Экономикалық теорияның пәні және әдісін анықтау

 

Ресурстарға шығындар                                                    еңбекақы,рента,пайыз,пайда

              Ресурстар                                                           өндіріс факторлары

                       салықтар                                                           салықтар

                   субсидиялар                                                трансферттік    

                                                                                         төлемдер                                         

                                                                                         

                      кредиттер                                                        кредиттер

    пайыздар                                                                                        пайыздар

                                 

     тауарлар мен қызметтер                                            тауарлар мен қызметтер

              табыс                                                                                табыс

 

     

 

 

Негізгі макроэкономикалық  көрсетткіштеріді сипаттайтын үш негізгі топтарға бөлуге болады:

1. Өндірістің ұлттық көлемі.
2. Бағаның жалпы деңгейі.
3. Жұмыспен қамту.

      Өндірістің  ұлттық көлемінің көрсеткіштері  болып табылатындар:

1. Жалпы ұлттық өнім(ЖҰӨ).
2. Жалпы ішкә өнім(ЖІӨ).
3. Ұлттық табыс(ҰТ).

       ЖҰӨ-бұл  оның орналасқан орнына тәуелсіз, осы елдің азаматтарының меншігіндегі  өндіріс факторымен шығарылған  барлық тауарлар мен қызметтердің  жылдық рыноктың құны.

       ЖІӨ-бұл  кімге қарайтынына қарамастан, ұлттық  экономиканың шекарасында орналасқан барлық өндіріс факторымен өндірілген жиынтықты өнім көлемі.

       Атаулы  құндығы ЖҰӨ-бұл ағымдағы бағада  көрсетілген, тауарлар мен қызметтердің  өндірістік көлемі. Баға деңгейінің  тәуелділігінен тыс өндірілген  өнәм көлемінің бағалау үшін  базистік деп аталатын белгілі бір кезеңдегі уақытта тұрақты бағадан есептелетін шығарылған тауар мен қызметтердің құны көрсетілген нақты ЖҰӨ –нің түсінігі пайдаланылады. Нақты ЖҰӨ-өзгермейтін бағада көрсетілген тауар мен қызметтердің өндіру көлемі.

      Сондай-ақ, нақты және әлеуетті ЖҰӨ-ді айыра білу қажет. Нақты ЖҰӨ-бұл белгілі бір кезеңде өндірілген өнім көлемі. Әлеуетті ЖҰӨ барлық бар өндіріс факторларының ең жоғарғы пайдалану кезінде шығарылуы мүмкін көлемін көрсетеді.

      Ұлттық  табыс өзінде барлық табыс  факторларының сомасын көрсетеді(еңбекақы, пайыз, рента, пайдалар)

     ЖҰӨ(ЖІӨ)-өтелім =ТҰӨ(таза ұлттық өнім)

      ТҰӨ-  жарама салықтар=Ұлттық табыс.

      Ұлттық  табыс-корпорацияның пайдасына салық-әлеуметтік  сақтандыруға аудару- бөлінбеген  пайда+ тұрғындарға  трансфераттік төлемдер = жеке табыс.

      Жеке  табыс – салықтар мен төлемдер Қолдағы табыс.

      ЖҰӨ-  ді  есептеудің үш негізгі   әдісі бар:

1. Табыстар бойынша  ЖҰО есеп  айырысуы -  қоғамда  құрылған, барлық табыстардың сомасы  ретінде.Бұл  факторлық табыстардың (еңбекақы, рента, пайыздар, пайда),  жанама салықтар мен өтелімнің сомалары.
2. ЖҰО – нің есебі  шығындар бойынша  соңғы  тұтынудағы  қоғамның барлық шығындарының  сомасы ретінде: тұрғындардың (С) жеке тұтыну шығындары,тауар мен  қызметтерді мемлекеттік сатып алу (G), кәсіпкерлердің инвестициялық шығындары (І) және таза экспорт (Х) (таза экспорт = экспорт- импорт) – С+I+X.
3. Елдің барлық кәсіпорындарымен шығарылған өнімдердің қосымша құнын жинақтау жолымен ЖҰӨ  анықталғанда, өндіріс бойынша ЖҰӨ есебі.Бұл өнімнің құны  басқа  бөлшектері бір емес, бірнеше  есептелген кездегі, қайта есептелуді болдырмайды.

