Салық жүйесі

Салық салу жүйесінде мынадай жалпы  заңдылықтың бар екенін ескеру қажет: экономиканың кризистік жағдайында, өндіріс, сауда және экономиканың т.б. секторларында болатын тоқырау  – стагнация кезінде тұтыну салығының объективті қайта бағытталу байқалады.

Бұл өндірістің құлдырауымен байланысты болатын өндіріс сферасындағы салық  базасының қысқаруынан болады. Бұл  жерде мемлекет шығындары қысқармайды, керісінше жұмысбастылықтың кемуінің нәтижесінде халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету қажеттілігінен экономиканы құрылымдық қайта құруға кететін шығындардың көбеюінен, т.б. шығындардың әсерінен көбееді.

Сондықтан да салық төлеуші  неғұрлым көп тұтынатын болса, соғұрлым салық ауыртпалығын көтереді. Мұнда жанама салықтардың бөлу процесіндегі белгілі бір теңдестіруге бағытталған әлеуметтік бағыты көрінеді. Мұны әлемдік тәжірибелер дәлелдейді.

а) Қосылған құнға салынатын  салық (ҚҚС).

Жанама салықтардың  ең маңыздысы болып табылатын 1992 ж. енгізілген қосымша құн салығы. Ол бюджетке түсетін салықтық түсімдердің 27%-ін құрайды (2006 ж.).

Салық төлеуші мемлекетке төлеген  салығының шығындарын жабу үшін бағаны көтеріп, салық төлемін сатып  алушыға аударады. Бұл жерде салық  салу объектісі – материалдық шығынсыз өнім болып табылатын қосымша құн; қосымша өнімге комплекстік шығындар, мысалы, жарнамаға кеткен шығындар, т.б. шығындар жатады.

Қазақстан Республикасының “Бюджетке  төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңына”  сәйкес “ҚҚС өндіріс процесінде және тауарлар мен қызметтердің айналымында қосылатын құн бөлігінің және Қазақстан Республикасының территориясына импортталатын тауарлардан есептеліп алынатын төлемдердің бюджетке төлеуі.

Бюджетке төленетін ҚҚС салық  салынатын бойынша сатып өткізілген тауарлардан, көрсетілген қызметтерден есептелетін қосымша құн салығының сомасы мен алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер үшін төленуге қажетті қосымша құн салығының сомасының айырмасы ретінде анықталады”. Соңғысында салық бойынша есепке алу механизмі айқындалады.

Тауарларды сатып өткізу айналымы дегеніміз:

Тауарларды (қызметті) иемдену (сату, айырбастау) хұқығын басқа  біреуге беру (жұмысшылардың еңбекақысына айырбастау; комиссияның келісімдері  бойынша жүктеп жеткізу; қарыз төленбеген жағдайда кепілдікке берілген мүлікті тапсыру; ҚҚС-ті төлеуші болып табылатын құрылымдық бөлімшеге тауарды жүктеп жеткізу; кәсіпкерлік қызмет үшін сатып алынған тауарлардың басқа да мақсаттар үшін қолданылуы.

Қызметтер мен қызмет көрсетулерді сатып-өткізу айналымы дегеніміз – ақы төленетін кез-келген қызмет немесе кез-келген қызмет көрсету түрі, соның ішіне қайтарылмайтын қызмет те кіреді.

Салық салынатын айналымға  ҚҚС бойынша салықтан босатылатын  айналым мен Қазақстан террирориясынан  тыс айналымнан басқа тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсетулерді сатып-өткізу айналымдары жатады.

Салық салынатын айналымның көлемі бағалар мен тарифтерге отырып, сатып-өткізілетін  тауарлар, қызметтер мен қызмет түрлерінің құны бойынша, ҚҚС қосылмай есептеледі.

Тауарлар, қызметтер мен  қызмет көрсеулердің құны өзгергенде және тауарды толық немесе ішінара қайтарса, салық салынатын айналым көлемі өзгертіліп, корректировкаланады.

Қосылған құнға салынатын салық  – көп жолғы өндріс пен тауарларды сатып-өткізудің әрбір кезеңінде  салынатын салық, мемлекетке бұл салық өндіруші тауарды өндіріп, сатып-өткізгенде қосымша құннан ғана алынады.

