Экономикалық теорияның пәні және әдісін анықтау

5.2. ҰСЫНЫСТАР.  ҰСЫНЫСҚА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР.  ҰСЫНЫС ЗАҢЫ.

Белгілі бір кезеңде, белгілі бір бағамен  рынокта  өткізуге даяр өндірушілердің  ұсыныстары тауардың санын сипаттайды.

Рыноктағы ұсыныстағы тауар  көлеміне ықпал жасайтын факторлар :

• Тауар бағасы
• Өндіріс технологиясы. Егер ең жетілдірілген технология енгізілген болса, онда шығын азайып және көп өнім щығарылады, сондай – ақ ұсыныс көлемі көбейеді.
• Экономикалық  ресурстарға баға. Ресурстарға бағаны төмендету ұсынылатын  тауарлардың санын көбейтуге әкеледі.
• Тауар өндірушілердің саны.
• Салықтар мен субсидиялар . Салықтарды көбейту ұсынысты азайтады, ал субсидиялар  өндірістің көбеюіне әкеледі.

Ұсыныс заңы тауар  бағасы мен  рыноктағы оның ұсыныс көлемі арасындағы  тәуелділікті анықтайды.  Баға мен көлемнің арасындағы  ұсынылатын өніммен тікелей байланыс бар :  бағаның көтерілуіне орай,  ұсыныс көлемі де өседі және керісінше болуы да мүмкін.

Ұсыныстың қисығы – тауарды  ұсыныс көлеміне өзгерту кестесі  бағаның деңгейіне байланысты: (5.2 сурет)

 

      Р

S

Q

 

 

 

 

5.2.- сурет. Ұсыныс қисығы

                       Мұнда – S- ұсыныс қисығы .

Ұсыныстың қисығының  оң иілуі ұсыныс заңын бейнелейді.

Ұсыныс көлемінің өзгерістері  ұсыныс қисығының бойымен  қозғалыстарды  бейнелейді  және сатылуға ұсынылатын тауарлардың  көлемінің өзгерістерін көрсетеді, оған жауап ретінде, басқа  да тең жағдайдағы  бағаның өзгерістеріне  әкеледі. Кез – келген бағалы емес факторлардың өзгеруі кезінде ұсыныс сипаты өзгеріске ұшырайды, яғни, ұсыныстардың азаюы кезінде – барлық ұсыныстардың қисығының солға ауысуы, ол - өскенде оңға ауысуы болады.

  5.3.         СҰРАНЫС ПЕН ҰСЫНЫСТЫҢ ӨЗАРА  ІС- ҚИМЫЛЫ.    

                                         РЫНОКТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК

Сатушылар сатқысы келетін, тауар көлемімен, сатып алушылар алғысы келетін тауар бағасы ойдағыдай  болғанда  рынокта тепе-теңдік пайда  болады. 5.3 сурет

Баға – Р рынокта  ұсынылған тауар көлемі, сұраныс берілген тауар көлеміне тең , бұл бағаның тепе – теңдігі деп аталады. Басқа бағалар теңдестірілмеген деп аталады. Р₀ бағасына сәйкес келетін тауар көлемі  Q₀  тауар көлемінің тепе-теңдігі деп аталады.

 

Р Д

Р₀

 

S

 Q₀       Q

5.3 – сурет Рыноктағы тепе- теңдік

Сұраныс пен ұсыныстың  төрт ережесі бар :

• Сұраныстың көбеюі теңдестірілген  бағаның және тауар көлемінің тепе – теңдігінің де өсуіне әкеледі.
• Сұраныстың азаюы теңдестірілген баға мен теңдестірілген тауар көлемінің төмендеуіне әкеледі.
• Тауар ұсынысының  өсуі теңдестірілген бағаның төмендеуіне әкеліп, тауар көлемінің теңдесуін арттырады.
• Ұсыныстың қысқаруы теңдестірілген бағаның көбеюіне әкеліп, тауар көлемінің тепе теңдігін азайтады.

P₂

P₀ S Д

P₁ Q₀ Q      

 

 

 

 

 

5.4.- сурет. Рыноктағы дефицит  және артық өндіру

Егер рынокте баға Р₁ белгіленсе ,  (P₀ – ден Р₁аз ), онда сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен асып түседі  (7.4.- сурет) . мұндай жағдайда , рынокта тауардың тапшылығы орын алады ( артық сұраныс). Егер баға тепе – теңдік деңгейінен жоғары болса (P₁ – ден Р₂ үлкен ), сұраныс көлемі ұсыныс көлемінің деңгейіне жетпей қалады. Мұндай жағдайда , артық  ұсыныс орын алатын болады (қайта өндіріс).

