Салық жүйесі

Осылай басқа да тікелей  салықтар аударылады. Бағалы қағаздарды шығару үшін жинаулар осы қағаздарды сатып алушыларға аударылады. Жанама салықтар аударуға бейімді болып келеді.

Жеткізілген құнға салық  тұтынушылырға аударылады, себебі ол өнім мен қызметтің көп бөлігін  қамтиды, сосын тұтынушыда осы салықты  салынбайтын тауар таңдауы болмайды. Ал шетелдік импорттың кедендік баждар және акциздерге салым кезінде мұндай таңдау болады, себебі тұтынушылар акциздар мен баждар салынбайтын алмастырушы тауарларға бағытталып кемуі мүмкін. Бұл жағдайда сатушы сұраныстың төмендеуіне байланысты өз тауарының бағасын түсіруге мәжбүр болады және салықтық ауыртпалық тұтынушы мен сатушы арасында бөлінеді.

Салық салу өндірушілер (сатушылар) мен тұтынушыларға теріс  әсер етеді, осыдан келіп бағаның  өсуі мен өндіріс көлемінің өсуі азаюы пайда болады. Көтерілген баға тұтынушының сұранысын азаюын туғызады, ал ол кезегінде тауар сату көлемінің  азаюын туғызады. Ал өндірушілер мұндай  тауарларды өндіруді азайтады. Нарықтық сұраныс пен ұсыныс орнына келеді, бірақ тепе-теңдік нүктесінің жаңа, жоғары деңгейге ауысуы арқылы. Бұл 1-сызбада көрсетілген. Салық енгізу ұсыныс сызығын жоғары солға жылжытады, бұл жаңа тепе-теңдікке немесе В нүктесіне сәйкес келеді, өндіруді Q₁ азайтып және бағаны Р дан Р₁ –ге дейін өсіріп түр. Төленетін салықтың көлемі Р₁ВСРс үшбұрышында көрсетілген, оның жоғарғы бөлігі (РА сызығымен бөлінген) тауарды тұтынушының табысынан шегеруді, ал төмеңгі бөлігі - өндірушілер табысынан шегеруді көрсетеді.

 

1-Сызба   Өндіріс  көлемі

P₁

P

P_c

 

                         Q₁                                     Q

 

 

 

 

 

Тұтынушы мен өндірушінің  арасында салық ауыртпалығын болу сұраныс  пен ұсыныстың икемділігіне (графикте – сұраныс пен ұсыныс қисығының бұрышына: икемділік көрінбейтін сызықпен, ал икемсіздік барынша кірістірілген сызықпен көрсетілген, мына ережелер бойынша:               

1. Тауарға сұраныс қанша икемсіз болса, тұтынушылар салықтың көп бөлігін төлейді. Олар мына жағдайларға сүйенеді, ұсыныс тұрақты және сұраныс икемді болса, өндірушілер салықтың көп бөлігін төлейді (1 –2 сызбаларды қараңыз)
2. Ұсыныс қанша икемді болса, салықтың көп бөлігін тауарды тұтынушылар төлейді (3 – 4 сызбаларды қараңыз)

 

 

 

 

 

2-Сызба           

    

P                        B

P₁

P

      P_c

 

 

 

                           Q₁          Q             Q

 

Сұраныс икемді, баға байқаусыз  Ро ден Р₁- ге дейін көтерілуде. Салықтық ауыртпалықтың көп бөлігін өндіруші көтереді.

 

3 - Сызба

 

     P                       B

     P₁

P

     P_c

 

 

                         Q₁          Q             Q

 

 

Сұраныс икемсіз, баға тез  көтерімді, салық ауыртпалығының тұтынушыға түсуде (нан, электрэнергия).

4 – Сызба.  Ұсыныс  икемді, баға өсуде, салықты көбіне тұтынушы төлейді.