 Сөйтіп, салық салу механизмі  баға құрамында біртіндеп және  үнемі шоғырланатын салықтың  есебінен болатын баға өсімінің  әсерін байқатпайды. Барлық кәсіпкерлер  салық жүйесінің алдында тең болады, соңғы тұтынушыға тиетін баға ауыртпалығы кемиді.

Қосылған құнға салынатын  салықты есепке алу механизмі 

ҚҚС –тің 15% -дық мөлшердегі жүйелі түрде жұмыс істеуін үш кәсіпорынның сандық мысалы ретінде  сызбадан көруге болады.

Сауда кәсіпорны үшін таурадың құны – 522 шартты бірлік; 20% - дық сауда  үстемақысы мен еркін баға 626 шартты бірлікті (522х1,20) құрайды және сауда  кәсіпорны осы үстемақыдан салық  төлейді, ол 104 шартты бірлікке тең (626-522), яғни 14  шартты бірлік көлемінде, (104х15:100+15), сонымен сауда кәсіпорынның табысы мен шығын 90 шартты бірлікті құрайды (104-14).

3 кәсіпорындағы өнімнің  біртіндеп жылжуындағы, 16% мөлшерлеме  кезіндегі ҚҚС-тің мәнін сипаттайтын  мысалды қарастырайық (шартты ақша  бірлігімен):

 

4 Кесте

Өндіруші кәсіпорын	Сатып алу құны	Өзіндік құнға қатыс-ты	Қосымша құн	Сатып өткізу құны	ҚҚС (гр. 5х2 0%)	Сату құны (гр. 5х гр. 6.)	Бұрын төлен-ген ҚҚС  есепке алына-ды	ҚҚС бюджетке енгізі-леді (гр.6х гр.8)
1	2	3	4	5	6	7	8	9
І ІІ ІІІ	- 120 130	- 100 300	100 200 150	100 300 450	20 60 90	120 360 540	- 20 60	20 40 30
Барлы-ғы			450					90
Ескерту- Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999

 

Сауда кәсіпорны үшін тауар құны 540 шартты бірлік, қосымша  құнмен, мысалы, 25%-пен бағасы 675 шартты бірлік (540 х 1,25) болады да, сауда кәсіпорны 135 шартты бірлік болатын (675-540) қосымша құннан 22,5 шартты бірлік (135-225) төлейді.

ҚҚС бойынша 2006 жылдың басында  айналымының кейбір түрлерін салық  төлеуден босату; нөлдік ставкалы салықты және төмендетілген ставканы қолдану тәрізді жеңілдіктер қолданылған.

Тауарларды, қызметтерді өткізу бойынша  мынадай айналымдар салықтан босатылған: мемлекетті меншікті жекешелендіру, негізгі  құралдарды мемлекеттік мекемелер  мен кәсіпорындарға табыстау; Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі; мемлекеттік баждарды өндіріп алуға байланысты мемлекеттік органдардың қызметі, акциздік және пошталық маркалар; адвокаттық қызметт; әдеп -ғұрып,  жерлеу қызметі.

Айналым қатарының салықтан босатылуы оның сипатына қарай нақты операцияларына сәйкес талаптың сақталуын қамтамасыз етеді: бұл жер және тұрғын үй ғимаратын тағайындаумен байланысты айналымдар, қаржы қызметі, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымның қызметі, мүгедектер ұйымының айналымы, импорттың кейбәр түрлері, геологиялық және геологиялық іздеу жұмыстары.

Салықтың мөлшері оның әрекеті  кезінде жүйелі түрде 26% -дан 16% - ға, содан кейін 15% - ға төмендетіледі.

Нөлдік ставка бойынша салық  мыналарға салынады:

• халықаралық тасымалдауға байланысты қызмет пен жұмысқа, тауар экспортына;
• тазартылған асыл металдарды Ұлттық банкке өткізу.

Қосылған құн салығы бойынша қолданылу кезінде үнемі  өзгеріп отырған жеңілдіктер  бекітілген 2006 ж. басында жеңілдіктер  кейбір айналым түрлерін төлемнен босату, нөлдік және төмендетілген мөлшерлемені қолдану түрінде болған.

