Экономикалық теорияның пәні және әдісін анықтау

7.4.  ӨНДІРУ УАҚЫТЫ ЖӘНЕ АЙНАЛЫМ УАҚЫТЫ.

КӘСІПОРЫННЫҢ АЙНАЛЫМДЫҚ ҚАРЖЫСЫ

 

Өндірістік қорлар өзінің қозғалысында өндіру мен айналым сатысынан өтеді. Сондықтан қордың айналым уақыты өндірістің уақыты мен айналым уақытымен қосылады.

Өндіріс аясында кордың бөлу ұзақтығы өндірістің уақытын кұрайды, ал, айналым аясында - айналым уақытын құрайды.

     Өндіріс  уақыты дайын тауарларды өткізуді  аяқтаумен және олардың түсуімен  басталатын,өндіріс аясында еңбек  заттары мен құралдарының барлық  болу кезеңін қамтиды.Ол үш  бөлікке  ыдырайды:1)тікелей еңбек үдерісінің уақыты-жұмыс кезеңі;2)еңбек үдерісіндегі үзіліс уақыты; 3)өндірістік қордағы өндіру құралдарының болу уақыты.

       Айналдыру  уақыты өндіріс құралдарын сатып  алу уақытымен және дайын өнімдерді  өткізу уақытынан тұрады. Біріншісіне пайдаланатын орынға өндіріс құралдарын транспортпен жеткізу уақыты мен жеткізушілердің есеп айырысу уақыты қосылады. Екіншісі дайын өнімдер қоймасына өнімдерді жеткізу сәтінен басталып,кәсіпорынның банктегі шотына өткізілген тауарлардан түскен  ақшамен аяқталады.

       Айналым  қоры мен айналдыру қорына  салынған қаржылық қор айналымдық  қаржыны құрайды.Ұдайы өндіріске  қызмет көрсету үдерісінде айналмалы  қордың жеке бөліктері бір  уақытта әр түрлі кезеңде және  әр түрлі ауыспалы айналы нысанында  болады.Айналмалы қаржының  бір бөлігі кәсіпорынның қоймасында сақталған және жұмсалуына орай,жаңалармен толығатын   өндіріс қорларының материалдық мазмұнын көрсетеді.Айналмалы қаржының басқа бөлігі оның  дaйындалу кезеңіндегі өнімні аяқталмағн түрінде орналасады.Айналмалы қаржының үшінші бөлігі тұтынушылаға жіберуге арналған,үнемі тиеліп жататын және оның орнына жаңасы түсіп жататын,сатып алушыларға өткізілетін дайын өнімдерімен байланысты.Айналмалы қажының төртінші бөлігі ақшалық қор түрінде банк шоттарында,еңбекақы төлеу,жеткізушілермен есеп айырысу және басқада мақсаттар үшін кәсіпорын кассасында сақталады.

      Өндірістік  қорлардаң құрылымы олардың айналымының  жылдамдығыны үлкен ықпал

жасайды.Соңғысы айналымның (N) белгілі бір кезеңде (O) жасалған санымен анықталады, әдетте,жыл бойынша немесе бір айналымның ұзақтығымен анықталады.

                                           N=O/o

                                          o=O/N   

Өз-өзін бақылау  сұрақтары:

 

1.Инвестициялық ресурстар  дегеніміз не?

2.Өндірістік қорлар дегеніміз не?

3.Капиталдың ауыспалы  айналымы дегеніміз не?

4.Капиталдың ауыспалы  айналымы қандай кезеңді өтеді?

5.Капитл айналымы дегеніміз  не?

6.Капитал қандай белгілерімен  негізгі және айналымдылыққа  бөлінеді?

7.Негізгі капитал өзіне  нені қосады?

8.Өтелім дегеніміз  не?

9.Тозудың қандай түрлері  бар?

10.Өтелім қоры қалай  қалыптасады?

11.Айналымды капитал  дегеніміз не?

12.Инвестиция дегеніміз  не?

13.Жалпы және таза  инвестициялар немен ерекшеленеді?

14.Орнын басатын инвестиция  дегеніміз не?

