Экономикалық теорияның пәні және әдісін анықтау

Өтпелі экономикада  мемлекеттік реттеу мынаған бағытталуы керек:

• макроэкономикалық тұрақтандыру;
• меншікті мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру;
• рыноктық инфрақұрылымды қалыптастыру;
• экономика құрылымын қайта құру;
• экономиканы монополиядан айыру және бәсекелестікті қолдау;
• тұрғындарды экономикалық қорғаудың мекен-жайлық жүйесіне көшу;
• сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру.

Бұл міндеттерді шешу рыноктық қатынастардың қалыптасуына көмектесетін, оны тікелей және жанама реттеуге көмек беретін, жаңа заңдық-нормативтік  актілерді дайындау мен жүргізуге  негізделген.

Қазақстанда XX ғ. 90-жылдары  басында нарықтық экономикаға өту  экономиканы елеулі ырықтандыру  мен мемлекеттің оған араласуымен  сипатталды. Экономикалық дағдарыстың  тереңдеуі экономиканы мемлекеттік  реттеуді күшейтудің қажеттігін тудырды.

Қазіргі заманғы Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекет рөлінің белсенділігін арттыру маңызды мәнге ие болды. Мемлекеттің басымды мақсаты елдің дамуының «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында көрсетілген:

1. Ұлттық қауіпсіздік.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның нығаюы.
3. Экономикадағы жоғары деңгейдегі шетел инвестициясы мен ішкі жинақтар салымының ашық рынокқа негізделген экономикалық өсу.
4. Өмірдің, денсаулықтың, білім берудің, экологиялық орта жағдайларының жақсаруы.
5. Энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану.
6. Инфрақұрылымды, әсіресе, транспорт пен байланысты дамыту.

Кәсіби мемлекетті құру.

14.2. Қаржылық-кредиттік  жүйе

Қаржылық жүйе - әр елде ақша айналымын ұйымдастыру нысаны. Қаржы жүйесінің маңызды құрамдарына  мыналар кіреді:

1. Тауар мен қызметтер бағасы көрсетілетін ұлттық ақша бірлігі.
2. Қолма-қол айналымдағы заңды төлем құралы болып табылатын айырбасталымды тиын, қағаз ақша және кредиттік жүйе.
3. Ақша шығару жүйесі (эмиссия), яғни, айналымға ақша шығарудың заңмен бекітілген тәртібі.
4. Ақша айналымын реттеуші мәселелерді бақылайтын мемлекеттік органдар.

Ақша айналымы жүйесін  екі негізгі түрге бөледі:

1. Барлық ақша қызметін атқаратын, толық құнды алтын және күміс тиындар айналымда жүргенде, металл ақшалардың айналу жүйесі, ал кредиттік ақшалар металл ақшаларға еркін айырбасталады.
2. Алтынға айырбасталмайтын кредиттік және қағаз ақшаның айналымдық жүйесі, ал сол өзі алтын айналымнан шығарылған.

Металл ақшалардың айналымдық жүйесі биметаллизм және монометаллизмге  бөлінеді. Биметаллизм ақша сипатында  пайдалануға екі металлды - алтын мен күмісті пайдаланады. Монометаллизм кезінде ақша материалы сипатында бір металл тек алтын ғана пайдаланылады.

Монометаллизмнің үш түрі белгілі:

1. Алтын тиынның айналымымен және қағаз, кредиттік ақшаның алтынға еркін айырбасталуымен сипатталатын, алтын тиынды стандарт.
2. Алтын құймалы стандарт, алтынға белгілердің алтын       құйылымының тек стандарттық бағасына сәйкес келетін сомаға ұсынылуы бойынша айырбасталу мүмкіндігін қарастырады.
3. Алтын девиздік стандарт, ақша банкноттарының шетел валютасына (девиздер), алтынға ұсатылуға рұқсат берілуі.

1929-33 жж. әлемдік экономикалық  дағдарыс монометаллизм дәуіріне  шек қойды. Енді ұсталмайтын  кредиттік ақша жүйесі қалыптаса  бастады. Оның ерекше белгілері:

-   кредиттік ақшалардың  басымдық жағдайы;

-   алтынның монотарланбауы, яғни, оның айналымнан алынуы;

- банкнотты алтынға  айырбастаудан бас тарту және  олардың  алтындық құрамының  күшін жою.

-   мемлекет пен  жеке кәсіпкерлікті кредиттеу  мақсатындағы ақша 

     шығаруды  күшейту;

• қолма-қолсыз айналымды елеулі кеңейту;
• ақша айналымын мемлекеттік реттеу.

Ақша айналымын нығайту  және тәртіпке келтіру мақсатында ақша жүйесін қайта құру -  ақша реформасы  деп аталады. Оның мақсатына байланысты ақша реформасы бірнеше түрге  бөлінеді:

а) жаңа ақша жүйесінің құрылуы;

ә) ақша жүйесінің кейбір бөліктерінің қайта құрылуы: ақша шығару

    тәртібі, ақша  бірлігінің аттары;

б) ақша айналымының тұрақтануы.

