Салық жүйесі

Бірақ жанама салықтардың  құрамында кедендік баждар көрсетілмеген. Сызбаның мәліметі бойынша жанама салықтардың  өсуі көрініп тұр.  Салық салу тәжірибесінде салықтан жалтару  мәселелері жанама салықтарға көп әсер етпейді. Себебі бұл салықтар тауардың, қызметкердің және жұмыстардың құны мен көлеміне байланысты салынады. Салықтан жалтаруды тек мынадай жағдайда көруге болады:

• жалпы тауарлардың, қызметтердің және жұмыстардың өзіндік құнын төмендетіп, айналымға есепке алынбаған қолма-қол ақшалардың пайдалануына байланысты;
• акцизбен салынатын тауарлардың заңсыз өндірілуіне байланысты;
• экпорт пен импорт тауарларын контрабанда ретінде мемлекетке алып келу және шығаруына байланысты.

Жанама салықтардың  үлесі жалпы салықтық, түсімдердің көлемінде азайғанына қарамастан олардың орындалуы қамтамасыз етіліп отыр. Мысалы 2004ж. жанама салықтардың үлесі 25.6 пайызды құраса, 2005 жылы 29.2 пайызды құраған, ал 2006 жылы олардың үлесі 28.2 пайызды құрады, осы жылы жанама салықтардың азайғаны көршілес мемлекеттермен, экономикалық қатынастарды ұйымдастыруда, кедендік реттелуде қатал тәртіпті қолдану байланысты болып тұр.

Ал акциздердің 2004-05 жылдар аралығындағы өсуі (2004ж-19284,0; 2005ж-21830,0; 2006ж - 25443,0) менің ойымша  мемлекет тарапынан арақ ішімдіктеріне бекітілген көтерме бағаның 105 тг төмен болмауына байланысты шаралар жәнеде көленкелі арақ шығру өндірісіне тиім салу әсер етті.  Акциздердің үлесі 2004 жылы –3,7 пайызды, 2005 жылы 3,6 пайызды, ал 2006 жылы- 3,6 пайызды құрады.

Көбінесе салықтан жалтару  фактілері тура салықтарды ұйымдастыруда  байқалады.

Қазақстан Республикасы бюджетінің салықтық түсімдер мәліметтеріне  оралып келетін болсақ, тура салықтардың  касалық орындалуы мынадай.

 

2 Кесте - Тура салықтардың қассалық орындалуы.      

       

(млн.тг)                                                                                           

Тура салықтар	2004ж- факт	2005ж-факт	2006ж-факт
Табыс салығы: заңды тұлғалардан жеке тұлғалардан Әлеуметтік салық меншік салығы: мүлік салығы: жер салығы	214017,0 163529,0 51016,0 99076,0 19407,0 14763,0 4644,0	237622,0 169048,0 68574,0 124284,0 33472,0 20944,0 5454,0	284735,0 207354,0 77381,0 133852,0 40665,0 35278,0 5387,0
Ескерту - (Статистикалық бюллетень-12/48 желтоқсан 2006 ж).

 

Кесте бойынша зерттейтін болсақ тура салықтардың түсімі жылдан жылға  өсуі байқалады. Бірақ мынадай жағдай тура салықтарды ұйымдастыруында теріс  аспектірелінің жоқтығын білдірмейді. Тура салықтардың ішінде ең маңызды болып табысқа салынатын салықтар табылады. Олардың үлесі 2002ж- 41,3 пайызды;  2002ж- 38,1 пайызды; ал 2003ж –39,9пайызды құраған. Негізінде көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар жиынтық жылдық табысының көлемін белгілеген кезде салықтан жалтарып кету үшін шығындарының көлемін көбейтеді. Және де жұмыскелерге еңбек ақыларын берген кезде нақты алынған ақша сомасын көрсетпей, еңбек ақының минималды көлемін белгілейді, осыған байланысты салықтық түсімдердің өсіп азаю байқалады.  Жалтарушылық әлеуметтік салықтарды ұйымдастыруда да байқалады. Мысалы, еңбек ақыны берген кезде  минималды сомасын көрсетсе (нақтысын көрсетпей), еңбек ақы қорының сомасы соғұрлым аз мөлшерде көрсетіледі. Сонда әлеуметтік салықтың сомасы да азаяды. Бірақ, біздің сызбамыз бойынша әлеуметтік салық түсімдерінің орындалуы және де өсуі нақты көрініп отыр 2004ж. – 99076,0 мың тг (жалпы салықтық түсімдердің ішіндегі үлесі-19,1 пайыз); 2005ж. – 124284,0 мын.тг.(19,9 пайыз); ал 2006 ж-133852,0 (18,8 пайызды құраған).

