Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага

Вызначальную  ролю ў жыцці Полацкага княства  меў водны шлях “З варагаў у  грэкі”, бо злучаў сабою сістэму  рэк Дняпра, Дзвіны, Ловаці і Волхава,Скандынавію  і Візантыю. Уздоўж яго была сканцэнтравана асноўная маса ўсходнеславянскага насельніцтва. Таму зусім заканамерна, што гэта водная магістраль, па якой у асноўным ішоў  міжнародны гандаль і ажыццяўляліся  ваенныя паходы на Візантыю, і стала  воссю дзяржаўнаўтваральнага працэсу⁶.

     Прыблізна ў той час, калі ў Наўгародскую Русь былі запрошаны варагі (862), Полацк меў сваіх мясцовых князёў, пра  якіх успамінае адна са скандынаўскіх  саг - Эймундава сага. Імёны іх не захаваліся, але пісьмовыя крыніцы  адзначаюць асаблівасць Полацкага  княства — існаванне тут дынастыі крывіцкіх князёў, правы якой захоўваліся  на працягу многіх пакаленняў. Полацкія князі, якія ў летапісах называюцца крывіцкімі, з'яўляліся сюзерэнамі тэрыторыі, дзе ажыццяўлялася іх улада, як гэта назіралася ў іншых сярэдневяковых дзяржавах.  Выканаўчая ўлада ў  Полацкім княстве належала князю. Энергія  і здольнасць, асабліва ў вайсковых  справах, вылучалі яго з агульнай масы старшынь. У некаторых месцах, дзе жыццё было адносна спакойным, уладаром станавіўся князь, як першы, на падставе радавога старшынства па ўзросце. Акрамя мясцовых у Полацкім княстве былі і прышлыя князі. Яны вербаваліся з тых нармана-нарвежскіх элементаў, якія часта праходзілі праз Русь з поўначы на поўдзень. Аб гэтым сведчыць летапіснае паданне аб запрашэнні князёў - варагаў - Рурыка, Сінявуса і Трувара. У Полацкім княстве князі мелі выканаўчую ўладу, займаліся вайсковай справай, хадзілі ў паходы са сваёй дружынай у іншыя землі. Акрамя таго, князь быў заняты адміністрацыйнай справай, вяршыў суд, ахоўваў гандлёвыя шляхі і караваны ў сваім княстве.

Заканадаўчая  ўлада ў Полацкім княстве належала вечу, ці народнаму сходу. Веча запрашала  князя на княжанне, выдавала законы, выбірала ўраднікаў (урадцаў, службоўцаў), ухваляла аб'яўленне вайны ці міру. Улада веча распаўсюджвалася не толькі на горад, але і на ўсю воласць, раскіданыя па ўсяму княству весі. У Полацкім княстве веча праіснавала да самага канца XV ст. (1488), калі гораду было дадзена магдэбургскае права⁷.

      Фарміраванне  племянных “княжэнняў” ва ўсходніх славян адбывалася адначасова з фарміраваннем  Старажытнарускай дзяржавы – Кіеўскай Русі. Гэта было звязана з тым, што  суседзі славян – хазары і варагі – вымушалі іх плаціць дань. Каб  супрацьстаяць агрэсіі суседзей, славяне аб^’ядналіся. У сярэдзіне 9 стагоддзя ўжо ўтварыліся паўночны і паўдневы саюзы ўсходнеславянскіх пляменаў. Як вядома са старажытнарускіх летапісаў, Полацкая зямля спачатку уваходзіла у склад паўночнага саюза ўсходнеславянскіх пляменаў пад уладай Ноўгарада. Палачане (крывічы) прымалі ўдзел у прызванні Рурыка у Ноўгарад. У летапісах паведамляецца, што Рурык , які стаў  наўгародскім князем, пачаў  раздаваць гарады, “мужам сваім”. Сярод іх упамінаецца і Полацк⁸.

      Як  сведчаць пісьмовыя крыніцы, ужо  ў той час існавала пэўная напружанасць у адносінах паміж Полацкам і  Кіевам. Кіеўскі князь Алег (879 — 912) пачаў аб'ядноўваць розныя землі  вакол Кіева. У ліку падданых Кіева  Іпацьеўскі летапіс называе і  крывічоў, на якіх Алег наклаў даніну. У 907 г. ён правёў удалы паход у  Візантыю, у якім таксама прынялі  ўдзел крывічы і радзімічы. У  дагаворы Алега з Візантыяй сярод  іншых гарадоў, якія мелі права на даніну, упамінаецца і Полацк.

