Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің қоршаған табиғи ортаны қорғауға қатысуды құқықтық реттеу

Халықаралық ұйымдармен ынтымақтасуға және өзара іс-қимыл жасауға, олармен келісімдер жасасуға қатысты айтатын болсақ, бұл қызмет бүрын қатаң түрде мемлекеттік бақылауда болатын. Ал қазіргі таңда қазақстандық қоғамдық бірлестіктер халықаралық ұйымдармен ынтымақтасуда және өзара іс-қимыл жасасуда, соның ішінде қоғамдық өмірдің әртүрлі аясында келісімдер жасасуда. Бірақ көп жағдайда бұндай құқықтарды бекітетін арнайы заңдар жоқ.

Қоршаған  ортаны қорғау жөніндегі заң жобаларын  талқылауға катысу.

Қазақстанда заң шығару бастамасына Парламент депутаттары, Үкімет, кейбір жағдайларда Президенттің де құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктерге бұндай құқық берілмеген. Сондықтан олардың заң шығару процесіне қатысуы Үкімет пен депутаттар дайындаған заң жобасын талқылау және ұсыныстар енгізу сатысымен шектеледі. Бұл қызмет заң жобасына жазбаша түсініктемелер мен ұсыныстар енгізу, ашық парламенттік тыңдалымдарға қатысу жолымен жүзеге асырылады.

Кәсіпорындарды, құрылыстар мен экологиялық жағынан зиянды өзге де объектілерді орналастыру, салу, қайта құру және пайдалануға беру туралы, сондай-ақ заңды және жеке тулғалардың қоршаған орта мен адам денсаулығына теріс ықпал ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу, тоқтата туру және тоқтату туралы шешімдердің әкімшілік немесе сот тәртібімен күшін жоюды талап ету.

Жеке меншіктегі де экологиялық  жағынан қауіпті объектілерді орналастыру, салу және қайта құру тиісті мемлекеттік органдардың келісімімен жүзеге асырылады. Қазіргі таңда шаруашылық қызметті жүзеге асыру туралы шешімдерді қабылдау процесіне қоғамдық бірлестіктердің қатысуына көп көңіл бөлінуде. Мүдделі қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың бұл процеске қатысуы нақты түрде мүмкін болу үшін оларға тиісті шешімдердің әкімшілік немесе сот төртібімен күшін жоюды талап ету құқығы берілген. Олар бұл құқықтарға жүзеге асырылып жатқан шаруашылық қызметке де қатысты ие болады, бірақ бұл жағдайда ол бұл қызметті шектеу, тоқтата түру және тоқтату туралы талап арқылы жүзеге асырылады.

Белгілі бір объектіні  салу, қайта құру туралы, белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыру туралы шешім шаруашылық жүргізуші субъектінің басқару органдары деңгейінде және қүзіретті мемлекеттік органдардың деңгейінде қабылданады.

Айыпты ұйымдарды, лауазымды адамдар мен азаматтарды жауапқа тарту туралы мәселелер қоюға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуі туралы сотқа талап-арыз беру.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 19 - тарауы және Қылмыстық кодекстің  11  - тарауы лауазымды тұлғалар мен азаматтардың

Белгілі бір құқыққа қарсы әрекеттерін қоршаған табиғи ортаны қорғау саласындағы әкімшілік күқық бұзушылықтар және экологиялық қылмыстар ретінде саралайды. Оларды жасағаны үшін тиісті әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік белгіленеді [94,б.95].

Сонымен қатар заңды  және жеке тұлғалардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзуы азаматтардың өмірі мен мүлкіне, қоршаған ортаға зиян келтіруге алып келуі мүмкін. Бұндай жағдайда келтірілген зиян үшін құқық бұзушы мүліктік жауапкершілікке тартылады. Табиғат қорғау заңдарын бұзуды уақытылы және нәтижелі анықтауды қоғамдық бірлестіктердің белсенді қатысуынсыз мүмкін емес. Қарастырылып отырған қоғамдық бірлестіктердің құқықтары олардың табиғат қорғау заңдарын бұзушыларды әкімшілік, қылмыстық және мүліктік жауапкершілікке тарту процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл жағдайлардың өрқайсысында қоғамдық бірлестіктер әкімшілік өндірісі, қылымыстық және азаматтық сот өндірісі төртібіне сөйкес өрекет етеді.

