,  күш – қайратымен ерекшеленетін  адамдар көпшілікке ықпал етіп, оларды өзіне бағынышты етуге  ұмтылады.

       Әлеуметтік  теңсіздіктің пайда болуына қоғамдық  еңбек бөлінісі, яғни адамдардың  кәсіби мамандануы ықпал етеді. 

       Ең көлемді  қоғамдық еңбек бөлінісі еңбектің  аграрлық және өнеркәсіптік деп  жіктелуіне байланысты болады. Қоғамдық  еңбек бөлінісі ой еңбегі мен  дене еңбегінің арасындағы айырмашылықтың  пайда болуына, соның нәтижесінде  қоғамда білім мен кәсіби деңгейлері  жоғары адамдар тобының қалыптасуына  ықпал етті.

       Қоғамдық  әлеуметтік теңсіздік иерархияға  негізделген және ол адамдар  мен топтардың вертикалды бағытта  сатылы орналасуынан көрінеді. Яғни  тік сызық бойында бір топтың  екінші бір топтан жоғары немесе  төмен орналасуы деген сөз.

      Вертикалды  бағыттағы жіктелудің себептерін  Р. Дарендорф «билік» және «бедел»  деген ұғымдардың негізінде түсіндіреді.  Ол тұтас қоғамды басқарушылар  мен басқарушыларға жіктейді. Басқарушылардың  өзін а) басқарушы меншік иелері  және б) меншіктері жоқ бюрократ  – менеджерлерге жіктейді. Автор  сонымен қатар басқарушылар: жоғарғы  топ – жұмысшы ақсүйектерінен, төменгі топ – мамандық дәрежесі  төмен жұмысшылардан тұрады және  басқарушылар мен жұмысшы ақсүйектерінің  ассимиляциясының нәтижесінде «жаңа  орта тап» қалыптасады деген  қорытындығы келеді.

       Ғалымдардың  көпшілігі әлеуметтік стратификация  процесінде осы аталған өлшемдер  мен факторлдардың шын мәнінде  орын алып отырғанын атап көрсетеді.  Қоғам дамуының бір кезеңде  бұл өлшемдердің біреуі маңыздырақ  болса, келесі бір кезеңде келесі  біреулерінің маңызы арта түседі.

       Кеңестік  дәуірден кейінгі қоғамдарда  нарықтық экономикаға өту барысында  әлеуметтік жіктелуге әсер ететін  жаңа факторлар маңызға ие  бола бастады. 

       Әрине,  әлеуметтік стратификация процесінде  білім деңгейі, кәсіби шеберлік, жоғары мәртебе (престиж) деген  өлшемдердің маңызы зор екенін  естен шығармауымыз керек; 

        Білім  деңгейі – мектептегі, орта жоғары  оқу орындарында алған біліммен, сол сияқты ғылыми атақ, дәрежемен  есепетеледі. 

        Кәсіби  шеберлік – белгілі бір мамандық  бойынша адамның арнайы білім  дәрежесі мен шеберлігінің танылуы;

        Мәртебе  – адамның жоғары статусына  қоғам тарапынан көрсетілетін  сый немесе құрмет.

 

 

1.1  Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары. XX ғасыр әлеуметтануы.

 

Әлеуметтану қалай пайда  болды, оның алғы шарттары, шығу себептері  қандай, оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?

Бұл сұрақтарға бірден жауап  беру оңай емес. Өйткені әлеуметтанудың шығуының түп – тамыры көне заманға  ұласады. Қоғам, қоғамдық өмірдің болғанын біз антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан бұрынғы IY ғасырда  өмір сүрген гректің ұлы ойшылдары  Платонның, «Заңдар», «Мемлекет туралы»  еңбектері мен Аристотельдің  «Саясат», т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бұл мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б. еңбектерінде де өткір  тұжырымдалған.

Қоғамды ғылыми негізінде  зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану  ғылымының пайда болуының және қалыптасуының  басты себебі болып.