Мүлік салығын ұйымдастыруда жалтарушылық мынадай жағдайларда байқалады, мысалы: кәсіпорынның орналасқан кеңселерін, өз баланстарына есепке алмай, жеке тұлғадан жалғаға алынған деп көрсетеді . Себебі, жеке тұлғаларға мүлік салығының  ставкалары төмендетілген. Не болмаса мемлекеттік кәсіпорындардан жалғаға алынады және де баланс есебіне алғанда төменгі мөлшердегі сомасы көрсетіледі. Біздің мысалда мүлік салығы бойынша түсімдердің көлемі 2004ж-14763,0 мын,тг., 2005ж-20944,0 мын,тг., 2006ж-35278,0 мын,тг., құраған. Бұл жерде де салықтың өсуі байқалады, өсудің себебі жеке тұлғалардан түскен салықтардың көбею болып табылады.

 

2.3. Қазақстандағы  салықтар, алымдар мен төлемдердің  алыну ерекшеліктері және салықтың ауыртпалығын аударып салу

 

Салық салуды ұйымдастыру құрамына салық қатынастарының нышандары, яғни салық түрлерінің нақты атаулары, оларды қолданудың тәртібі мен тәсілдері кіретін салық механизмінің құрылуы мен жүзеге асырылуына әкеледі. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнайы құрылғы қолданады.

Салық салу элементтеріне мыналар  жатады: субъект, салық төлеушілер, салық көздері, салық салу бірлігі, салық мөлшерлемесі, квота, салық  оклады, салық жеңілдіктері, төлем  мерзімі мен тәртіп, салық төлеушілер мен салық органдарының хұқтары мен міндеттері, салық төленуін бақылау, салық заңдылықтарын бұзушылық үшін санкциялар.

Салық субъектісі (салық  төлеуші) – салық төлеу міндеті  заңмен белгіленген жеке немесе заңды  тұлға. Салық ауыртпалығын көтеретін  жеке тұлғалар, яғни мемлекет азаматтары.

Салық объектісі –  салық салудың негізі болып табылатын  табыс, мүлік, қызмет түрі, қызмет көрсету, қаржы операциялары, тауарлы –  материалдық игіліктер, т.б. Сондай-ақ, мүлікті беруге салынатын салық, табиғат ресурстарын пайдалану  өнімнің, тауарлар мен қызметтердің қосымша құны, шаруашылық айналымы, т.б.

Салықтардың номенклатурасы (түрлері мен тізімі) өз бастауын салық салынатын объекттерден алады. Салық көзі – табыс болып табылады. Кейбір салықтардың (мысалы, пайдаға салынатын салық) көзі мен объектісі бір болады. Кей жағдайларда салықты төлеу үшін салық төлеушінің сататын мүлігінің бөлігі сол салықтың көзі бола алады.

Қазақстанның салық  заңдылығында салық салынатын объект және салық салумен байланысты объект түсініктері бөліп көрсетілген. Сондай-ақ, салық салынатын объект және салық салумен байланысты объекттің құндық, өзіндік және т.б. сипаттамасын білдіретін “салық базасы” түсінігі атап көрсетілген.

Салық салу бірлігі –  есептеу үшін белгіленетін салық  объектісін мөлшерлеу бірлігі (1 тг, 1 га, тауар өлшемінің бірлігі, т.б.).

