Шпаргалка по "История"

40-Абылаи хан-1711-1781 өмір сүрген мемл қаираткері дипломат қолбасшы төре тұқымынан шыққан орта жүздің ханы .көкшетауда билік еткен шын аты әбілмансұр толе би қоиған аты сабалақ,жолдастары опырық да.арғы атасы белгілі түркістан билеушісіқанішер абылаи.өз әкесі көркем уали.13ж жетім қалады,15ж жоңғарларға қарсы шабуылға қатысады.абылаидың оилағаны елдыңтыныштығы.бірлігі.жоңғар шап құтылу болды.хандық құрған жылдар 1771-1781жж өз ақылдылығымен парасаттылығымен ерекше тарихи тұлға.төңірегінде атақты батырларды жинап отырған.богенбаи кабан наурыз раиымбек бан батыр малаисары  тб. Ресеи мен қазақ елінің ортасында тұрған елді сақтап қалу соғыс мәселесімен емес келіссөзбен шешілетін түсінді.ол халық салтыг дәстүрін  мәдениетіне көп коніл болген дербес мемл ретінде көршілес елдермен тату тұруға тырыты.3жүз басын қосқан адам 1781 каитыс болады.қожа ахмет иассау мавзолеинде жерленген

41-әбілхаиыр  хан19-20ғ 2 ж Ә қазақтарды ресеиге бодан етті дегенде алдымен Ә ның 1730ж анна патшаға жазған хатын дәлел етеміз.ол аннаға хат жазғаны ант бергені шындық болды бірақта бұл хаттың мақсатын құқықтығына онша көніл қоимаи жірген сияқтымыз ,ол туралы ғалым академик бартолд 1740ж түркістанда  ресеи Ә ға ешбір қолдау көрсетпеді содан соң орыс патшаиымына берген анттың даа қабылданған құжаттың да күші жоиылды деп дәлелдеиді. Әбiлқайырхан – XVIII ғасырдың бiрiншi жартысындағы тарихымыздың аса iрi тұлғасы. Қолбасшылық талантымен саяси көрегендiгi, мәмлегерлiк шеберлiгi күрделi тарихи кезеңде көзге түстi. Әбiлқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс бердi.Қазақ қоғамы басшыларының Ресейге үміт артуы Жоңғар мемлекеті тарыпынан қаіп күшейген шақта жағдайдан шығудың жолы еді. Жоңғар шапқыншылығы қазақ жүздері арасндағы, әсіресе Кіші жүз бен Орта жүздің Ұлы жүзбен шаруашылық-саяси байланыстарын әлсіретті. Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілерінің арасында жіктеліс туды. Қазақтардың 1730 жылғы Аңырақайдағы жеңісіне қарамастан, Жоңғар хандығының жаңадан шабуыл жасауының тікелей қауіп-қатері жойылмады.Қазақ хандықтарының Бұхармен және Хиуамен қатынастары шиеленіскен күйінде қалды. Оның үстіне қазақтардың еділ қалиақтарымен және башқұрттармен өзара қатынастары күрделі болып қала берді. Әбілқайырдың башқұрт ақсақалдарымен шапқыншылықты тоқтату туралы келіссөздері табысқа жетпеді. Кіші жүздің батыстағы шекарасында бейбітшілікке қол жеткізу Әбілқайыр ханның ең басты сыртқы саяси міндеттерінің біріне айналды.Басты дұшпан – Жоңғар хандығымен күресуге қолды босату үшін бұл өте қажет болатын.Қазақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет – қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыраңқылық үрдісін жою міндеті тұрды.Әбілқайыр хан – ХҮІІІ ғ. І ж. тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Қол басшылық талантымен саяси көрегендігі, мәмлегерлік шеберлігі күрделі тарихи кезеңде көзге түсті. Әбілқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс берді.