Тұрақтандыру әдістері:

1. Ақшаны нөлдендіру – мемлекеттің құнсызданған қағаз ақшаны жарамсыз деп хабарлауы.
2. Деноминация – елдің ақша бірлігін ірілендіру және ескі ақша белгілерін белгіленген қатынастары бойынша жаңаға айырбастау.
3. Девальвация – шетел валютасының қатынастары немесе халықаралық шоттық ақша бірлігі бойынша ұлттық валюта бағамының төмендеуі.
4. Ревальвация – шетел валютасына қарағанда, ұлттық валюта бағамының көтерілуі.

Ақша ұсынысы. Ақша көлемі – бұл жеке адам, бірлестік, ұйымдар және мемлекет қарамағындағы халық шаруашылығындағы тауар мен қызметтің айналымын қамтамасыз ететін қолма-қол және қолма-қолсыз сатып алу және төлем құралының жиынтығы. Ақша көлемінің құрылымына шаруашылық айналымына нақты қызмет ететін қаржы құралына қатысты белсенді бөлігі және ақша жинағы, есеп айырысу құралы бола алатын шот қалдықтары тәрізді пассивтік бөлігі кіреді.

Ақша ұсынысы деп айналымдағы ақша көлемі түсініледі, яғни, осы кездегі елде айналымдағы төлем құралының жиынтығы.

Ақша ұсынысының сипаттамасы  үшін ақша агрегаттары деп аталатын, әр түрлі қорытынды көрсеткіштері  қолданылады:

М1 – бұл қолма-қол  ақша және банктегі «талап етілгенге дейінгі» шоттарындағы ақша.

М2 – бұл М1 + коммерциялық банктегі мерзімді және жинақты шоттардағы ақша, мамандандырылған қаржылық институттағы депозиттер.

М3 – бұл М2 + ірі  мерзімді салымдар;

L – бұл М3 + 18 айлық  өтеу мерзімі бар бағалы қағаздар.

М1 агрегатын меншікті ақша деп атайды. Бұл – ақша көлемінің  ең өтемпаз бөлігі. Барлық басқа  агрегаттарды «жалған (квази) ақша»  немесе «ақша сияқты» деп атайды.

Банк мультипликаторы  немесе банкпен жаңа ақша шығару жолымен  көбейген ақша көлемінің мөлшерін бағалауға мүмкіндік беретін ақша ұсынысының мультипликаторы. Оның формуласы:

М=(1/r) х 100

мұнда r – пайыздағы  міндетті резервтік мөлшер, немесе

м = М/R

мұнда М – депозиттердің  өсімі;

            R – резервтердің өсімі.

Ақщаға сұраныс екі  қызметтен шығады – айналым құралы және байлықты сақтау құралы болу. Бірінші жағдайда әңгіме сату-сатып алу (трансакциялық сұраныс) мәмілесін бекіту үшін ақшаға сұраныстың тууы туралы, екіншіде – басқа да қаржылық активтерді (басқасынан бұрын облигациялар мен акциялар) сатып алу құралы ретіндегі ақшаға сұраныс туралы.

Мәміле үшін ақшаға сұраныс  қоғамның жалпы ақшалық табысымен  анықталады және ЖҰӨ-нің атаулы құнына тікелей үйлесіммен өзгереді. Басқа  да қаржылық активтерді сатып алу  үшін ақшаға сұраныс пайыз немесе дивиденд нысанында табыс алуға тырысуымен анықталады және пайыздық мөлшерлеме деңгейінің қайтатын үйлесімділігімен өзгереді. Бұл тәуелділік ақша сұранысының қисығында көрінеді (Дм) (18.1.-сурет).

 

Пайыз

мөлшерлемесі,%

 

Дм

                                    Ақшаға сұраныс, млрд теңге 

                                  

14.1.-сурет. Ақшаға сұраныстың  қисығы

Ақшаға жалпы сұраныстың қисығы тұрғындар мен фирмалар мәміле жасағысы келетін және пайыздық мөлшерлеменің  әрбір мүмкін көлемі кезіндегі акциялар мен облигацияларды сатып алғысы келетін тұрғындар мен фирмалардың ақшасының жалпы санын білдіреді.

Ақша сұранысының келесі тұжырымдамалары белгілі:

1. Ақшаға сұраныс және сандық теория.

Сандық теорияның қазіргі  заманғы түсінігі ақша айналымының  жылдамдығы мен табыстардың қозғалысының түсінігіне байланысты. Ақша саны мен баға деңгейінің арасындағы тәуелділік кембридждік теңдеумен жазылады:

М = кРУ,

мұнда М – ақша санының  атаулы құны;

            к – атаулы құн табысы мен  қалаулы ақша қалдықтарының арасындағы  үйлесімдік;

            Р – абсолюттік баға деңгейі;

            У – нақты табыс.