Үстіміздегі жылы Алматы қаласында жалпы сомасы 331 млрд. теңгеге  салық жинау қамтамасыз етілді, өткен  жылмен салыстырғанда өсімі 36 % болды. Болжам 7,8 пайызға артық орындалды. Бұған шағын кәсіпкерлікті жария ету, салық әкімгерлігін жақсарту жұмыстары ықпал етті, оның ішінде жаңа ақпараттық технологиялар мен бағдарламаларды дамыту есебінің жұмыстары.

 

1-Сурет Алматы қаласы бойынша  2001-2005 жылдардағы салық түсімдері*

 

 

2005 жылы жергілікті  бюджетке 92 млрд теңге жиналды,  бұл алғашқы бекітілген бюджеттен  12 млрд теңге көп. Осы қосымша  қаражат қаланың өзекті қордаланған  мәселелерін шешуге жол ашты.

2004 жылмен салыстырғанда  бюджетке жетіспеушілік 20,7 % төмендеді  және 6,5 млрд теңгені құрады.

Бюджет саясаты қаланың  әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын  жүзеге асыруға бағытталған, оның ішінде әсіресе денсаулық сақтау, білім  беру, кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендету, экономиканы нық ұстауға бағытталған.

 

 

*- Салық азайса да  түсім көбейеді//Егемен Қазақстан  18 сәуір 2003 жыл.

Қаланың бюджеті жеке табыс көздерінің 101 % түсімін қамтамасыз етті. Жоспардағы 91,3 млрд теңгенің 92,2 млрд теңгесі келіп түсті. Барлық салық және салық емес және басқа міндетті төлемдерінің түсімі қамтамасыз етілді.

2005 жылы шығындар бойынша  орындалу 96,2 млрд. теңгені немесе 99,6 млрд теңге нақтыланған бюджет  бойынша орындалды. Бұған қоса басым жобалар мен республикалық бюджет бағдарламасының трансферттерімен 21,6 млрд теңге алынды.

Республикалық бюджетке 284,5 млрд теңге аударылды (салықтар мен төлемдер 86 % жиналды) , оның ішінде бюджеттік алымдар – 45,4 млрд теңге.

Салықтан босату кейбір тауарлар мен қызметтерді сатып-өткізу айналымдарына беріледі: мемлекеттік меншікті жекешелендіру, негізгі қаржы-қаражаттарды мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар арасында қайтарымсыз негізде беру; капиталға салымдар; Қазақстан Республикасының ҰБ-нің қызметтеріне; мемлекеттік баж алатын мемлекеттік органдардың қызметіне, почта және акциз маркаларына, адвокаттардың қызметіне; жерлеу рәсімдерінің қызметтеріне.

Салықтан босатылған кейбір айналымдарға өз сипаттамаларына  тән операциялардың сәйкес болуын сақтау талабы қойылады, бұлар – жер және тұрғын ғимараттармен байланысты айналымдар, қаржылық қызметтер, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымдардың (медицина, білім, кітапхана, мәдениет мекемелері, ғылым, әлеуметтік, т.б.) қызмет көрсетулері, мүгедектер ұйымдарының айналымы, геологобарлаушылық және геологиялық іздеу жұмыстары, кәсіпорындардың немесе олардың бөлімшелерінің сатылуы, импорттық кейбір түрлері (ұлттық және шетелдік валютаның, дәрі-дәрмектердің, гуманитарлық көмектің, т.б.).

Нөлдік мөлшерлемемен  салық салынатындар: тауарлар экспорты (белгісі бір жағдайларда), халықаралық тасымалдаумен байланысты қызметтер мен қызмет көрсетулер; аффикирленген бағалы металдарды (алтын мен платинаны) ҰБ-ке сатып-өткізу.

20%-тік және нөлдік  мөлшерлемеден басқа ҚҚС-ның импортта  мөлшерлемелер айырмасы бойынша төленуі де қолданылады (есеп-фактураға сәйкес мөлшерлемелер бірдей болмаған жағдайда және салық салынатын импорт 20% мөлшерлемемен болса).