      Пры пераемніках Алега - Ігары (912 - 945), Вользе (945 - 964), Святаславе (964 - 972) - залежнасць Полацка ад Кіева паступова слабее. Ігар і Святаслаў былі занятыя  войнамі з Візантыяй і вандроўнымі  плямёнамі. Святаслаў наогул хацеў  перанесці сталіцу з Кіева  ў Балгарыю. У гэты час Полацк як цэнтр збірання будучых беларускіх зямель замацаваў свае пазіцыі ў  старажытных землях дрыгавічоў⁹. У апошнюю чвэрць 10 стагоддзя ў Полацку ўжо незалежна княжыў Рагвалод, першае ўпамінанне аб якім адносіцца да 980 года. “Аповесцьмінулых часоў” гаворыць: “Бе бо Рогъволодъ пришелъ и –заморья и имяше власть свою Полотьске»¹⁰. Ен стаў распаўсюджваць свой уплыў на поўнач, імкнучыся адарваць Наўгародскую зямлю ад аслаблай Кіеўскай зямлі. Акрамя таго, ён выкарыстоўваў барацьбу паміж сынамі Святаслава Кіеўскага - Яралолкам і Уладзімірам. Рагвалод рыхтаваўся прыняць удзел у гэтай барацьбе на баку Яраполка. Абодва браты — Яраполк і Уладзімір — дамагаліся рукі дачкі Рагвалода Рагнеды. Маладыя князі паслалі сватоў да полацкай княжны. Летапіс паведамляе, што Рагнеда, даведаўшыся, што Уладзімір быў сынам Святаслава і нявольніцы, не захацела стаць жонкай рабыніча. Калі Уладзіміру перадалі адказ Рагнеды, ён у 980 г. пайшоў паходам на Полацк, разбіў полацкае войска, горад зруйнаваў, забіў Рагвалода і яго двух сыноў, а Рагнеду гвалтоўна забраў у Кіеў і прымусіў стаць яго жонкай.

      Паданне гаворыць пра тое, што Рагнеда  не магла забыць крыўды і аднойчы  хацела забіць Уладзіміра. Ён схапіў меч, каб засекчы палачанку, але малы Ізяслаў таксама стаў з мячом  у абарону маці. Гэты маленькі абаронца так уразіў Уладзіміра, што князь  пабудаваў каля Мінска новы горад  Ізяслаў (цяпер — Заслаўе, Мінскай вобл.) і паслаў яе туды на жыхарства. Ад Ізяслава і пачынаецца род гістарычных полацкіх князёў, якія завуцца Ізяславічамі. Разам з тым летапісы звалі полацкіх князёў Рагвалодавымі ўнукам¹¹.У Полацку Ізяслаў заняў княжацкі пасад і ўзнавіў мясцовую дынастыю. Пасля яго смерці у 1001 годзе полацкімі князямі былі яго сыны – Усяслаў (1001-1003) і Брачыслаў (1003-10044)¹². 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.Умацаване  Полацкага княства  у 11 стагоддзі

2.1 Княжанне Брачыслава  Ізяславіча (1001-1044гг.)

      Першая  палова 11 стагоддзя для Полаччыны  абмяжоўвалася 1003-10044 гг., на якія прыпадае княжанне Брачыслава Ізяславіча. Брачыслаў  заняў полацкі пасад зусім  малалетнім, ва ўзросце 1-2 гадоў. І гэты суб’ектыўны фактар мог пэўным чынам  паўплываць на палітычнае жыцце Полаччыны, у прыватнасці, на яе знешнюю актыўнасць. І сапраўды, на пачатку 20-х гадоў 11 стагоддзя летапісы не адзначылі  ніякіх ваенных акцый полацкага  князя¹³.  Яшчэ адной прычынай гэтага магло быць  тое, што пакуль у Кіеве княжыў Уладзімір, Полацкае княства не магло праяўляць сваю ваенную актыўнасць, бо адразу сустрэла б арганізаваны адпор з боку княстваў, дзе правілі яго сыны.

      Пасля смерці Уладзіміра стабільнасць у Кіеускай дзяржаве была парушана і паміж сынамі былога кіеўскага князя разгарнулася барацьба за уладу ў Кіеве. З 1015 сыны Уладзіміра аспрэчвалі прастол бацькі да таго часу, пакуль ініцыятар міжусобіцы, тураўскі князь Святаполк, у 1019 годзе, не ўцек у Польшчу.Менавіта гэтая  сітуацыя стварыла спрыяльныя ўмовы  для Брачыслава ў вырашэнні пытання  аб поўным кантролі Полацка над заходнедзвінскім адгалінаванні шляху “з варагаў  у грэкі” ¹⁴. Разам з тым абвастрыліся адносіны паміж Полацкам і Ноўгарадам. Гэта было выклікана, верагодна, барацьбой за прыярытэтнае права кантролю над скандынаўска – візантыйскім экспартам – імпартам па шляху “з варагаў у грэкі”. Два буйнейшыя адгалінаванні гэтага шляху праходзілі праз Полацк і Ноугарад. У першай палове 11 стагоддзя актыўнасць на гэтым шляху рэзка зменшылася, адпаведна і колькасць тавараў, і дабрабыт дзяржаў – саперніц. Да таго ж узніклі тэрытарыяльныя спрэчкі на памежжы за кантроль над Кіевам.