     5.4 .  Икемділік  түсінігі.   Сұраныс пен  Ұсыныстың   икемділіг                              

       Икемділік  -  бұл  пайыздық   өзгерістер  қатынасы   ретінде   бейнеленген   басқаның  өзгеруіне  орай ,   бір   экономикалық  көлемнің  әсерлену   дәрежесі .  Баға   бойынша    сұраныстың   оралымдылығын  ө барлық  қалған  факторлардың  өзгермеуіне  қарамастан ,  сұраныстың  көлеміне  әсер  ететін ,  бағаның  1  пайызға  қысқару  нәтежесінде  пайда  болған ,  сұраныс  көлемініңөсуімен  білуге  болады .  Тауарға  бағаның  1  пайызға  өзгеруі   нәтежесінде  тауарға  сұраныстың  мөлшері  қаншапайызға   өзгеретінін ,  оның   коэфициенті   икемділіктің  шарасы  болып  қызмет  етеді .

                                       Ed=( Q x P ) / ( Px Q ).

      Баға  бойынша  сұраныс   келесі  жағдайда   типті   икемсіз  :

     -бірінші  қажеттіліктегі  тауарларға ;

     -өте  төмен   тауарларға;

     -сатып  алушының  таңдап  алуына  мүмкіндік   жоқ.

Табыс   бойынша  сұраныстың   икемділігі  табыстың   1 пайызға  өсуімен  келген  ,  тауарға  сұраныс  деңгейінің   пайыздық   өзгерістерін  көрсетеді . Табыс  бойынша   сұраныс  икемділігінің  коэффициенті :

                                       Ed ( Q x  I ) / ( Px  Q 

      Мұнда  ,  I-елдің  табысы  .

      Егер ,  сұраныс   икемділігінің   коэффициенті   бірліктен  көп  болса  ,  сұраныс  икемді  болады  :  егер ,  икемділіктің  коэффициенті  бірліктен  аз  болса  ,   сұраныс  икемді   болмайды .  Сұраныстың   оралымды бірлігі  мынандай   жағдайда   пайда   болады :  Ед = 1.

      Ұсыныс  икемділігі   -  тауардың  бағасы  1  пайызға  өсу   нәтежесінде   тауар  ұсынысының  көлемі  ұсыныс  деңгейіне  ықпал  етуші  барлық  қалған  факторлар  өзгеріссіз  қалады . Ұсыну  бағасы  икемділігінің  коэффициенті :                           

                                     Es = ( Q x P )  /   ( Px   Q ).

      Егер   икемділіктің   коэффициенті   бірліктен  көп   болса  ,   ұсыныс   икемді  болады: егер ,  икемділіктің коэффициенті біріліктен  аз  болса  , ұсыныс  икемсіз   болады .

Икемді  ұсыныс  бірлігі  мындай  жағдайда  пайда  болады :  Ec = 1 .

            Ұсыныс  икемділігіне   ықпал   ететін  факторлар :

            1. Ұзақ   сақтауға   қабілет   пен   сақтау  құны . Ұзақ  уақыт   бойы                                                                                                               сақталуы  мүмкін  емес  тауарлар  үшін ( жаңа  ауланған  балық ,құлпынай )  ,   ұсыныс  икемділігі  төмен болды .     

            2. Өндірістік  үдерістің  ерекшілігі .  Өндіруші  тауар  баға  өскенде өндірісті кеңейту мүмкін ,  немесе  өндіріуші бағаның   төмендеуі   кезінді басқа өнімді  шығара   бастауы мүмкін  ,  онда  бұл ұсыныс  икемді  болады.   

            3. Уақыт  факторы  .  Өндіруші  бағаның  өзгерісіне  лезде   жауап  қайтара алмай ,  құрал,  шикізат және  қосымша жұмыс күшін жалдауға  ( өндірісті кеңейту )  белгілі бір уақыт қажет , немесе  жұмысшыларды  қысқартып ( өндірісті қысқарту ) ,  банк  кредитімен  есептеу қажет және  т.б.         

                            5.5.  Тұтынушы мінез-құлқының негізгі теориялары.

                      

     Тұтынушының  мінез-құлқы немқұрайдылықтың  қисығы  мен  меншікті  пайдалылықтың   ұстанымы  тұрғысынан қарастырылады.