42-қазақ хандығының  қоғ саяси құрылысы, институты  батырлар хандық билік- қазақ хандығыеың өаң шығарушысы билікке қауым өкілдері мен сұлтандар құрылтаиы маслихат ие болды.мәслихат жылына 1 рет жиналып бітім жасау соғыс жариялау жаиылымды бөлу көшу қону жолдарын белгілеу сияқты маңызда мемл мәселері шешеті.сонымен қатар мәслихат меритократия қағидасымен хандары саилаиды же орнынан алады.мәсдихат жұмысына тек ер адамдар ғана қатыса алады.атқарушы юилік түгелімен хан қолында болады. Хандық билік шыңғыс хан ұрпағы салтанатын төре тұқымына ғана тиесілі болды.хан мәслихатта саиланды же өз міндетін өмірлік орындады.хан атқатаратын функсиялары олар-мемл сырқы жаулардан қорғауды ұиымдасытру ,мемл сыртқы саясаты  бағытын анықтау жоғары сот билігі функсиялары,қоғамдық құрылым мен тәртіп қорғау.15-17ғ қазақ хандары өздерінің атқататын функцияларына бпаиыпты зор өкілетке ие болуы.хан бүкіл аумақта өкім жүргізді, ұлыс әкімдері мен қала билеуушілерін тағаиындаиды.сонымен қатар ханға өз бағыныштыларына өлім жазасын кесу же мемл ң барлық халқына міндетті заңдар мен үкім шығару  құқығы беріледі.ханды таққа отырғызу рәсімі оны ақ киізге көтерумен сипатталады.осы ежелгі дәстүр орындалғанда ғана хан заңды саиланған болып саналады,хан жағында мәжілітік органдар билеркеңесі жұмыс жасады.оған беделді билер мен қауымдасытқ өкілдері енді сонымен қатар хан жанында іс жүргізуші кеңсе болды.15-17ғ хандың орталық апараты бір жерге тұрақты орналасқан жок,тек мұрындық пен қасым хан ордаларын аз уақыт сараишық қаласында орнатты.хандық аумағы мен халқы хан туысқандары –сұлтандарға тиесілі үлестерге бөлінді.әр үлес құрамында 50-60мың жанұя болды.үлес өз кезегінде орташа 10 мың жанұядан тұратын ұлыстарға бөлінді.ұлыс басында хан тағаиындаған сұлтандар тұрды.олар ханға тікелеи бағына отырып ұлыс аумғында азаттық соттық же әскери билікті іске асырды.қазақ қоғамының негізгі әлеуметтік же саяси ұяшығы қандастуысқандар қжымы-қауым болды.бірнеше қауымның бірігуі қауымдастықты құрды.содан сон олар ұлыс болды.күнделікті өмірде жергілікті ру таипа қауым билігінің тізгіні беделді ақсақалдар мен билердің қолында болды.үмұндаи дәрежеде олар саилау арқылы емес ел моиныдаған қызметі мен ақыл парасаты беделі арқылы жеткен хандық әскери хан сұлтандардың тұрақты жасағына  жже ұлыс қосындысынан тұрды.1 қауымның қауымдастықтан не ұлыстардан жинақталған жауынгерлер өздерінің туы мен ұрандары мен жеке қосындылар құрды.беибіт уақытта хан мен сұлтан жасақтары ішкі тәртіпті сақтауға салық жинау дипломатиялық міндеттерді же тб ханның тапсырмаларын орындауға қызмет етті.сонымен қатар батырлар институныта махамбетті жатқызуға болады.батырлар иституты дегеніміз –қазақ жерін жаулардан қорғап халықты ауыр азаптардан сақтаған керемет күшті батырлардың ерлік өмірін соғыстағы батылдық істерін аитатын оқилар деп түсінемін,оларға қабандаи махамбет торехан.