б) Жанама салықтардың  ішінде фискалдық маңызы бойынша  ІІ салық-кедендік төлемдер болып табылады елге әкелінетін және елден шығарылатын және транзиттік тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсетулерге салынатын баждар мен алымдар.

в) Акциздер.

Акцизді енгізудің басты  мақсаты болып жалпы және арнайы сұраныстағы тауарларды қолданудан табыс алу. Табыс салығы және жанама салықтар өндіріске және экономикаға әр түрлі әсер етеді. Олар салық жүйесінің прогресивтілігін төмендетеді және табысы аз деңгейдегі халыққа салық ауыртпалығын жоғарлатады. Өз кезегінде бұндай салықтар табыс салығымен салыстырғанда әділетті болып келеді. Ойластырылған қолданыс салығын еңгізу төлем балансының жағдайын жақсартады, барлық қаржылық жүйенің иілімділігін жоғарлатады.

Бұл жағдайларда мемлекеттің өз табыстарын ұлғайтуы шектеулі сондықтан, мемлекет табыс көздерін іздей отырып халықтың табысына жасырынды түрде салық салуға жүгінеді, яғни қосымша құнға салынатын салық арнайы төлемді қосу арқылы яғни акцизді қолданады. Жанама салықтар мемлекет еңбеккерлерінің табысын алу формасы ретінде қолданылады. Себебі, мемлекет өзінің табысын тікелей салықтар арқылы табысын жоғарлата алмайды.

Тауардың баға сомасы оның құн сомасынан  жоғары болады , яғни акциз мөлшерінің үлкенділігі. Бұл факт белгілі қоғамда  нақты бір қосымша салықтардың  тіршілік етуіне базасын құрылғандығын  дәлелдейді, бірақта жанама салықтардың  барлық тұтынушыларға бөлінетін болғандықтан нақты бір класстың бөлімдеріне бөлінеді. Сонымен қатар акциз “ байларға арналған” деген тұжырым дәлелсіз, себебі олар жоғары рентабельді тауарларға белгіленеді:

Бірінші тұжырым темекіні, спиртті, сусындарды және де құнданған ойындарды байлар ғана қолданбайды.

Екінші тұжырым акцизделген  болып тауарлар ғана емес сонымен  қатар қызметтерге де салынады және қазіргі кездегі таурларда акцизді  категорияға жатады.

Жанама салықтардың фискалды функцйясы  жақсы дәрежеде дамуда, себебі жанама салықтар бюджет табысының тиімді қайнар көзі болып табылады. Жанама салықтардың күрделі ең қиыны болып ынталандырушы функцйяның механизмі болып табылады.

Қазіргі кезде кәсіпорындарда салық  ауыртпалығы өнімнің өзіндік  құнына қосылатын салықтардан құралады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатынсалықтар өндіріс процессінде реттеуші түрінде әсер етеді, бірақ та бұндай салықтар жоғарылауы табыс бөлімдерінің төмендеуіне әкеп соғады. Сұранысы иілімсіз баға бойынша тауарларға өнімнің өзіндік құнын төмендететін салықтар бөлігінің жоғарлауы табыс бөлігінің төмендеуіне және ұсыныстың бағаларының жоғарлауына әкеп соғады. Сонымен қатар егерде ұсыныс көлемі қысқарса табыс массасы төмендейді; егерде ұсыныс көлемі сол қалпы қалса онда табыс массасы өзгермей сол күйі қалады.

Біз жоғарыда акциздердің тауар  құнына қалай қосылатындығын қарастырып өттік, енді жанама салықты салудың  механизмі әлемдік тәжірибеде қалай  іске асатынын қарастырайық. Көптеген мамандардың ойлары бойынша бюджетке түсетін салық көлемдері және тікелей және жанама салықтардың арасындағы қатынастар екі түрлі факторға байланысты бөлінеді: елдегі негізгі халық массасын құрайтын өмір деңгейінен және салықтардағы қалыптасқан стереотиптерінен елдің экономикасының төмен деңгейлі дамуы. Халықтың ЖІӨ көлеміне есептеледі. Жеке және заңды тұлғалардың табыстарынан тікелей салықты алуды шектейді.