Егер, к мен У –  бұл бекітілген, өзгермейтін көлем  болса, атаулы құндағы ақша санының  өзгерістері бағаның абсолюттік деңгейінің сондай өзгеретіні туралы қорытынды жасауға болады.

Айырбасты теңдеу немесе Фишердің теңдеуі мынадай түрде болады:

 

MV = PУ,

 

мұнда  V – ақша айналымының  жылдамдығы.

Теңдеудің екі бөлігін V-ге бөліп, мына формуланы аламыз:

М = РУ / V

Бұл теңдеуден, ақша сұранысының  көлемі келесі факторларға байланысты екенін көруге болады:

• бағаның абсолюттік деңгейі;
• өндірістің нақты көлемінің деңгейі (оның өсуіне байланысты нақты табыс та өседі);
• ақша айналымының жылдамдығы.

2. Кейнсиан моделіндегі ақшаға сұраныс.

Кейнсиан теориясындағы  ақша сұранысы өтемпаздық артықшылығының теориясы деп аталады. Кейнс адамдардың байлығының бір бөлігін ақша нысанында сақтауға үш себеп ұйытқы болады деп есептейді:

1. ақшаны төлем құралы сипатында пайдалану үшін (ақша сақтаудың транзациялық уәжі);

        2) алып сатарлық уәж – несие  пайызының мөлшернің көтерілуін болжау кезеңіндегі облигация нысанындағы активтерді сақтауға шақыратын, капиталдан айрылу қаупінен туындаған ақшаны сақтау уәжі;

3) келешекте өз ресурстарының  бір бөлігін қолма-қол нысанында  пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз  ету үшін (алдын-ала сақтану уәжі).

Ақшалы рынок –  бұл ақша сұранысы мен оның ұсынысын пайыздық мөлшерлеме деңгейін, ақша «бағасын»  анықтайтын, ақша ұсынысы мен сұранысын  өзара іс-қимылын қамтамасыз ететін институт желілері.

Ақша рыногындағы теіңдік  сұраныс пен ұсыныстың қисығының қиылысу нүктесінде орын алады.

 Ақша  ұсынысының қисығы атаулы  құндағы пайыздық мөлшерлеменің  өзгерістеріне тәуелсіз оның  бекітілген деңгейін қолдауға  ұмтылған ақша ұсынысын бақылаушы  орталық банк жіберіп алғандағы  тік сатылы нысанына ие (14.2.-сурет)

Пайздың атаулы құндағы   Sм

мөлшерлемесі. % Дм

 

 

 

 

 

Ақшаның сұранысы мен  ұсынысы, млрд теңге

 

14.2.-сурет. Ақша рыногындағы  тепе-теңдік

 

Кредит – белгілі  бір мерзімге пайыздық төлем түріндегі  қайтарым жағдайындағы несиеге берілетін, қаржылық капиталдың қозғалысы.

 Кредит түрлері:

Коммерциялық кредит – кәсіпорындармен, бірлестіктермен  және басқа да шаруашылық субъектілерініңбір – біріне төлемін кейінге қалдыру  жолымен тауарлық нысанда беріледі.

Банк кредиті –  кредиттік-қаржылық мекемелерімен ( банктермен, қорлармен ассоцияциялармен) кез-келген шаруашылық жүргізуші субъектілерге ақшалай несие түрінде беріледі.

   Тұтыну кредиті-жеке  адамдарға белгілі бір мерзімге  ұзақ пайдаланылатын тұтыну тауарларын  сатып алуға беріледі.

   Ипотекалық кредит-жылжымаитын  мүлікті кепілдікке алып, ұзақ мерзімдік түрінде беріледі.

   Мемлекеттік кредит-мемлекет  қарыз беруші болатын, ал тұрғындар  мен жеке бизнес-қаржы құралдарын  кредитке алушы болатын кредиттік  жүйені көрсетеді.

   Халықаралық кредит-халықаралық  экономикалық қатынастар аясындағы несиелік капиталдың қозғалыстарын көрсетеді.Кредит беруші және қарыз алушы банктер, жеке фирмалар,мемлекет,халықаралық және аймақтық ұйымдар болып табылады.

Кредиттік жүйе экономиканы  дамуын реттеу мақсатында мемлекет белсенді пайдаланатын,валюталық-қаржылық мекемелердің кешенін көрсетеді.Қазіргі заманғы кредит жүйесінің негізгі тізбегі:

а) Орталық банк;

ә) Коммерциялық банк;

б) Мамандандырылған кредиттік - қаржылық институттары:зейнеткерлік қорлар, сақтандыру компаниялары, инвестициялық банктер, несиелік жинақтық ассоцияциялар және т.б

Банк-кәсіпорындар, ұйымдар  және тұрғындардың, төлемдерге делдалдық, қайтарымды несие беру, төлемдік пен  мерзімдік, сондай-ақ, ақша шығару арқылы бос қаржы құралдарын жинақтау мен  тарту бойынша операциялар жүргізетін кредиттік-қаржылық мекеме.Банктердің түрлерін 2 ге бөлуге болады:орталық банктер және коммерциялық банктер.