Жалпы ұлттық табыстың көрсеткіштеріне  қосымшаға  нақты  статистикалық  көрсеткіштер болмағанмен және ешқандай әлем елдерінде есептелмегенмен, таза экономикалық игіліктің  көрсеткіштері қолданылады.Ол америкалық экономистер У.Нордхаус және Дж.Тобинмен әзірленген және ел  игілігін көтеруге көмектесетін барлығын бейнелеуге шақырады:бос уақытты білімді көтеру үшін пайдалану,бала тәрбиелеу, көкөністерді консервілеу бойынша үй шаруашылығындағы әйелдің еңбегі және т.б. қоршаған ортаны бүлдіру,қалада халықтың көбеюі, рұқсат етілген, бірақ, салық салынбайтын қызмет, мысалы, үйді жөндеу, қарды немесе жеке үй шаруашылығындағы жапырақтарды жинау және т.б.

    Бағаның жалпы  деңгейі -  бұл келесі көрсеткіштердің көмегімен өлшенетін, тауар мен  қызметтің көптеген топтары бойынша олардың орташа деңгейі:

1. Ағымдағы жыл  бағасының индексі пайызда көрсетілген базалық  жылдың бағасына  ағымдағы  жылдың бағасының қатынастары болып  табылады.
2. Инфляция деңгейі деп өткен жылмен ағымдағы жылдағы бағаның әртүрлілігінің,пайызда көрсетілген өткен кезеңдегі бағаға  қатынастары айтылады.
3. ЖҰӨ-нің дефляторы  бұл атаулы құндағы ЖҰӨ –нің нақты ЖҰӨ ге қатынасы.Бұл жыл ішіндегі барлық соңғы тауарлар мен қызметтердің бағасындағы өзгерістерді көрсететін, баға индексі.

Жұмыспен қамтамасыз етілу көрсеткіштері:

1. Жұмыс күші (жұмыспен қамтылғандар санына жұмыссыздарды қосқанда).
2. Жұмыссыздықтың мөлшері (пайызда көрсетілген жұмыс күшінің санына  жұмыссыздардың жалпы санының қатынастары).

 

14.3. Ұлттық  шоттар жүйесінің жалпы сипаттамасы

Ұлттық шоттар жүиесі(ҰШЖ) ұлттық табысты, соңғы өнімді пайдалануды, қайта бөлуді және өндірісті сипаттайтын  өзара үйлесімді көрсеткіштерді көрсетеді. Ұлттық шоттың негізін сыртқы экономикалық операцияның, мемлекеттік мекемелердің, үй шаруашылығы шығындарының, табыстардың, инвестициялардың ұлттық табыстың және ішкі өнімдердің жиынтықты шотын құрайды. Одан басқа, ҰШЖ-не өзіндік мәні бар, немесе шешілетін жиынтықты көрсеткіші бар, балансты кесте енеді.

Бұрынғы барлық КСРО-дағы сияқты, Қазақстан да рынок рельсіне көшуге дейін, халық шаруашылығы  моделі санатында халық шаруашылығының балансы пайдаланды (ХШБ) (14.1-кесте). ҰШЖ-нің одан ерекшелігі ол өндірістің материалдық тең құқықтық идеологиясына, материалдық емес қызметтер аясына, шаруашылық қызметінен тікелей мемлекеттік басқару бөлімінің жағдайында өз бетімен шаруашылық жүргізетін субьектілердің нақты экономикалық байланысында базаланады. Сонымен бірге, рыноктық экономикалық байланысында базаланады. Сонымен бірге, рыноктық экономиканың өз бетімен реттелу тетіктерінің санатында сұраныс пен ұсыныстың, бәсекелестіктің, капиталдың экономикалық айналымның дамыған моделін көрсетеді, өйткені ол оны өнімімдерді өндіруден, қызметтер мен табыстарды пайдаланудан бастап, соңғы қаржылық нәтижелерді алға-қаржылық активтер мен пассивтердің өзгерістерді мен сипаттамалық құрамына дейін бақылауға мүмкіндік береді.

ҰШЖ-сін жақсы түсіну үшін рыноктық шаруашылық (агентердің номенклатурасы) субъектілерінің жіктелімін және рыноктік экономиканың субъектілерінің арасындағы рыноктық операцялардың (операциялар номенклатурасын) жіктелімін жақсы білу қажет.