Қазақстан демократиялық  қоғам күру барысындағы қоғамдық 
бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметі өте маңызды. 
Себебі қоғамдық бірлестіктер мемлекет шеше алмайтын әлеуметтік сұрақтарды 
шешеді     және    міндеттерді мойнына    алады.     Сондықтан     қоғамдық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметі мемлекеттік саясат түрғысынан да, құқықтық түрғыдан да жетілдірілуі тиіс.

Жоғарыда айтылғандарды  негізге ала отырып азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің экологиялық құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру саласында мынадай ұсыныстар үсынғым келіп отыр:

Біріншіден, экологиялық құқықтар деп адамның экологиялық, экономикалық, эстетикалық аясындағы мүдделерін қанағаттандыратын, сонымен қатар, оның өмірі, денсаулығы және мүліктік мүдделеріне теріс әсерін тигізбейтін қоршаған табиғи ортаға әркімнің құқығын түсінеміз. Екіншіден, азаматтардың экологиялық құқықтарын мынадай негізігі түрлерге бөлуге болады:

• Қолайлы қоршаған ортаға құқық;
• Қоршаған ортаның жай-күйі туралы сенімді ақпарат алу құқығы:
• Табиғи ресурстарды пайдалану құқығы;
• Азаматтардың денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалды өтеу, соның ішінде сот арқылы қорғау құқығы.

Үшіншіден, қолайлы қоршаған ортаға құқықты субъективті және объективті мағынада анықтамасын беруге болады. Объективтік мағынада бұл адамның денсаулығын сақтаудың басымдығын қамтамасыз ету саласында қоғам мен табиғаттың арақатынасы аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы. Субъективтік құқық ретінде қолайлы қоршаған ортаға азаматтардың құқықтары - бұл мемлекетпен кепілдік берілетін және қорғалатын, нақты заңда бекітілген әлеуметтік игіліктерді пайдалану мүмкіндігі, сонымен қатар қоршаған ортаға әсер етумен байланысты табиғат пайдалану және басқа қызметті жүзеге асыру кезінде мемлекетті, барлық басқа азаматтарды   және   заңды   тұлғаларды   халықтың   денсаулығын    қорғауға

Байланысты міндеттерін  орындауды талап ету мүмкіндігі, құқық бұзушылық болған жағдайда мемлекеттік және қоғамдық қорғауға жүгіну мүмкіндігі.

Төртіншеден, азаматтардың қолайлы қоршаған ортаға құқығын қамтамасыз ету саласында экологиялық заңдарды жетілдіру. Бұл үшін ең алдымен қолайлы қоршаған ортаға құқық республикамыздың Ата заңында бекітілуі тиіс.

Бесіншіден, негізгі экологиялық  заңға қолайлы қоршаған ортаға құқық, қолайлы қоршаған ортаның сапасы терминдерінің анқтамалары енгізілуі тиіс.

Алтыншыдан, азаматтардың қоршаған табиғи ортаны қорғауға қатысудың  келесідей нысандарын ажыратуға  болады :

- азаматтардың тікелей қатысуы;

- қоғамдық бірлестіктерге бірігу арқылы қатысу;

- заң жобаларын талқылау арқылы қатысу;

- сотқа шағымдану арқылы қатысу;

- экологиялық сараптама жүргізу арқылы қатысу.

Жетіншіден, қоғамдық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға қатысу қажеттіліктерін әлеуметтік, экономикалық, экологиялық және құқықтық алғышарттардан анықталады.