Салық мөлшерлемесі –  салық базасын өлшеу бірлігіне  есептелетін салық мөлшері; ол салық  салу нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына қатысты процентпен өрнектелсе, салық квотасы деп аталады.

Құрылу тәсіліне байланысты салық мөлшерлемесі тұрақты және проценттік болып бөлінеді.

Тұрақты (қатты) мөлшерлемелер  табыс көлеміне байланыссыз, салық  салу бірлігіне абсолют сомада белгіленеді (нақты салық салу кезінде қолданылады, мысалы, жер салығы, мүлік салығы).

Проценттік мөлшерлеменің 3 түрі белгілі: пропорционалдық, прогрессивтік және регрессивтік.

Пропорционалдық мөлшерлемелер  салық объектісінің мөлшеріне байланыссыз  біртұтас процент түрінде белгіленеді. Прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне байланысты алым процентінің  өсімін көрсететін шкала бойынша белгіленеді.

Прогрессияның 2 түрі бар: жай және күрделі. Жай прогрессия бойынша салық мөлшерлемесі табыс  немесе мүлік құнының өсіміне  қатысты өзгереді, ал күрделіде табыс  бірнеше бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке көтерілмелі салық мөлшерлемесі белгіленеді, және де күрделі деңгейаралықты шкалада мөлшерлеме табыстың әр деңгейі үшін белгіленеді (мысалы, 1000 ақша бірлігіне дейінгі табыс үшін мөлшерлеме – 10%, 1001-ден 2000-ға дейін – 15%, т.с.с.); бұл жағдайда салық табысқа қарағанда көбірек өседі де, салық салудың біркелкі болмауына әкеледі. Күрделі жылжымалы шкалада табыстың өсуі кезінде салықтың неғұрлым баяу өсімі байқалады: табыстың әр бөлігінде мөлшерлеме процентпен және абсолют сомада өрнектеледі.

Прогрессивтік салықтың кемшілігі – оның экономика және еңбекке кері әсері болып табылады: салық салу прогрессиясы неғұрлым жоғары болса, салық салынатын субъектілердің иемденетін табыстарының дифференциясы соғұрлым төмен, бірақ экономикалық нәтижесі де соғұрлым төмен болады.

Регрессивтік мөлшерлемелер салық салу объектісі өскен сайын төмендейді, және объект төмендеген сайын өседі (мысалы, еңбекақы қоры кеміген сайын салық мөлшері соғұрлым өседі де, қор өскен сайын салық төмендейді, сөйтіп, еңбекақының қолайлы орташа деңгейі қамтамасыз етіледі. Регрессивтік мөлшерлеме АҚШ-та табысы жылына 149 250$-дан асатын отбасылар үшін қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Кесте

Табыс (долл.), жыл бойына	Шекті салық мөлшерлемесі, %
29750 71900 149250-ге дейін 149250-ден жоғары	15 28 33 28
Ескерту - (Финансы. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Қаржы -Қаражат.2001ж- )

 

 

Мұның себебі, АҚШ-та табысы 149250$-дан  асатындар ауқатты (бай) адамдар  болып саналады да, олар медициналық, сақтандыру сияқты игіліктер мен  қызметердің жағдайы жоқтарға ақысыз қызмет көрсетуін қамтамасық етеді.

Нарықтық экономика жағдайында мөлшерлеменің қай түрі болса  да, салық төлеушілердің төлем  төлеу қабілетін де, мемлекеттік  талаптардың қамтамасыз етілуін  де ескере отырып қолданылады. Мөлшерлеме белгілі бір заңдылықпен белгіленеді  де, әрбір жыл сайын мемлекеттік бюджет расталған сайын корректировкаланып, қалыпқа келтіріледі.

Салықтық оклад – субъектінің  бір объект бойынша төлейтін салық  сомасы.

Салық жеңілдіктері – салық төлеушінің белгілі бір заңдылыққа сәйкес салық  төлеуден толық немесе ішінара босатылуы. Оларға жататындар:

Салық салынбайтын минимум –  салық салудан толық босатылатын  салық объектісінің ең кіші (аз) бөлігі.