15.Инвестицияның құрылымы қандай?

16.Өрдіріс уақыты қандай  кезеңді қамтиды?

17.Айналдыру уақыты  қандай кезеңде қиылыстырылады?

18.Қаржы айналымы дегеніміз  не?

19.Айналымдағы қаржының  капиталы қандай?

20.Өндірістік қорлардың  айналым жылдамдығы қалай анықталады?

 

8- тақырып.    Кәсіпорынның  (фирманың) табысы мен шығыны.

Лекция мақсаты:     Кәсіпорынның  (фирманың) табысы мен шығындарын талдау.

Лекция сұрақтары:

1. Өндіріс шығынының түрлері мен түсінігі.

2. Фирманың табысы мен пайдасы.

3. Жетілдірілген бәсекелестіктегі    фирманың жағдайы         

 

8.1.     Өндіріс шығынының  түрлері мен түсінігі.               

         Өндіріс шығыны тауарлары өндірудегі  шығындары көрсетеді. Олар айқын  және айқын емес болады. Айқын  шығындар (сондай- ақ, сыртқы деп  аталады) – басқа жақтан алынған, (жалдамалы жұмысшылардың еңбекақысы, шикізат жеткізілімдеріне, материалдарға және транспорттық, қаржылық, заңдық және т.б да қызметтерге төлем) ресурстар үшін ақшалай төлем. Осы шығындар бухгалтермен есептеледі, сондықтан оларды бухгалтерлік шығындар деп атайды.

        Айқын емес шығындар (немесе кіші)- бұл фирманың өзінің меншікті (ішкі) ресурстарын   пайдалануға  (немесе)-бұл фирманың өзінің меншікті (ішкі) ресурстарын пайдалануға байланысты  шығындар. Айқын шығындарда бұл  щығындардың ерекшелігі ол төленбейді және бухгалтердің есебінде көрсетілмейді. Олар өндірісте онымен қолданылатын фирманың меншікті ресурстарының жүктелген шығыны ретінде көрінетін, тұйық сипатта жүреді. Бұл шығындардың көлемі оларды ең пайдалы баламалы пайдалануындағы осы ресурстардың алып келе алатын табысымен анықталады.

         Айқын (бухгалтерлік) және айқын  емес (жүктелетін) өндіріс шығындарын  экономикалық шығындар деп атайды.       

           Өндіріс шығыны сонда-ақ, шығарылатын  тауарлық өнмдердің көлемінен тәуелді және тәуелсіз деп бөлінеді.

            Тұрақты шығындар (ҒС) шығарылатын  өнімдердің санына байланысты  емес, ол сондай-ақ  өндірістің  көлемі болмағанда да өмір  сүреді. Бұл- жабдықтардың құны, кәсіпорынның  бұрынға міндеттемелері, өтелім  аудармалы, күзетке төлем, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б. Тұрақты шығындардың графигі

(8.1.- cурет)

                                          C

       

 FC

                                                                                  Q

 

 

8.1.-сурет. Тұрақты шығындардың графигі

          Мұнда С-өндіріс шығыны, Q-өнім  көлемі.

         

 

 

 

 

 

Өзгрісті шығындар (VC) шығарылған өнімдердің санына байланысты, шикізатқа шығындардан, материялдардан және жұмысшыларғ еңбекақыдан  құралады. Өзгерісті шығындардың графигі ( 12.2.-сурет):

                                            C                         VC

 

Q

                                                                                                 

 

 

 

8.2.-сурет. Өзгерісті шығындардың  графигі

 

         Тұрақты және өзгерісті шығындардың сомасы кәсіпорынның жалпы шығынын құрайды(TC=FC+VC). Жалпы шығындардың графиі (12.3.-сурет):

                                                                C VC

 

 FC

 Q

 

 

8.3.-сурет. Жалпы шығындардың  графигі

         Өндірістің орташа шығындары  (АС) шығарылған өнімдердің көлеміне  жиынтықты шығындардың қатынасы  ретінде анықталады және өзінде  өнім бірлігіндегі есеп айырсудың  жиынтықты шығындарын көрсетеді.