Сегізіншіден, қоғамдық экологиялық бірлестіктердің құқықтарын анықтайтын, қызметін жүзеге асырудың құқықтық механизімін реттейтін арнайы нормаларды қоршаған ортаны қорғау туралы заң актілеріне енгізу қажеттігі туындап отыр[95].

Экологиялық дағдарыс жағдайында азаматтардың құқықтарының жаңа түрінің пайда болуына алып келді. Кез келген мүддені заңды түрде қорғаудың қажеттілігі, сол мүдде бұзылған жағдайда туындайды. 20 ғасырдың ортасына дейін қолайлы қоршаған ортаға құқық мемлекет пен азаматтардың қатысуынсыз табиғи түрде жүзеге асырылды. Таза ауаны жүту, таза ауыз су мен азық - түлікті түтыну қолайлы табиғи ортада ұзақ уақыт демалу құқықтары азаматтардың табиғи құқықтарының қатарында болды. Адамдардың табиғатқа әсері зардапсыз болды және табиғи ресурстар шексіз болып көрінді. Табиғатта оның өз заңдары әрекет етті.

Соңғы он жылдардың ішінде табиғаттың жағдайы күрт езгерді. Антропогендік әсердің салдарынан адамның өмір сүру ортасының табиғи негізі құрыды. Табиғи объектілердің өзін-өзі қалпына келтіру функциясы бұзылды. Бұның салдары адамдардың денсаулығынан көріне бастады.

Осы сөттен бастап қоғам  адамдардың қолайлы қоршаған ортаға құқықтарын жүзеге асыру аясында туындайтын қатынстарды заңдық түрде реттеу қажеттігін түсінді. Бұл Қазақстар Республикасы азаматтарының экологиялық құқықтарын, олардың кепілдіктерін және қорғау нысандарын бекітетін бірқатар заң нормаларын шығаруға алып келді.

Қазіргі уақытта экологиялық құқықтар мен мүдделер экологиялық заңдармен ғана емес, басқа да салалардың заңдарымен реттеледі.

Қазақстан Республикасының 2003 жылы 20 шілдеде қабылданган Жер  кодексі еліміздегі жер қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт болып табылады. Бірақ, Жер кодексінде басқа табиғатты қорғау заңдарымен салыстырғанда, жерді қорғау саласында азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен міндеттері тікелей қарастырылмаған.

Жер   кодексінде   тек   жер   заңдарының   қағидаларын,   жерді   қорғаудың мақсаттары мен мазмұнын, жерді бақылаудың түрлерін, қауымдық сервитутты анықтау барысында қоғамдық экологиялық мүдделер қарастырылады. Жер   қатынастарын   реттеу   барысында   қоғамдық  экологиялық   мүдделерге қатысты жер заңдарында бекітілген негізгі қағидаларына:

• Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен қызметінің негізі ретінде сақтау;
• Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• Жердің    жай-күйі    және    оған    қолжетімділік    туралы    ақпаратпен қамтамасыз ету жатады.

Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер жалпы табиғатты қорғауды жүзеге асыруға жан - жақты, белсенді түрде қатысады, сондықтан олар табиғатгың бір бөлігі ретінде жерді қорғау ісіне де қатысады.

Жерді қорғау қоршаған ортаның  бір бөлігі ретінде жерді қорғауға, жерді ұтымды пайдалануға, жерді ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы айналымынан негізсіз алып қоюды болдырмауға, сондай - ақ топырақтың

 Қүнарлығын қалпына  келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологиялық және басқа да іс - шаралар жүйесін қамтиды [96].

Қазақстан Республикасының  Жер кодексінде жерді қорғаудың  келесідей мақсаттары көрініс тапқан. Оларға өндірістің экологиялық қауіпсіз технологияларын ынталандыру және орман мелиорациялық, мелиорациялық және басқа да іс -шараларды жүргізу арқылы жердің тозуы мен бүлінуін, шаруашылық қызметтің басқа да қолайсыз зардаптарын болдырмау; тозған немесе бұлінген жерді жақсарту мен қалпына келтіруді қамтамасыз ету; жерді оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерін тәжірибеге енгізу жатады.