 

    P                  B

P₁

P

    P_c

                        

                         Q₁          Q             Q

  

  

 

    

 

 

 

 

      P                     B

      P₁

P

P_c

                           Q₁          Q             Q

                       

 

     

 

5 - Сызба. Ұсыныс икемсіз. Баға байқаусыз көтеріледі және салықтың көп бөлігі өндірушілерге түседі.

 

Келтірілген схемаларда АВС үшбұрыштың алаңы артық салық ауыртпалығының көлемін көрсетеді, яғни өндірістің және тауар тұтынудың құлдаруымен байланысты қоғамның жоғалтқаны. Артық салық ауыртпалығы жалпы ауыртпалыққа (Р₁ВАСРс фигурасының ауданы) тең, салықтық түсімдерді қоспағандағы (Р₁ВАСРс үшбұрышының ауданы).Сұраныс пен ұсыныстың икемділік факторынан басқа, тауарлар мен қызметтер бағасы арқылы салықтарды аударудың мүмкіндігі мен деңгейі экономикалық циклдың фазаларына байланысты. Өсу кезеңінде баға өсуіне жақсы жағдай туады және салық аударымы қарқынды түрде жүреді, және керісінше құлдырау кезінде өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, жергілікті тұрғындардың төлем қабілетінің төмендеуіне байланысты қиындайды.

Мемлекеттің осы күнгі  даму кезінде салықтан жалтару проблемасы маңызы зор болып табылады. Жалтарушылықтын  себебінен мемлекеттік бюджеттік  табыстары кемітіліп азаяды, салық тәртібін бұзушыларда қосымша криминалдық табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік саласында құнның қозғалысында негізгі пропорциялардың бұрмалауы туындайды. Жалпы айтқанда мемлекеттің мүддесіне күрделі әсер етіледі.

Әр-түрлі себептерге байланысты жалтарушылық пайда болады, мысалы:

1. салық салмағының ауыр болуына байланысты. Осыған орай экономикада көлеңкелі қозғалыстар туындалады;
2. салық салудан заңдылық жүйесінің күрделі болуына;
3. салық қызметін ұйымдастыруда кемшіліктерге байланысты, салық қызметкерлерінің квалификациясы мен білімділігі төмен болудан
4. салық төлеуші субъектілердің салық төлеуден мақсатты ауытқуына байланысты

Салықтан жалтаруда  казіргі тәжірибеде көптеген тәсілдер қолданылады. Мысалы: шаруашылық субъектілер  “қызмет етпейтін” статусқа ие болған жағдайда салықты төлемеу факторлары туындалады, себебі қызмет ететін кәсіпорындарға жоғарыдағы субъектіледен жалған шот-фактура берілгендіктен кейінгі субъектілер ҚҚС жалтарап кетеді. Сондықтан, салықтан жалтрушылық бүгінгі жағдайда макродеңгейлік көрініс болып табылады. Бұл проблеманы жою үшін жалпы мемлекеттің тарапынан салық салу механизмін және салық жүйесін жетілдіру керек.

Дүние жүзілік тәртібіне  негізге ала отырып, менің ойымша мынадай шараны қолданған жөн:

1. салық салуда неғұрлым төмендетілген салықтық ставкаларды қолданылған жөн. Себебі, пайыздық ставкаларының жоғары болғаннан жалтарушылық мәселелері туындалады.
2. Салықтан жалтарушылық ставкалардың қолданылуына және капиталға салынатын салықтарды әртүрлі ставкалар бойынша алынғандықтан; Бұл жерде де шекті ставкаларының төмендетілуі инвестициялық климаттың табыстың легализация процессі жүзеге асырылады;
3. Салықтық реформалар қарапайым салық төлеушіге түсінікті болуы керек;
4. Салықтық реформаларын алдын-ала ескерту сипатына ие болуы керек. Себебі, көптеген кәсіпкерлер өз капиталдарын жайғастырып және қаржылық-сауда келісімдерін жасап қойылғаннан кейін, салықтық кодекске еңгізілген бұрмалар мен таныса бастайды;
5. Салықтық реформаларды жүзеге асыруда көптеген қойылған міндеттер экономиканың дамуына әсер етеді;
6. Салықтық заңға бұрмалары еңгізуден бұрын осы бұрмалардың экономикаға көрсететіні есептеленіп шығарылуы жөн;
7. Экономиканың нақты секторының субъектілеріне салық салуда дифференциалдық көзқарасты қолданған жөн.