 

Өз-өзін бақылау  сұрақтары:

1. Ұлттық шаруашылық дегеніміз не:
2. Ұлттық байлыққа не кіреді:
3. Ұлттық экономиканың құрылымын қандай қатынастар сипаттайды:
4. Экономикалық құрылымды қалыптастыруға қандай факторлар ықпал жасаиды:
5. Үйлесім дегеніміз не:
6. Бірігу дәрежесі бойынша үйлесім қандай түрлерге бөлінеді:
7. ЖҰӨ мен ЖІӨ немен ерекшеленеді:
8. Макроэкономикалық мақсаттарқалай бөлінеді:
9. Атаулы және нақты ЖҰӨ дегеніміз не:
10. Нақты және әлеуметті ЖҰӨ немен ерекшеленеді:
11. Ұлттық табыс дегеніміз не:
12. ЖҰӨ-нен қолда бар табысты қалай шығару керек:
13. ЖҰӨ табыстар бойынша қалай есеп айырысады:
14. Табыс әдістері бойынша ЖҰӨ-ді қалай анықтау қажет:
15. Қосымша құн дегеніміз не:
16. Бағаның жалпы деңгейі дегеніміз не:
17. Бағаның индексі қалай анықталады:
18. ҰШІ қандай дегейден тұрады:
19. ЖҰӨ-нің дефляторы дегеніміз не:

 

11-ТАҚЫРЫП    МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕНДІК.

 

Лекция мақсаты: Макроэкономикалъщ тепе-теңдіктің классикалық теориясының мәнін ашу.

Лекция сұрақтары:

1. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ  ТЕПЕ- ТЕҢДІК ТҮСІНІГІ.

2.  ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ЖИНАҚТАУ.

3. ИНВЕСТИЦИЯЛАР ЖӘНЕ ЖИНАҚ    САЛЫМДАРЫ.

4. МУЛЬТИПЛИКАТОРДЫҢ НӘТИЖЕСІ.

5. ТУЫНДЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАР  ЖӘНЕ АКСЕЛЕРАТОР.

«ҰҚЬПТЫЛЫҚ ПАРАДОКСЫ».

6. . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ     ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ.

 

11.1. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ  ТЕПЕ- ТЕҢДІК ТҮСІНІГІ

 

Макроэкономикалық тепе-теңдіктіктің проблемаларын шешу эр түрлі тауарларды шыгару жэне оларды эр түрлі мүшелер ара-сында тең бөлу үшін шектелген өндірістік ресурстардың барлы-гын қанағаттандыратын қогамдағы пайдалану эдісін гылыми не-гізделген таңдауды қарастырады. Мүндағы тепе-теңдік жиынтық-ты үйлесімге жеткендікті білдіреді:

а) өндіріс жэне түтыну;

э) ресурстарды жэне оларды пайдалануды;

б) үсынысты жэне сүранысты;

в) өндіріс факторы жэне олардың нэтижелерін;

г) материалдық-заттық жэне қаржылық ресурстарды.

Жекелей, жалпы жэне рыноктардың нақты тепе-теңдігіне бөлінеді. Жекелей тепе-тендік жеке тауар рыноктарындагы тепе-теңдікті қарастырады. Экономикалык теория

 Жалпы тепе-тендік - бұл еркін бэсекелестік заңы негізінде барлық рыноктық үдерістермен пайда болған, бірдей өзара байланысты тепе-тендік.

Нақты макроэкономикалықтепе-теңдік-рынокқа сыртқы фак-торлардың эсеріндегі жэне жеткіліксіз бэсекелестік кезіндегі ра-нокта орнаған тепе-теңдік болады.

Экономикалық әдебиетте макроэкономикалық тепе-теңдіктің жалпы моделінің әр түрлі түсіндіруі кездеседі. Бүл моделдің клас-сикалық түрі Сэй заңында негізделеді жэне мынаны қарастырады:

1. Еңбекақы мен бағаның абсолюттік икемділігі.
2. Экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі үсыныс жи-ынтығын бірінші кезекке жылжыту.
3. Өндірістің басқа факторын толық пайдаланудағы жэне жүмыспен толық қамтамасыз етілу деңгейіндегі жиынтық-ты үсыныс пен жиынтықты сүранысты теңдестіретін ры-ноктық тетіктердің қабілеті.
4. Экономиканың әлеуеттік мүмкіндіктері мен жиынтықты үсыныс көлемінің үнемі іс жүзіндегі үрдіске сәйкес келуі (сондықтан, түрақты өндірілетін табыс пен баға деңгейінің өзгерістерін көрсете отырып, ауытқымалы жиынтықты үсы-ныс сатылы сызықпен көрсетіледі.).