43-қаз х мәдениеті,зар  заман ,ақыл оишылдар.19ғ бір жағынан қағаз қоғамының дәстүрлі негіздерінің талқандауы же 2ші жағынан қоғамдық экономикалық қатынастардың қабылдануы адамдар қызметінің бұрын белгісіз түрлерін өмірге алы п келді. ,еңбектің қоғамдық бөлінуінің тереңдеи түсуі халықтың мәдениеті мен рухани өміріне шынаиы әсер етті.қазақ халқының тұрғын үйі-материалдық мәдениетінің тамаша ескерткіші.Ол аумағынмен же түзілісімен ерекшеленіп қыстық же жаздық болып бөлінеді. Жазғы уақыттары қазақтар жығып алуға  жеңіл киіз үилерде , қыста тұрақты жалытатын ағаш үй жер үй қара там да,үйлерде тұрды,үй жихаздары әр түрлі ағаш же тері заттардың киізден жасалған бұиымдар өрме тоқымалардан же кілемдерден құралды.қазақтың ұлттық киімінде  этинкалық экономикылық же климаттық жағдаиларына баиланысты ежелгі дәстүрлері беинеленеді.киім мауытыдан жүн  же жібек матадан киізден же аң терісінен тігілді.шалбар күдері мауытыдан  шұғадан тігіліп ,көрнекті кестелермен әшекеиленді.еркектер мен әиелдердің киімдерінің негізгі түрі жүн мен жібек матадан тігілетін шапандар болды,бас кимдер әр түрлілігімен ерекшеленеді.еркектердің дәстүрлі бас киімі –қалпақ ақ киізден тігілген .қыздардың бөріктері алқалармен же төбесіне үкінің қөқ құтанның не тотының үлпек қауырсындары тағылып әшекеиленді.ең ерекше бас киімі қыздардың тұрмысқа шығатын кимі саукеле .аяқ киімдері әр түрлі болып келеді.әиелдердің етіктері еркекке қарағанда одан горі әсемділігімен қоныштарындағы баи өрнектермен бөлектенеді.әшекеи алтын күмі асыл тастардан безендііріледі.қазақтардың тамағы негізінен ет же сүт өнімдерінен құралады.сүт тағамы әр түрлі болып келеді.бие сүтінен қымыз,түеден шұбат даиындалады.одан басқа суттен құрт маи қаимақ ірімшік аиран шалап даиындалады,азық түліктің негізгі дақылдары тары бидаи қара бидаи,қазақтың негізгі жазғы асы ет болды.ең бағалысы жылқы еті.кой еті негізінде жазғы уақытта желнеді.халықтың материалдық же рухани өмірін олардың салт дәстүрлері мен әдет ғұрыптары да беинеленді.қазақтың халықтық әдет ғұрыптары уилену жоралары құдалық салтта аиқын ашыла түскен.жар жар аитыс өлеңі тои үстінде аитылады.күиеу жігіттің ауылында дәстүрлі өлең –беташармен қарсы алады.қазақтардың мәдени өмірінде тұрмыстың аса маңызды оқиғалары –уилену тоиына баланың туғанына өлгенге ас беруге басқасына арналған халықтық мерекелер рол атқарды.сонымен қатар қоғамда ои мен әдебиет кең өріс алды ,солардың бірі зар заман,шортанбаи сол кездегі қиыншылық, өмірін көріп,зарлана ол зар заманды жырлаиды.зар заман оленінің топтамасы заман сипатына түнілген халық үшін жаны күген жанның толғанысы.19ғ өмір сүрген Дулат бабатаиұлы,мұрат моңкеұлы тб ақындар да замана жаиын отаршылдықтың зиянды кесірі деп қарап түңіле жырлаиды.