Осы жоғарыда айтылған күрделі сұрақтарды неғұрлым шешетін болсақ, соғұрлым салықтық реформаларының табысты болуы ықтимал.

 

3.2 Салық саясатындағы  салық санцияларының рөлін арттыру

 

Фискалдық саясат ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайында салық-бюджет құралдарын, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін тиімді қолдануды көздейді.

Үкімет салықтық әкімшілік  етуді жетілдіру жөніндегі жұмысты  жалғастырады.

Салық саясаты елдің  индустриялық-инновациялық дамуын ынталандыруға, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика үлесін қысқартуға және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін құруға бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау жүргізу, олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау міндеті алда тұр.

Салықтық ауыртпалықтарды  заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне қайта  бөлу міндеті кезең-кезеңмен шешілетін  болады, сондай-ақ халықтың кірісі мен  шығысын жалпы декларациялауды  енгізу мәселесі зерделенеді.

Тұтастай алғанда, жүргізіліп отырған салмақты фискалдық саясат бюджет тұрақтылығын қамтамасыз етуге, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін тиімді орындауға және шығыстарды мемлекеттік саясаттың басым бағыттарына бағдарлауға бағытталған.

Мемлекеттік сатып алу  саласында  мемлекет пен бизнестің мүдделерін ескеретін және мемлекеттік қаражатты жұмсаудың тиімділігі мен икемділігіне ықпал ететін жүйе қалыптастырылатын болады.

Салықтар ауыртпалығын аудару салық төлеушінің салық ауыртпалығын соңғы салық тасушыға – салықтың негізгі ауыртпалығын өзіне алатын халыққа ауыстыру үдерісі болып табылады.

Салықтар ауыртпалығын аудару тек қана салық төлеуші  мен тасушының ғана емес, сонымен  қатар салық объектісі мен  салық көзінің  сәйкес келуімен байланысты.

Аудару жасырын түрде  өндіріс саласында және айналым саласында болады.

Өндіріс саласындағы  пайда мен табыс есебінен төленетін  салықтар жалданған жұмысшылардың  еңбегін интенсификациялау, яғни қажетті  жұмыс уақытын салыстырмалы түрде  қысқарту және қосымша уақытты көбейту  жолымен аударылуы мүмкін. Бұл салықты жалданған жұмысшыларға  аударудың ең жасырын түрі болып табылады.

Айналым саласында салықтар баға механизмі арқылы аударылады.

Корпоративті табыс  салығы кәсіпорын өнімін тұтынушыларға жоғары бағалар есебінен  немесе  ресурстарға бағаны  төмендету есебінен  ресурстармен  жабдықтаушыларға  аударылуы мүмкін. Акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған  шаруашылық субъектілердің  табысына салық салу  кезінде жағдайы  акционерлік қоғамдар түрлеріндегі субъектілер төлеген  барлық салық сомасын  немесе оның бір үлесін жабатын бөлігінің есебіне акционерлерге төмен дивиденд төлену арқылы аударым болуы мүмкін.

Табыс көзінен алынатын жеке табыс салығы аударылмайды, себебі, салық төлеушілерінің  соңғы табысынан  төленді. Алайда, егер кәсіподақ талабына байланысты  жұмысшылардың еңбек ақысын көбейтсе, онда салықтың бір бөлігін жұмысшылардан  жұмыс берушілерге  аудару мүмкіндігі туады. Соңғылары бағаларды көтеру жолымен ағындағы  шығындардың  өсуін, өнімді немесе  қызметті тұтынушыларға аударды.