      У 1021 годзе Брачыслаў нападае на Ноўгарад і захоплівае яго. “Аповесць  мінулых часоў” гаворыць: “ Пришел Брячислав, сын Изяслава, внук Владимира, на Новгород, и взял Новгород, и, захватив новгородцев и имущество их, пошел к Полоцку снова. И когда пришел он к реке Судомири, и Ярослав из Киева на седьмой день нагнал его тут. И победил Ярослав Брячислава, и новгородцев воротил в Новгород, а Брячислав бежал к Полоцку”¹⁵. Пасля перагавораў паміж Брачыславам і Яраславам апошні заключае з Полацкім княствам мір і аддае ва ўладанне полацкага князя два населеныя пункты, якія кантралявалі волакі паміж Заходняй Дзвіной і Дняпром, на шляху “з варагаў у грэкі” – Віцебск і Усвяты. Маючы не вельмі трывалае становішча ў Кіеве ў якасці вялікага князя, Яраслаў вымушаны быў заключыць мір з Полацкам, каб пазбегнуць вайны з апошнім і умацаваць свае становішча¹⁶. А прычына гэтага ў тым, што Яраслаў, як і ў свой час яго бацька Уладзімір, добра разумеў, што Полацк – гэта ўжо асобная дзяржава, якую можна перамагчы, але якую цяжка заваяваць і падначаліць сабе, і з якой таму трэба лічыцца.

      Уступка Віцебска і Усвятаў Брачыславу была вялікай перамогай Полацка, бо вяртала  пад яго ўладу значную частку крывіцкай зямлі і давала яму  магчымасць кантраляваць не толькі ўвесь  водны шлях на Заходняй Дзвіне, па якой ішоў міжнародны водны гандаль паміж  Усходам і Захадам, але, улічваючы  геаграфічнае становішча Віцебска на волаках паміх Зах. Дзвіной і  Дняпром, мець адну з ключавых пазіцый  на шляху “З варагаў у грэкі”. Можна думаць, што менавіта на гэтую  тэрыторыю прэтэндаваў і Рагвалод¹⁷.

      Перыяд  праўлення князя Брачыслава Ізяславіча з 1021 па 1044 гады застаецца адным з  самых недаследваных у беларускай  гісторыі. Адсутнасць якіх – небудзь  крыніц пакідае магчымасць толькі для  гістарычных рэканструкцый і  гіпотэз¹⁸.

      Трэба думаць, што пасля 1021 года, калі было вырашана жыццева важнае пытанне  пашырэння ўладанняў на ўсходзе, увага Брачыслава скіроўвалася на прасоўванне  на Захад¹⁹. Пра паспяховасць яго паходаў кажуць сёння ўтвораныя ад імя полацкага валадара геаграфічныя назовы. На возеры Дрывяты стаіць горад Браслаў, што ў летапісах зваўся па імені заснавальніка - Брачыслаўль. За пару дзесяткаў кіламетраў ад Краславы, на беларуска-латышскім памежжы, ёсць на возеры Сівер вёска Браслаў са старажытным гарадзішчам. Таксама на тэрыторыі Латвіі, у Абрэнскім раёне, людзі жывуць яшчэ ў адным Браславе. Яшчэ адно паселішча з такім назовам існуе трохі на поўнач ад Воршы, якая разам з Копысем і часткаю Прыдняпроўя трапіла пад уладу Полацка зноў-такі за часам Брачыслава Ізяславіча, што сядзеў на полацкім пасадзе з 1001 да сваёй смерці ў 1044 годзе²⁰.