Табыс сомасы бойынша есептелген жеңілдіктер (халықтың табыс салығы бойынша мүгедектерге жәрдемақы; қаржы-қаражаттық салымдарға; әлеуметтік объектілерді қамтамасыз етуге, табиғатты қорғау шараларына жұмсалатын шығындар).

Салыққа салынатын табыстың құрамына енбейтін сомалар (мысалы, босатылған кезде алынатын жәрдемақылар, халыққа  салынатын салық сомасы бойынша  төленетін компенсациялар, т.б.)

Төлем төлеушілердің  кейбір категориялары мен кейбір салық салу субъектілеріне салық  мөлшерлемесін төмендету.

Салық жеңілділігінің кезеңі – заңмен бекітілген салық бойынша  жеңілдіктердің жүзеге асуға заңды  күші бар мерзімі.

Салық салу кезеңі – аяқталған  кезде база анықталып, салықтар мен басқа да міндетті төлемдер есептелетін уақыт мерзімі.

Салық органдары мен  салық төлеушілердің құқықтары  мен міндеттемелері басқару және билік ету органдарының салық  заңдылықтарымен реттеледі.

Салық және басқа да міндетті төлемдердің жүзеге асырылуын салық төлеушілердің қызмет орны бойынша немесе тұрғылықты жері бойынша мемлекеттік салық қызметі қадағалайды.

Салық органдарының және олардың қызметкерлерінің қызмет ету  тәртібі; компетенция және тапсырмалары, салық төлеушілердің мүдделері мен хұқықтарының бұзылуы үшін жауапкершілік мемлекеттік заңдылықтармен бекітіледі.

Заңдылықты бұзған салық  төлеушіге табыстарын төмендетіп, жасырғаны  үшін сол табыстарынан қажетті соманы шегеріп, санкция қолданылады, бұзақылықтың түріне қарай үлестік немесе қысқа көлемде айып төленеді; бюджетке төленетін төлемдерді дер кезінде төлемесе, пени салынады.

1) Жанама салықтар.

Жанама салықтар мемлекеттің  фискалды мүддесін білдіреді. Олардың  дұрыс қолданылуы бағаның қалыптасу  үрдісіне позитивті әсер етіп, тұтыну структурасына (құрылымына) да әсер ете алады. Салық төлеушілер салынатын салықтың өсімінен гөрі, олардың шығындарына салынатын салық өсімін қалайды. Акциздар, сатып-өткізуден түсетін салық, қосымша құн салығы сияқты тұтыну салықтардың қолданылуы жөн, өйткені:

• Олардан бас тарту қиынға соғады;
• Олардан туындайтын экономикалық тәртіп бұзушылық неғұрлым аз;
• Олар еңбек стимулдарын неғұрлым аз қысқартады;
• Дефициттен басқа жағдайларда олар тұтынушылардың таңдау хұқығына мүмкіндігін береді;
• Оларға анонимділік тән.

Жанама салықтарға сыртқы экономикалық қызметтерден түсетін  түсімдер де жатады (кедендік баж, экспорт  пен импорт салығы түріндегі кедендік табыстар, ішкі нарықта орын алатын тауарлардың бағасы мен олардың  фактуралық құнының айырмасы).    

2006 ж. жанама салықтан түсетін табыстар мемлекеттік бюджеттің жалпы табысының 36%-ін құраған. Сонымен қатар тұтыну салығының өз кемшіліктері де бар, мысалы, олардың инфляциялық және регрессивтік сипаттамаларын айтуға болады. Бірақ, бұл салықтардың жағымды жақтары оның кемшіліктерін жояды. Егер, нарықтағы бағалар өсетін болса, олармен бірге бюджеттік шығындар да өседі де, салықтан түсетін түсімдер де баға өсіміне сәйкес көбееді Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қажетті қаржы-қаражаттың табылуына мүмкіндік туады. Бюджеттік жүйеге автоматикалық антиинфляциялық механизмі енгізіледі.