Декларация бойынша төленетін  жеке табыс салығына тоқталатын болсақ, оның аударылуы көрсетілетін қызметке бағаның көтерілуі арқылы (дәрігерлер, адвокаттар, басқа да  еркін мамандығы бар жеке тұлғалар) мүмкін болады.

Жеке меншікке салық жарым-жартылай аударылады, осылайша, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке, заңды  тұлғаларының мүлік салығын төлеген кезде  жеткілікті сұраныс  болған жағдайда  салық сомасына таза табысты жоғарылатуға  болады және оны өнім және қызмет тұтынушыларына аударуға болады. Жеке тұлғалар -  мүліктің ұсақ меншік иелері – пәтер қожалары салықты тек пәтерді жалға беру кезінде ғана аудара алады, ал негізгі төлеушілер  мүлік салығының соңғылары бола алады.

Табыс есебіне  төленетін  тікелей салықтардың  басқа да түрлері осылайша аударылады: жер, көлік құралдарына салық.

Жанама  салықтардың аударылуға үлкен қабілетті болады. Қосымша құн  салығы  тұтынушыға толығымен ауысады, себебі өнім және қызметтің кең  диапазонын қамтиды да, тұтынушыларға осы салық салынбайтын   тауар қалмайды. Акциздерді және басқа да импорттық кеден баждардан салу кезінде ондай тауарлар болады, өйткені  тұтынушылар  осындай салық салынбайтын тауарларға көшуі мүмкін. Осындай  жағдайда  сатушы  өзінің тауарына  сұраныстың төмендеуінен бағаны төмендетуге  мәжбүр болады және салық ауыртпалығы бөлінуі мүмкін,т яғни тұтынушыға бөлшектеп  ауысуы мүмкін.

Салық салу, толығымен, яғни  тікелей және жанама салуда  - тауар  және қызметті өндірушілерге (сатушыларға) және тұтынушыларға  жағымсыз әсер етеді, себебі  өндіріс көлемінің  қысқаруына  және бағаның өсуіне алып келеді.

Сұраныс пен  ұсыныс, икемділік  факторының басқа тауар  бағасы арқылы аудару мүмкіндігі мен деңгейі экономикалық  циклдың   фазаларына байланысты болады: көтерілу кезінде  бағаның  өсуіне өте қолайлы жағдай туады  да? салықтың ауысуы интенсивті түрде жүреді және керісінше; құлдырау кезінде өндіріс төменденп көбейеді,  халықтың сұранысқа деген төлем қабілеті төмендейді де, ауыртпалықты  аудару қиынға соғады.

Салық төлеуден жалтару  – салықты толық немесе бөлшектеп  төлемеу мақсатымен салық төлеушінің  салық салу объектісін әдейі  азайту немесе жасыру (пайданы, табысты, тауар айналымын, мүлігін). Осындай заңсыз іс-әрекеттер мемлекеттің мүддесіне зиян келтіреді: мемлекетік бюджет елеулі қаржысын толық алмайды, салықтық заңды бұзғандардың қосымша криминалды  табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік қызмет, аймақ т.б. салаларда құн қозғалысының негізгі пропорциясы бұзылады.

Салықтан жалтарудың бірнеше себептері бар:

1. шаруашылық кәсіпкерлік немесе басқа қызметін дұрыс жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы салықтардың үлкен көлемі мен жоғары мөлшерлеме салық салу субъектісінің «көлеңкелі» экономикаға  кетуіне ықпал етеді;
2. салық заңдылығының тура еместігі, оларды толықтырулар, өзгертулер, түзетулердің көптігі, олар инструкциялар мен ережелердің нормаларын әр түрлі түсінуге мүмкіндік береді;
3. салық  қызметін ұйымдастырудағы  жетіспеушіліктері;
4. субъектілердің салық соммаларын көлеңкелі бизнесті инвестициялау және байыту үшін біле тұра әдейі, төлемеуі.