AC=TC/Q

Орташа шығындардың  графигі (12.4.-сурет):

                                             C 

AC

 

 

                                                           Q

 

 

8.4.-сурет. Орташа шығындардың  графигі 

        Орташа тұрақты шығындар (AFC) өндірілген  өнімдердің көлеміндегі тұрақты  шығындардың қатынасымен анықталады:

AFC=FC/Q.

       Орташа  өзгерісті шығындар (AVC) өзгерісті  шығындардың өндірілген өнімдердің  көлеміне қатынасы бойынша анықталады:

AVC=VC/Q.

         Ең жоғары мүмкін пайдаға жету  үшін шығарылатын тауардың қажетті  мөлшерін анықталу қажет. Экономикалық  талдау құралы болып шектеулі  шығынның санаты қызмет етеді.  Шектеулі шығындар осы шығарылым  көлемімен салыстырғандағы әрбір  қосымша өнім бірлігіне өндірістің қосымша шығындарын көрсетеді.

                                                              MC=   ТС    /     Q.

 

          Өндіріс көлемінің өсуімен тұрпатты  фирманың шектеулі шығындарыөсе  түседі. Ұзақ мерзімді кезеңде  өндірістің көлемі есебінен ресурстар үнемделуі заңы іске қосылады. Алғашқыдаөндірістің мөлшерінің өсуімен белгілі бір уақытта еңбек өнімділігі де артадыжәне өндірістің орта шығыны төмендейді. Өндірістің көлемі кезінде, ұзақ мерзімді орташа жиынтықты шығындары азайғанда, өндірістің (аумақтан болатын үнемдеу) аумағының өсуімен қалыптасқан, үнемдеу болатынын айтады. Өндірістің көлемі өскенде, ұзақ кезеңдегі орташа жиынтықты шығындар артады, осыдан кейін өндірістің ауқымы артуына байланысты шығындардың көбеюі орын алады деседі (ауқымның өсуіне байланысты шығындар). Егер, орташа жиынтықты шығындар өндіріс көлеміне тәуелсіз жағдайда ұзақ мерзімді кезеңде өзгеріссіз қалса, ауқымның тұрақты қайтарымы болады.

          Өндірістің ауқымы өсуі есебінен  үнемдеу алуға келесі факторлар ықпал жасайды:

           а) еңбекті мамандандыру;

           ә) басқару қызметкерлерін мамандандыру ;

           б) капиталды тиімді пайдалану;

           в) жанама өнімдерді өңдеу.

          Белгілі бір сәттен бастап  кәсіпорынның бірте-бірте ұлғаюы орташа шығынның көбеюін қалыптастырады. Өндіріс ауқымының кері тиімділігінің негізгі себептері белгілі бір басқару қиындықтарына байланысты. Бұл қиындықтар ірі ауқымдағы өндірушіге айналған фирма қызметін тиімді бақылау және бағыттау кезінде пайда болады, яғни, ірі ауқымдағы өндірісті күрделілігіне байланысты.

        Нарық ортасы жағдайындағы кәсіпорынның  қызмет етуі рынок жағдайы  туралы қажетті ақпараттарды  іздеуді, оның мүмкіндіктерін, келешегін,  іскерлік жағдаятын зерттеуді,  тауар бәсекелестігін зерттеуді, баға саясатын, ресурстар көздерін, олардың жеткізушілерін, шартты мәмілелері, бар стандарттарды, фирмалық белгілерді, сауда маркасын, меншіктік құқығын және т.б. қарастырады. Мұның барлығы белгілі бір шығындарды талап етеді. Осы тәрізді ақпараттарды зерттеу мен іздеуге талап етілетін шығындар трансакциялық шығындар деп аталады.

2. Фирманың табысы мен пайдасы

          Фирманың дайындалған өнімдерді  өткізу нәтежесінде оған түскен  түсімнің ақшалай сомасы фирманың  жалпы табысы деп аталады. 

           Орташа табыс-бұл сатылған игіліктің  санына байланысты бөлуден шыққан, жекешеге тең өнім бірлігіндегі  табыс, яғни бұл, сол игіліктің рыноктық бағасына тең.

