Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктердің, еншілестердің және тәуелді серіктестіктердің инвестициясының есебі

      Инвестициялардың  мақсаты ― жаңа технологияларды, алдыңғы қатарлы техниканы және ноу-хауды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен толтыру және қолайлы қызмет көрсету; отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастырушы өндірістерді дамыту; Қазақстан Республикасының шикізат көздерін тиімді және кешенді пайдалану; қазіргі заманғы менеджмент пен маркетингтің әдістерін енгізу, жаңа жұмыс орындарын құру; жергілікті мамандардың үздіксіз оқу жүйесін енгізу, олардың біліктілік деңгейін көтеру; өндірістің жедел дамуын қамтамасыз ету; қоршаған табиғат ортасын жақсарту болып табылады.

      Қазақстан Республикасының экономикасын көтеруде және оны одан әрі дамытуда шетелдік инвесторлардың атқарар ролі зор. Шетелдік инвестициялар-ға табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне  инвесторлар салып отырған мүліктік құндылықтар және оған қоса олардың құқықтары, яғни интеллектуалдық меншік құқығы да кіреді.

      Шетелдік инвестициялар Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық капииалына қатыса отырып, ондағы қабылданатын шешімдерге өз үлестерін және құқықтарын қорғауына болады.

      Шетелдік  инвесторлар заңға қайшы келмейтін  кез келген қызметпен, атап айтқанда: бірлескен кәсіпорындарды құруға және олардың шетелдік филиалдарын ашуға, мүліктік құқын сатып алуға, қарыз, несие беруге т.б. қызметтермен шұғылдануына болады.

      Шетелдік  инвесторлар өздерінің қызметінен алған табысын өз қалаулары бойынша пайдалануға құқылы, Қазақстан аймағында қайта қаржыландыру үшін, тауарлар алуға және басқа да мақсаттар үшін, яғни Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуыына болады. 
 

§2. Бірлесіп бақыланатын  шаруашылық серіктестіктердің,

      еншілестердің және тәуелді серіктестіктердің

      инвестициясының есебі 

      Шаруашылық  жүргізуші субъект акцияға ие болу жолымен немесе үлестік қатысудан  табыс алу арқылы басқа субъектілерге қаржылық жұмсалымды тудыра алады.

      Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (ҚР АК) 94-бабына сәйкес, басқа заңды  тұлғаны қалыптастырған жарғылық капиталдың бір бөлігіне иелік етуші заңды  тұлға еншілес б.т. немесе жасалған келісімшартқа сәйкес негізгі серіктестік еншілес серіктестік қабылдаған шешімді анықтай алады. Негізгі серіктестік еншілес серіктестікке толық (100%) немесе толығырақ (90%) бақылау жүргізе алады.

      Бақылау – бұл оның қызметінен пайда алу мақсатында серіктестіктің қаржылық және басқа саясатын анықтау құқы. 

      Заңды тұлға басқа кәсіпорындардың  пакет акциясын, қатысу үлесін алу  арқылы қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың  деңгейіне байланысты олар: не бақылаушы, не қаржылық немесе субъектінің басқа да саясатына едәуір әсер ететін болып белгіленеді.

      Егер  де инвестордың қатысу үлесі 50% және одан да көп болса немесе 50% және одан да көп дауыс беру құқы бар акциясы болса, онда ол қаржылан-дырылатын объекеті бойынша оның бақылауында болатын және еншілес серіктестігі болып табылады.

      Егер  де инвестордың қатысу үлесі 20%-дан астам болса, бірақ оның дауыс беруге құқы бар акциясы 50%-дан аспаса, онда ол қаржыландырылатын объекті бойынша оның едәуір әсер етуінде болатын және тәуелді серіктестік болып табылады.

      Егер  де инвестордың қатысу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда ол бірлесіп бақыланатын заңды тұлға болып табылады.

      Инвестицияның есебі 2-бөлім «Ұзақ мерзімді активтер» шоттарында жүргізіледі, оның құрамына:

• 2200 «Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар»
• 2210 «Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар»
• 2300 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялар»
• 2310 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялар»
• 2320 «Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың амортизациясы және құнсыздануы»

     Тәуелді шаруашылық серіктестердің инвестициялық есебі. Тәуелді серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал еткінде болады және ол еншілес шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы да бола алмайды. Субъектінің қызметіне инвестор едәуір ықпал етеді, оның тек 20%-дан астам ғана дауыс беруші акциясы болса да. Тәуелді серіктестіктер өз инвести-циясын жүзеге асыру үшін мына екі әдістің бірін пайдаланады:

• үлестік қатысу әдісі;
• құн әдісі.

      Үлестік қатысу әдісі – инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза активтеріндегі өзгерістерде инверсордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серік- тестігінің таза кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығысға) жатқызылады.

      Тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған  таза табысының жалпы сомасынан  тиісті дивиденттер инвестициялардың баланстық құнын кемітеді.

      Егер  де инвестордың салған инвестициясының баланстық құны тәуелді шаруашылық серіктестіктеріндегі алған зиянына тең немесе артық болса, онда бұндай зияндар келешекте есепке алынбайды. Инвестиция нольдік құны бойынша көрініс табады.

      Тәуелді шаруашылық серіктестігінің активтерінің қайта бағалануына байланысты инвестордың үлесінің өзгеруі инвестициялардың баланстық құнын көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының бөлімшесінде көрсетіледі.

      Инвестор  өзінің тәуелді шаруашылық серіктестігінің  таза табысында үлестік қатысын  қайта жаңғырту үшін таза табыс пен таза шығындар тең болуы керек.