45-Сырым  датұлы бастаған кіші ж қаз  көтеріліс.1783—1797 көтеріліс басталады.бұл көтерілістің басталу себептері жер мәселесінің шиеленісуі ,патша үкіметінің қазақтарға мал жаиылымы ретінде жаиық пен еділ өз арасында өтуге шектеу жасағандығы ,феодалдық же колониалдық қанаудың күшеюі.ханның сұлтандардың орал әскерінің қазақтары мен патша әкімшілігінің халықты ашықтан ашық талан таражға ұшырауы .сылтауы ,орал қазақтарының 1782-1783ж кіші жүзді 2 жаққа жаиық өз сыртына өткен малшыларынан 4 мың астам жалқыны қуып кеткені.көтеріліс барысы,1783ж күз аиында тама руы бастаиды.12ата баи ұлы түгел қатысады.,әдеиі ұйымдастырылмаған толқудың бастауы ,олардың кең таралуы көтерілліс отрядтарының құрылуы.Басқарушы сырым датов ірі феодал,руы баибақты соның ішінде беріш.ол оқи жаза білген сөзге шешен әділдік тапқыр қасиеті болған.кіші кезінде оны бала би деп атаған.оның негізгі мақсаты –хан билігін жоюнұралы ханның көтерілісті басу жөніндегі патша әкімшілігіне жасаған өтініші,көтерілісшілердің қазақ бекіністерін шабуылдады,1785ж жазалаушы отрядтардың беибіт ауылдарды талқандады,халық назарлығының ұлғаюы.көтерілісшілер қатысқан сереи шиналар сьезі.қоиылған талартарды талқылау.1786жкөтерілісшілердің хан ауылдарына шабуыл жасау.нұралы хан қашып кетті,патша үкіметінің нұралыны биліктен таидырып кіші жүзді 3 болікке бөлді.1790ж есім ханды саилау.көп ұзамаи оның қаза болуы,11791жпатша үкіметінің ералыны хан етіп тағаиындау.халық назарлығы.феодалға қарсы қозғалыстың кең өріс алуы 1797ж хан кеңесінің құрылуы 4 адамнан тұрды,сырым отрядының илецк бекінісіне шабуылының сәтсіздікке ұшырауы.феодалдардың күш біріктіру сырым датов хан басқармасының құрамына ендірілді.көтеріліситің тоқталуы.жеңілістің себеб.істихиялық жағдаилар,ұиымдаспаушылық көтерген халық пен он ы басқарған феодалдардың әрқаисысының алдарына әр түрлі мақсат қоюы.маңызы-халық билігін шектеп онан соң оны жоюға жағдаи тудыру.

46-бөкеи  хан құрылуы 1801 жылдан бастап патша өкіметінің рұқсатымен кіші жүздің бөкеи сұлтан басқарған 5мың қазақ шаруашылықтары қоныс аударды.мұнің өзі ішкі бөкеи орданың құрылуына бастапқы негіз болды. Бөкеи ордасы жан жағынана асттрахань саратов орынбор губерниялардың жерлерімен орал боиындағы патша әскери бекінісімен  же каспидің солт жағалауындағы балық кәсіпшілігі аимағымен шектесті.оның ауқымы шығыстан батысқа караи солт оңтүстікке ықшам жерді алып жатты.орынбор әкімшілігінің қолдауымен бөкеи сұлтан 1812ж өзі құрған орданың ханы болып саиланды.бұл ордада адам саны көп болды шамамен20-30мың адмдаи.олар көбісі шаруашылықпен аиналыстты.солаи бөкеи хан өз елін билеиді,1-1,2 жерлері орыстардың жеке меншігіне аиналды.сонымен қатар батыс жақтағы осы жаиық өңірін орыс казактар иемденеді.халықтың біраз бөлігі орыс казактар болды.бөкеи хан 1815 ж қаитыс болады.кеин хандық билікті южалғастыру үшін таққа оның баласы жәңгір отырады.бірақ ол кәмілет жасы сәикес келмеиди,оның орнына уақытша бөкеидің інісі шығаи сұлтан басқарады,1824ж жәңгір патша үкіметінің жарлығымен хан деп жарияланады.1827ж жәңгір хан нарын құмындағы жасқұс деген жерде тұрақты хан ордасын орнатып елді осы орталықтан басқаратын болды.осы ж хан кеңесі құрылып оған 12 ата байұлы руларынан 1 1 биден кірді.,жәңгір хан 400мың десятина жерді өз иелігіне игерды.жәңгір хан солаи 1845ж қаитыс болады.осы кездері ордада хандық билік жойылады.біраз жерлерді жәңгір інілеріне бөліп береді. Солаи олар тұрғылықты шаруашылықтарға салық тоөлеуді мәжбүр етті.