      Пашыраюцца  межы Полацкай зямлі таксама на захад  і поўнач. Паўстаюць новыя гарады і сярод іх гарады па сярэднім рэчышчы  Дзвіны – Кукейнас, Герсіка (зараз  на тэрыторыі Латвіі). Палачане цалкам кантралююць гандлевы шлях па Дзвіне аж да Варажскага (Балтыйскага) мора, збіраюць даніну з балтыйскіх плямен²¹. Другім спрэчным пытаннем, што ўзнікае пры аналізе часу кіравання Брачыслава, з’яўляецца пытанне аб далучэнні Менскай вобласці да Полацкага княства²². Цяжка сказаць, куды прасунуліся паўдневыя межы Полаччыны ў час Брачыслава. Нам дакладна вядома, што ужо ў канцы 10 стагоддзя ей належаў Ізяслаўль, г. Зн. Вярхоўе Свіслачы. Можна толькі меркаваць, што і Менск у гэты час быў уладаннем Полацка, як гэта падцвердзяць падзеі 1067 года²³. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 Час Усяслава Чарадзея (1044 – 1101)

     Найбольшай  магутнасці і незалежнасці Полацкае княства дасягнула у другой палове 11 стагоддзя пры князі Усяславе Чарадзее. Таямніца ахутвае ўжо ягоны прыход на свет. Як занатавана ў летапісе, маці нарадзіла Ўсяслава «от волхвования», гэта значыць, пры ўдзеле паганскіх чарадзеяў. На галаве немаўля мела загадкавае «язвено», што вешчуны наказалі маці завязаць, каб сын насіў яго да смерці.  Сучаснікі і нашчадкі верылі, што гэтага князя нябесныя сілы надзялілі вешчай душою, што ён умеў перакінуцца ў шэрага ваўка, у яснага сокала ці ў тура з залатымі рагамі. Ужо пры жыцці пра яго складалі паданні.

     Калі  верыць былінам, Усяслаў стаў князем у пятнаццаць гадоў. Такім чынам, вешчуны трымалі на руках немаўлятка з «язвенам» на галаве ў 1029 годзе. Летапісы паведамляюць, што, выконваючы волю вешчуноў, князь усё жыццё  так і насіў на галаве перавязь. Схаванаму пад ёю таямнічаму «язвену» прыпісвалі «нялітасцівасць Усяслава на кровапраліццё». Чарадзей сапраўды праліў нямала варожае крыві, але  большая частка яго доўгага княжання была ўсё ж прысвечаная мірным клопатам. Дзесяць гадоў ён жыў  у згодзе з Яраславам Мудрым, потым  яшчэ дзесяць з ягоным сынам кіеўскім князем Ізяславам, якому палачане дапамагалі ваяваць з качэўнікамі-торкамі²⁴.

     Да 60-х гадоў 11 стагоддзя ўся дзейнасць  полацкага князя была скіравана  на ўладкаванне сваей дзяржавы. Растуць  плошчы гарадоў, часам, нават, адбываецца іх перанос на новыя месцы. Уласна Полацк займае ў гэтыя часы больш  за 20 га з насельніцтвам 10-15 тыс. чалавек. Тут хутка развіваюцца гандаль  і рамяство.

     Але з 1065 года аднаўляецца зацятая барацьба з Ноўгарадам і Кіевам. Яна абумоўлена тым, што пасля смерці Яраслава Мудрага  у 1054 годзе землі ўласна Кіеўскай Русі былі падзелены паміж усімі  яго сынамі ( іх было сем), але з  цягам часу улада апынулася ў  руках траіх: Ізяслава, Святаслава і  Усевалада. Гэтыя браты Яраславічы пачалі прыбіраць да рук землі  малодшых князеў – траюрадных пляменнікаў, парушаючы тым самым запавет  бацькі. Мелі яны намер захапіць і Полацкую зямлю. У такіх абставіах Полацк выстыпаў гарантам спадчыннага права і захавання справядлівасці²⁵.

     У 1065 годзе Усяслаў напаў на Пскоў, а праз год – на Ноўгарад. Быў  захоплены “большой полон”, а з  Наўгародскай Сафіі знялі званы. У пачатку 1067 года ен выбіў атрад  кіеўлян з Навагрудка, які стаў аплотам полацкага ўплыву у гэтым  рэгіене²⁶. Тады князь кіеўскі Ізяслаў і яго браты Святаслаў і Усевалад вырашылі разам пакараць Усяслава за напады. Глыбокай зімою 1067 года яны ўтраіх адправіліся ў Полацкую вобласць. Саюзнікі аблажылі Менск, адзін з найважнейшых полацкіх гарадоў, узялі яго пасля ўпартага супраціўлення, прычым амаль з усім насельніцтвам. Мужчын, жанчын і дзяцей, альбо ўзялі ў плен, альбо забілі. Усяслаў Полацкі, даведаўшыся, што Менск знаходзіцца ў руках Яраславічаў, паспяшаўся на дапамогу. Бітва адбылася 3 сакавіка 1067 года на рацэ Нямізе. Падрабязнага апісання яе летапісы не даюць, аднак вядома, што²⁷: “ Встретились противники на Немиге месяца марта в 3-й день; и был снег велик, и пошли друг на друга. И была сеча жестокая, и многие пали в ней, и одолели Изяслав, Святослав, Всеволод, Всеслав же бежал”²⁸.