            Шектеулі табыс-өнімнің әрбір  қосымша бірлігінің шығарылуымен  байланысты табысының өсуі. Шектеулі  өнім-бұл өндірістің басқа факторлары  тұрақты болып қалған жағдайда, өндірістің қандай да бір факторында жасалған қосымша бірліктегі өнімдер немесе қосымша өнім.

           Фирманың пайдасы оның жалпы  табысы мен жиынтықты шығындардың  әртүрлілігі ретінде анықталады.

           Өз бизнесін жүргізуге мүдделі  кәсіпкер одан ең аз дегенде  белгілі бір табыс алуы қажет. Бұл қажетті ең аз табыс, қалыпты пайда болып табылады. Қалыпты пайда кәсіпкерге өз ресурстарын баламалы пайдаланудан ала алатын, жіберіп алған табысының орнын толтыруы қажет. Қалыпты пайда өндіріс шығындарының элементтері болып табылады.

          Қалыпты пайданың үстінен алынған табыс, экономикалық немесе таза пайда ретінде көрінеді. Экономикалық пайда ретінде жалпы түсім мен толық шығын (сыртқылар және ішкілермен, анық және жүктелген) аралығындағы айырмашылық көрінеді.

         Бухгалтерлік пайда толық түсім мен фирманың сырты (бухгалтерлік) шығындары арасындағы әртүрлікті көрсетеді.  

 

 

 

 

 

 

 

 

8.3. Жетілдірілген  бәсекелестіктегі    фирманың  жағдайы

Фирманың экономикалық теңдестігіне, фирма ең жоғары пайданы  өндірген жағдайда ғана қол жетеді. Фирма шектеулі табыс шектеулі шығынға тең болған жағдайда, өзіне ең жоғары пайданы қамтамассыз етеді: МС = MR = P (8.5  сурет).

P(C) MC

 

 

                                       P=MR

 

                                                                Q

 

 

 

 

 

Фирма әрбір қосымша шығарылатын өнім бірлігі қосымша пайда әкеліп тұрғанда, өндірістің көлемін арттырады. Өйтпеген жағдайда, шектеулі табысқа қарағанда, шектеулі шығындар аз болып тұр,анда фирма өндірісін кеңейте алады. Егер, шектеулі табыстан шектеулі шығындар асып түскен жағдайда, фирма залал шеге бастайды.

Өз-өзін бақылау  сұрақтары:

 

1. Өндіріс шығыны дегеніміз не?
2. Қандай шығындар бухгалтарлік деп аталады?
3. Жүктелген шығындар дегеніміз не?
4. Экономикалық шығындар дегеніміз не?
5. Қандай критерийлер бойынша шығындар тұрақты және өзгерісті болып  бөлінеді?
6. Жалпы шығын дегеніміз?
7. Орташа шығын қалай анықталады?
8. Орташа тұрақты және орташа өзгерісті шығындар қалай анықталады?
9. Шектеулі шығындар нені көрсетеді?
10. Өндіріс ауқымы есебіндегі ресурстар экономикасының заңы нені көрсетеді?
11. Өндіріс ауқымы есебінен үнемдеу алуға қандай факторлар ықпал жасайды?
12. Трансакциялық шығын дегеніміз?
13. Фирманың жалпы табысы дегеніміз не?
14. Орташа табыс қалай анықталады?
15. Шектеулі табыс нені көрсетеді?
16. Фирманың пайдасы қалай анықталады?
17. Қалыпты пайда дегеніміз не?
18. Экономикалық пайда дегеніміз не?
19. Бухгалтерлік пайда дегеніміз не?

20. Фирманың экономикалық  тепе теңдігіне қандай жағдайда  қол жеткізіледі?

 

9-ТАҚЫРЫП .

ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫНЫҢ  РЫНОКТАРЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛЫҚ ТАБЫСТАРДЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ.

 

Лекция мақсаты: Өндіріс факторының рыноктық бағасы мен өндіріс факторының шектеулі өнімінің байланысын зерделеу.