Макроэкономикалық тепе-теңдіктің проблемасы математи-калық негіздеме көзқарасы түрғысынан экономистердің назарын аударды. Сондай іргелі экономикалық-математикалық модельдердің теңдестігінің бірін XIX ғасырдың аяғында швейцарлық экономист Л.Вальрас эзірлеген. Ол экономикалық жүйедегі бөлек рыноктардың өзара байланысын көрсететін дәл теңдестіру жүйесін құрастырды. Сөйтіп, бірінші рет еркін бәсекелестік жағдайындағы, барлық шаруашылық пен барлық рыноктарда тепе-теңдікке бір уақытта қол жеткізу мүмкін екені математикалық тәсілмен дәлелденген. Соңғы түрінде Вальрастың теңдестіру жүйесін төмендегідей күйде жазуға болады:

т п

ЕРі^хі = і>.іу. 
№ і=і

 

IV бөлім. Ұлттык экономика денгейіндегі ұдайы өндіріс

Формула былай оқылады: ақшада көрсетілген соңғы өнім-дердің жалпы үсынысы олардағы табыс сомасы, меншік иесіне өндірістің барлық факторымен экелінетін табыс сомасы ретіндегі жалпы сүранысқатең болуы қажет. Вальрас заңы келесі жағдайда пайымдалады; артык сүраныс сомасы жэне артық үсыныс сомасы барлык қарастырылатын рынокта сәйкес келеді.

Вальрастың жалпы тепе-теңдік моделі: рынокта тауарларды сату жэне сатып алу жөніндегі өзара шартты бекіту үдерісінде салыстырмалы бағаның түрлі жиынтығы қойылатындықтан, барлык қалаған тауарлар сатып алынады жэне сатылады жэне артық сүраныс пен артық үсыныс болмайды.

Америкалық экономист Д. Патинкин салыстырмалы бағаны, яғни, ақшаның сандық теориясымен келіспейтін, баға деңгейін анықтауға қызмет ететін, тауар айырбасының үйлесімін анықтайтын, қүндылықтардың классиктер теориясындағы ғы-лыми негізіне назарын аударды. Анықталған неоклассиктердің қарама-қайшылықтарын болдырмау үшін, ол нақты кассалық қалдықтарды жеке пайдалылық қызметінің дэлелдемелеріне қосты. Мұндай жағдайда игіліктер мен ақша рыногындағы артық сұраныстың көлемі нақты кассалық қалдықтарға бай-ланысты. Патинкин моделінде баға деңгейінің өсуі игіліктер рыногындағы артық сұраныстардың көлемін азайтады. Баға деңгейінің өсуі нақты кассаны қысқартады, ақша рыногын-да жеке адамның нақты кассаның мөлшерін орнына келтіруді қалауына байланысты, нақты кассаның мөлшерінде артық сұраныс пайда болады. Сөйтіп, Патинкин моделінің Вальрас моделінен ерекшелігі, теориядағы ақша мөлшерімен толтырылған, ақша рыногындағы тапшылыққа баға деңгейінің көтерілуіне рыноктағы игіліктер рыногындағы артықшылық сәйкес келеді, сондай-ақ , бүл Вальрас моделіне де сай келеді. Жалпы тепе-теңдіктің Вальрас моделіне нақты кассалық қалдықтарды қосу арқылы Патинкин құндылық теориясын (салыстырмалы баға) ақша теориясымен (атаулы қүндағы) біріктірді. Ақша рыногындағы жэне игіліктердің барлык рыногындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін, ақшаның берілген мөлшері кезін-дегі оның моделінде атаулы кұндағы бағаның бір ғана векторы анықталады. Патинкиннің сіңірген еңбегі, нақты кассалық қалдықтар мен ақша рыногы жэне тауарлар рыногын гана емес, экономика моделін құруға қол жеткізуімен қорытындыланады. Бұл модель Патинкиннің жалпы тепе-теңдік моделі деген атқа ие болды.

Вальрас пен Патинкин модельдерін ұстана отырып, экономикалық әдебиеттерде жалпы тепе-теңдіктің келесі анықтамаларын береді. Жалпы тепе-тендік - бұл ресурстарды тиімді бөлу кезіндегі ұсыныстар мен сұраныстың теңдігін қамтамасыз ететін, бағасынан алынған пайданы көбейтетін бәсекелесті кәсіпкерлері мен пайдалылық мәнін жоғары қоятын тұтынушылары бар бәсекелесті экономиканың тұрақты жағдайы.