Жерді қорғауға байланысты шараларды жер учаскелерінің  меншік иелері мен жер пайдаланушылар жүзеге асыруға міндетті. Ал азаматтар  мен қоғамдық бірлестіктер жерді  қорғау шаралары тиісті деңгейде жүзеге асырылуына қоғамдық бақылауды жүзеге асырады.

Жер кодексіне бекітілген қоғамдық экологиялық мүдделерді білдіретін нормалардың тағы біреуі - сервитут туралы ережелер.

Сервитут - бөтеннің жер  учаскелерін шектеулі мақсатты пайдалану, оның Ішінде жаяу өту, көлікпен өту, қажетті  коммуникацияларды тарту мен  пайдалну, аң аулау шаруашылығы және өзге де қажеттер үшін пайдалану құқығы. Жалпы Жер кодексінің бүрынғы жер заңынан айырмашылықтарының бірі - сервитуттың екі түрін: жекеше және қауымдық сервитутты бөліп қарастыруы. Біз бұл жерде қауымдық сервитуттың құқықтық жағдайына тоқталамыз.

Егер бұл мемлекеттің және жергілікті халықтың мүдделерін қаматамсыз еті үшін қажет болған жағдайларда жергілікті атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілерінің негізінде жер учаскелері алып қоймай, қауымдық сервитуттар белгіленуі мүмкін.

Қауымдық сервитуттар  ортақ пайдаланудагы объектілерге, зираттарға, қорымдарға және өзге де ғибадат  объектілеріне жер учаскесі арқылы аяу немесе көлікпен өту, жер учаскесін  коммуналдық, инженерлік, электр және басқа да желілер мен тораптарды, сондай-ақ көлік инфрақұрылымның объектілерін жөндеу мақсатында пайдалану, жер учаскесінде межелік және геодезиялық белгілер мен оларға өту жолдарын орналастыру, су алу және суат, жер учаскесі арқылы мал айдап өту, жер учаскесін белгіленген мерзімде және белгіленген тәртіппен аң аулау, жер учаскесінде орналасқан түйық су айдындарында балық аулау, жабайы өсімдіктерді жинау мақсатында пайдалану, іздестіру, зерттеу және басқа да жұмыстар жүргізу мақсатында жер учаскесін уақытша пайдалану, жағалау белдеуіне еркін өту, мемелкеттік органдардың шешімімен жер учаскесін мәдени-көпшілік іс- шаралар өткізуге пайдалану, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге байланысты өзге де жағдайлар үшін белгіленуі мүмкін [96].

• Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен су объектілерін пайдалануға, оларды қорғау мен ұдайы молайту жөніндегі шараларды жүзеге асыруға;
• Су объектілерін пайдалану мен қорғау мәселелері бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдарға сауалдармен, шағымдармен, өтініштермен және ұсыныстармен жүгінуге;
• Су қорын пайдалану мен қорғау саласында қоғамдық экологиялық сараптама жүргізу туралы ұсыныстар енгізуге және оған қатысуға;
• Әкімшілік немесе сот тәртібімен су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы талаптарға сай келмейтін кәсіпорындарды және басқа да құрылыстарды орналастыру, салу, қайта жаңғырту және пайдалануға беру туралы, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың су объектілеріне теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де қызметін шектеу мен тоқтату туралы шешімдердің күшін жоюды талап етуге қүқылы.

Жеке тұлғалар су қорын пайдалану мен қорғау, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау саласында Қазақстан Республикасы заңдарын сақтауға міндетті [19].

Ал енді қоғамдық бірлестіктердің  су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы қызметіне тоқталсақ, олар бұл қызметті Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жарғыларына сәйкес жүзеге асырады. Су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы қоғамдық бақылауды қоғамдық бірлестіктер өз бастамасы бойынша жүзеге асырады.