     Бір   бірлікке  тұтыну  көлемінің   көбеюі  кезінде  тауардың  жалпы  тиімділігінің  өсуі   пайдалылығының  шектелуі  екенін  көрсетеді . Тұтынатын  тауардың көлемінің  өсуі  бойынша әрбір  қосымша  бірліктің  шектелуі  тиімділігі  азаяды . Мұнда  сұраныс  заңының  негізінде  жатқан  азаюдағы  шектелуі  тиімділік  заңының  әрекеті  көрінеді . Тұтыушы  өзінің  шектелуі  табысына  өз қадір  тұтатын  ең  жоғары  дәрежедегіқажетін  қанағаттандыруға мүмкіндік  беретін  тауарлар  жиынтығын  сатып  алуға  ұмтылады .  Бұл  пайдалық  ережесінің  ең   жоғары  дәрежесін  сақтаған  кезде , сатып  алатын тауарлардың  шектелуі  тиімділігі  жағдайында , бір ақшалай  бірлікке  ұқсас  болады .

     Немқұрайдылықтың  қисығы  ұстанымынан  келу  тұтынуды  саны  бойынша  емес ,  тек  саралу  болып  табылады . Немқұрайдылықтың әр  қисығы  тұтынушы  үшін , бір  тиімділікке  ие  өнімдердіңкөптегенжиынтығын  графикалық  көрсетеді.

      Егер  немқұрайдылықтың қисығы   тұтынушының   бюджет мөлшерінің шектелуіне  карап ,  тұтынушының  таңдауын  сипаттаса ,  онда  бюджеттік   желі  оның  мүмкіндіктеріне  анықтайды . Ол  сатып  алуға  кететін біркелкі шығынды  талап  ететін , екі  өнімнің  графикалық көп  жиынтығын  көрсететін ,  екі  ылдидың  түзу  сызығын  білдіреді . Бюджет  желісі тұтынушының  нақты  сатып  алу  қаблетін  көрсетеді  және  сатып  алынатын  тауардың  бағасының  қатысынан  көрсетеді (7.5.-сурет) . Сатып  алушының  қабілетінің  өзгеруіне  байланысты  бюджет  желісі  соған  сәйкес   жаққа  ауысады  және  алғашқы  параллельдің  жағдайында  орын  алды . Тауар  бағасының  қатынасының  өзгерістері  бюджет  желісі  ылдиы  бұрышының  өзгерісіне  әкеледі.

                   

                            А

 

                             а                      

 

                                                          с                                                    в                  В

 

 

 

 

5.5. – сурет . Бюджет  желісі  және  немқұрайдылықтың  қисығы 

 

      С сызығы  ө бұл  немқұрайдылықтың  қисығы .Сызық  АВ – бюджеттік   сызық . Тұтынушы өзінің  қажетін   ең  жоғары  дәрежеде  қанағаттандыруға  ұмтылып ,  тұтынушының тепе – теңдік  жағдайына түседі ( бюджет  желісі  мен немқұрайдылық қисығының жанасу  нүктесі ).

      Экономикалық  әдебиетте  шектелуі пайдалылықтың   және  тұтынушы  пайдалылығының  жоғарлығын  кардиналистік  және ординалистік  пайымдау  кездеседі .  Кардиналистер  шектелуі  пайдалылықты  шығару  үшін  ютиль  деген   шартты  бірлікті енгізеді .  Мысалы, тұтынушы  тауардың 9 бірлігін  сатып  алады ,  одан  тауардың  жалпы  пайдалы  сомасы  U9 ютилді  құрайды , ал , егер, U10 ютилді  құрайды . Шектелуі  пайдалылылық ,  яғни ,  тауардың  10-бірлігіндегі, қосымша  тұтынудан  қанағаттану  келесі  жағдайда  анықталады:    

                   M U = ( U10 – U9 ) / ( 10 -9 ) = ( U10 – U9 ) / 1.

     Ординалистар  пайдалылық  шегі  таза  субъективті  болатындықтан ,  оны  садық  өлшеу  мүмкін  емес  және  оның  көмегімен  тұтынушының  қанағаттануы  азая ма , көбейе ме, соны анықтауға  көмектесетін «ординалдық , тәртіптік» пайдалылықты  енгізеді , бірақ ,  әр  түрлі  үй  шаруашылығында  алынатын  пайдалылықты  және  қанағаттану  дәрежесін  анықтауға  болмайды .