47-1822ж24,сібір  же орынбор туралы ереже. 1822ж сібір генерал губернаторы сперанский декабрист батенков мынадаи программа жасаиды.сібір қырғыздарының жарғысы,онда былаи делінген бұдан былаи қаз жері округка бөлінсін оған басшы болып аға сұлтан 3 ж саилансын,сол бойы оған маиор атағы берілсін,10ж басқарса двориндық атақ береді.округ болысқа бөлінсін.оны болыс басқарсын.оған да тек сұлтан саилансын.болыстық жұмыс өмірі болды.же мұрагерлікпен ұлысына туысына бере алады.болыс ауылға бөлінеді.ауыл старшиннің қарауында болады,шын мәнінде бүкіл қазақ жері орыс үкіметінің заңы бағында .сот ісі 3 ке бөлінеді,1 қылмыстық сот , талап ету, шағым ету,соңғы 2іне қазақтың биімен орыс чиновнигі қатысып отырып істерді қараиды.сонымен бірге сауда өнеркәсіп ісін дамыту мәселесі де қаралады.орта жүзде қабылданған сібір қырғыздары жайлы жарғыны ендіру территориялық әкімшілік реформа –хан билігін жою округтердің құрылуы,қазақтардың саяси тәуелсіздігін жоюға бағытталған патша саясаты,1820-30ж орынбор генерал губернаторлығының құрамында сыртқы округ құрылдды,1824ж кіші жүзде орынбор қырғыздарының жарғысына сәикес хан билігін жою,жүз территориячы 3 бөлікке бөлу болды, кеинірек династиялықтар құрылуы болды.

48-16-18ғ  қаз х экономика жағдаиы.мал шаруаш қолөнер.отарлау саясатына қарамастан қазақ орыс сауда баиланыстары шетелдермен  қатынас өзара тимді жағдаида дамыды.осы кезде сауда аиналымның ортлығы орынбор қаласы ,18ғ 2 жартысындақазақ орыс саудасының белгілі орталықтарыомбы семеи оскемен болды.18ғ60жқазақ орыс сауда баиланыстарын кеңеиген кезеңі қазақтардың жиі  саудаласатын тауарлары мал тері ,бірақта көбінесе мал болды.қазақтардың сауданың  тимділігіне көңіл аударған  орыс үкіметі бекіністерге мешіттер салғызды аиырбас араларын кеңеитті,соитип орталықтар паида болды.ресеиден әкелінетін тауарлар көшпенділердің күнделікті өмір қажеттерін қанағаттандыратын заттар болды.2екатирина бұқар сауда жерлеріне еркін сауда жасауға рұқсатын берді.қазақ орыс сауда орталық белгілерінен кеин сауданыңбіржақты дамуына қаз ресеиге тәуелді,сонымен қорыта аитқанда 16-18ғ қазақтардың қоғамдық қатынасын зерттеушілердің көпшілігі оны патриархалдық қарым қатынас деп санаиды.ол кошпелі жартылаи кошпелі мал шаруашылығы аимақтарда басым болды.ал экономикалық жағынан жақсы дамыған қазақстанның оңт аудандарында феодалдық қарым қатынастардың көбірек қанат жаиғандығы атап корсетіледі.іс жүзінде қазақ қоғамыны мен қазақ мемл-гі 2 әулеттік экономикалық құрылысқа негізделді.монғол үстемдігі кезінде қала мәдениеті кері кетіп егіншіліктің құлдырауы көшпелі мал шаруашылықтың артуы патриархалдық қоғамдық қатынстарға қараи оиысуына әсерін тигізді.қазақтың далалық аудандарында жерді паидаланудың қоғамдық түрі үстемдік етті.жаиылымдарды  паидалану құқығына көшпелі рулар мен қауымдардың барлық мүшелері ие болды.