      Егер  де тәуелді шаруашылық серіктестігінің активтері қайта бағаласа, онда олардың баланстық құны да өзгереді. Баланстық құнның өсіі меншік капиталындағы төленбеген қосымша капиталда көрініс табады, ал егер де ол азайса, онда сол төленбеген қосымша капиталды азайтады.

      Мысал. “Шығыс” ААҚ қоғамы “Темір”  ААҚ-ның 33% және “Цемент” ААҚ-ның 28% акциясын сатып алған, сол сатып алынған акйияға сәйкес олардың құны: 3110 мың теңге және 4600 мың теңге құраған.

      “Шығыс” ААҚ сатып алғаннан кейін, бір жылдан соң, “Темір” ААҚ өзінің кейбір негізгі құралдарына 300 мың теңгеге қайта бағалауды жүргізген. Бірінші жылдың қорытындысы бойынша “Темір” ААҚ 9900 мың теңге зиян шексе, ал “Цемент” ААҚ 5000 таза табыс тауып, 2000 теңге деңгейінде дивидендті жария еткен. Ал келесі жылы “Темір” ААҚ кейбір негізгі құралдарының бағасын 410 мың теңгеге түсірген, ал “Цемент” ААҚ керісінше, 500 мың теңгеге көтерген.

      Екінші  жылдың қорытындысы бойынша “Темір”  ААҚ 1000 мың теңге таза табыс тауып, 200 мың теңгеге дивидендті жария еткен, ал “Цемент” ААҚ – 1500 мың теңге деңгейінде зиян шеккен. 

 

     Құн әдісі – инвестицияны  алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсе-тілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктесті-гінің жинақталған жалпы таза табысының дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады.

      Инвестиция  сатиып алу құны бойынша есептелінеді, егер де инвестицияны жақын арада  сату мақсатында алса немесе нивестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында әрекет ететін болса, бұл соңғы инесторға табысты беру қабілетін біршама төмендетеді. Мұндай шектеу-лерді тудыратын себептерінің қатарына: реттеуші органның бақылауында болса, сондай-ақ олар кәсіпорындағы дивиденттерді бөлудің саясатына араласса кәсіпорын өз қызметін, дивидендтерді (табысмтарды) аударуға шек қойылған елдерде жүргізуі мүмкін. Сондай-ақ, саяси хал-ахуалдың өзгеруі кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру туралы келісімдерде қарастырылған дивидендтерді төлеуге шектеулердің күшіне енуі және басқа да кедергілердің болуы мүмкін.

      Егер  де дивиденд инвестицияны алғанға дейін  алынса, онда ол капиталды қайтарған  болып саналады және инестордың балансы  сол сомаға азаяды.

      Енді  біз жоғарыда келтірілген мысалға  ораламаыз. Екінші жылдың наурызында “Темір” ААҚ – 3500000 теңгеге, ал “Цемент” ААҚ – 5000000 теңгеге өз акцияларын сатқан. Енді осы бойынша шоттар корреспонденциясын жасап көрейік: 

 

      Тәуелді шаруашылық серіктестік деген анықтамаға сәйкес келмеген күннен бастап, инвестициялар  ұзақ мерзімді инвестицияны есептейтін есепке алу саясатына сәйкес есептелінеді.

      Еншілес шаруашылық серіктестіктің инвестициясының  есебі. Енші-лес шаруашылық серіктестік – негізгі серіктестіктің бақылауында болатын серіктестік. Бұндай бақылау қаржыландыратын объектінің 50% астам акциясын тікелей немесе жанама емденсе жүзеге асуы мүмкін. Еншілес серіктестіктің көрсеткіштері негізгі секріктестіктің қаржылық есеп беруінде, біріктірілген есеп беруінде көрсетіледі, бірақ онда қабылданған есептік саясаты ескеріледі, сондықтан олар мына екі әдістің бірін пайдалануы мүмкін:

• үлестік қатысу әдісі;
• ұзақ мерзімді инвестицияны есептеу әдісі.

      Негізгі серіктестік өзінің еншілес серіктестігіне инвестицияны бөліп, біріктірілген  қаржылық есеп беруін жасайды, ол кезде  барлоық жергілікті және шетелдік еншілес  серіктестіктерді өзіне енгізеді, тек  ондағы мына жағдайларды қоспағанда:

• егер де еншілес серіктестік жақын келешекте сату мақсатында алынған болса, онда олар оның уақытша бақылауында;
• егер де еншілес серіктестік ұзақ мерзімді қатаң шектелген жағдайында әрекет ететін болса, бірақ бұл соңғы жағдай негізгі серіктестіктің қаржатын қайтару қабілетін төмендетеді.

      Негізгі серіктестіктің біріктірілген есебіне  енбей қалған жағдайда қаржылық инвестициясының  есебі боцынша ескеріледі.

      Бірлесіп  бақыланатын шаруашылық серіктестіктің инвестиция-сының есебі. Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктің инвестицияны жүзегеасыруы – бірлесіп жасайтын қызметтің бір нысаны, онда бірлескен бақылау қызметін бекіткен кезде әрбір қатысушы шаруашылық серіктестікте өзінің қатысу үлесі бойынша топшылаған келісімшартын жасайды.

      Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар активтерді бірігіп алады, жасалған шығындарды таниды және алынған табысты анықтайды. Олардың әрқайсысы өз атынан мәміле жасай алады, өз қызметін қаржыландыру үшін капиталдарды тарта алады. Бұл кезде бірлескен қызметке қатысушылардың әрқайсысы қызмет нәтижесінде алынған олжадан өз үлесін алуға құқылы. Бірлесіп бақыланатын заңды тұлға басқа да бірлескен қызметтерді келесі нысанда жүзеге асыруына болады:

• бірлесіп бақылайтын өндіріс;
• бірлесіп бақылайтын активтер.