Өз-өзін бақылау  сұрақтары:

1. Адамдардың  қандай  да  бір  тауарды  сатып  алуға  ықыласы  барлық   уақытта  сұраныс  тудырама ?
2. Сұраныс  заңы  немен  қортындыланады ?
3. Сұранысқа  қандай  факторлар  әсер  етеді ?
4. Сұраныс  көлемінің  өзгеруі  сұраныс  сипатының  өзгеруіне  немен ерекшеленеді ?
5. Сұраныс  қисығының  жағдайының  өзгерістеріне  қандай  факторлар  әкелді ?
6. Ұсыныс  дегеніміз  не ?
7. Ұсынысқа  қандай  факторлар  ықпал  етеді ?
8. Қандай  ылди  оң  немесе  ұсыныс  қисығы  заңын  теріс  бейнелей ме ?
9. Ұсыныс  заңының  мәні  неде ?
10. Нарықтық  тепеөтендік  қашан  басталады ?
11. Сұраныс пен ұсыныстың төрт  ережесін  айтыңыз .
12. Қандай  жағдайда рынокта  тауар  тапшылығы , қандай  жағдайда молшылық  орын  алады ?
13. Бейімділік  деген  не?
14. Қандай  тауарларға  сұраныс  бейімді  емес ?
15. Табыс пен  баға бойынша  сұраныстың  бейімділігінің  коэффициенті  қалай  анықталады ?
16. Бейімділік  коэффицентінің  қандай  мәнінде  сұраныс  бейімді  болды?
17. Ұсыныстың  бейімділігі  дегеніміз  не ?
18. Ұсыныс  бейімділігіне  қандай  факторлар  ықпал  жасайды ?
19. Тұтынушылар тәртібі  қандай қисықтың  көмегімен  қарастырылады ?
20. Немқұрайдылық бейімділігі нені  көрсетеді ?
21. Бюджет  желісі  дегеніміз не ?
22. Кардиналистермен  ординалистер  пайдалылықтың  шегіне  қалай  анықталады.           

 

6 – ТАҚЫРЫП.   ЖЕКЕ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІҢ  НЕГІЗГІ   ТЕОРИЯЛАРЫ.

Лекция мақсаты: Жеке ұдайы өндіріс теориясының мәнән ашу.

Лекция сұрақтары:

1.  Өндірістің  факторына   сұраныстың  өндірістік сипаты.  Өндірістік қызмет.

2.  Факторлардың ( өнімділіктің) тиімділік  көрсеткіштері ретінде  жалпы, орта және  шектеулі  өнімдер.

3. Өндірушінің пайдасын  көбейту  мен  шығынын азайту.                                 

6.1. Өндірістің  факторына сұраныстың  өндірістік сипаты. Өндірістік қызмет.                                

Кәсіпорынның жеке ұдайы  өндірісі -  бұл еңбекті жеке бөлуге негізделген, тауар шығару, экономика  буындарындағы бірқатар  оқшауланған  шеңберіндегі  табысты алу мақсатындағы  өндіріс факторын өндірудің бірігуінің  үнемі қайталанып отыратын үдерісі.

Өндіріс факторлары -  бұлар ерекше тауарлар және олардың рынокта өзінің  ерекшеліктері бар:

1. Өндірістің  экономикалық және технологиялық барлық факторы өзара байланысты және бөлек пайдаланылуы  мүмкін емес. Тауар өндіру үшін өндірістің барлық үш факторларына  және белгілі  бір өзара қатынастарға ие болу қажет.
2. Әр факторға  сұраныс мөлшері басқа факторлардың  бағасының деңгейіне  байланысты: мысалы,  жұмыс күшіне сұраныс тек еңбекақы мөлшерінен ғана емес, сонымен бірге, қанша машина, шикізат және  олардың бағасы қандай болуына қатысты.
3. Өндіріс факторына сұраныс пен олардың бағасының деңгейі  адам үшін қажетті тауарларды шығару үшін жұмыс күші мен өндіріс құралы қажет болатындықтан, тұтынуша сұранысына байланысты туынды болып табылады.

Өндірістік қызмет -  бұл өнімдерді көп шығару мен  өндіріс факторларының  шығынының  жиынтығының  арасындағы өзара байланысты  анықтаушы  техникалық қатынастар.

                         У = f (a₁,a₂,a₃, ..., a_n), 

Мұндағы у - өндірілетін  өнім саны,

  a₁,a₂ ..., a_n - өндіріс факторлары.

Өндірістік міндеттің мәні өнім шығарудың бір және сол көлемін  қамтамасыз ететін өндіріс факторларының  әр түрлі  үйлесуі кезіндегі баламалы  мүмкіндіктерінің  болуын көрсетеді.

Өндірістің негізгі факторы  еңбек және капитал  болып табылады. Сондықтан  өндірістік  міндетті мынадай  түрде жазуға болады:

                        У = F (K, L)

Бұл міндеттің графигі жазықтақта изокванта деп аталады.

Изокванта шығарылатын өнімдердің  біркелкі көлемін  алуға мүмкіндік беретін,  факторлардың  ( K және L ) комбинациясының  жиынтығын көрсетеді.

 

           K