Сауым маусымының әр кезеңіндегі сауын сиырларын азықтандыру

    Сауын сиыр  рационын шырынды және құнарлы азықтардан кейін ірі жемшөппен толықтырады. Ірі жемшөп ретінде табиғи шабындықтармен екпе шөптер пішенін, түрлі дақылдармен бұршақ тұқымдастар пішендемесімен, кептірілген шөп кесіндісін, дәнді дақыл сабанын жұмсайды. Рационға ірі жасұнықты жемшөптің енгізілу көлемі ондағы шырынды жемшөп көлеміне байланысты өзгереді. Мысалы, тәулігіне 20-25 кг шырынды азық берілетін сауын сиырға... тірілей салмағы 400 кг болса – 4-5 кг, тірілей салмағы 500 кг болса – 5-6 кг ірі жемшөп жеткізілуі тиіс. Сиыр рационындағы ірі жемшөптің жалпы қоректілігі бойынша ⅓ бөлігін жаздық дақылдар сабанымен ауыстыруға болады. Рацион азығын сауынның ортасындағы қызған кезеңде осы мөлшерде беріп, сауым аяқталар суалту кезеңінде сүтейткіш шырынды азық пен құнарлы азық үлесін 20-30 % азайтып, орнына ірі жемшөп мөлшерін молайтып, қант-протен қатынасын 0,8 – 1:1 аралығына түсіреді.

    Қабылданған  рацион типіне сәйкес сиырға  берілетін азықтар мөлшерін белгілейді. Айталық, шаруашылық жемшөп қорында  бар азықтардан сиырға күніне 5 кг түрлі шөп пішені, 6 кг астық және бұршақ тұқымдастар пішендемесі, 15 кг жүгері сүрлем, 12 кг азықтық қызылша, 4,8 кг құнарлы жем (1 кг сүтке 300 г-нан есептегенде) беру жоспарлансын. Анықтамалық дерегі бойынша осы азықтардың қоректілігін есептегенде, олардың қосындысының, яғни рационның энергетикалық қуаттылығы (а.ө. мен АЭ) «шикі» және қорытылатын протеині, «шикі» жасұнығы, крахмалы, қанты, «шикі» майы, магнийі, калийі, кұкірті, темірі, марганеці, Д мен Е витаминдері нормасының қажеттілік көрсеткіштеріне сәйкестілігі көрінеді. Нормаға жетпеген Ca, P, Cu, Zn, Co пен I мөлшерін калций-фосфорлық қосынды мен тиесілі микроэлементтер тұздарын қосып толықтырады.

   Азықтандыру қоректілігін 1 күнге норма қажеттілігіне сәйкестенбеуі  тәуліктік сүт сауынын 1-1,5 кг кемітеді. Рацион кемушілігін, сиыр сүттілігін бұрынғы деңгейіне келтіргенше кемінде 2 апта өтеді. Сондықтан  
құрастырылған рацион қоректілігнің норманың мұқтаждық көрсеткіштеріне  
                                                          21

сәйкестігін әрдайым бақылап, дер кезінде қажетті өзгертулер енгізіп отыруы  
қажет. Сауын сиыр рационының қоректік құнарлылығын өндірістік сүт фермаларымен кешендерінде қолданатын механикаландырып таратуға ыңғайлы толық рационды азықтар қосындылары жақсы қамтамсыз етеді. Шаруашылықта ондай қосындының ірі жемшөп, сүрлем, пішендеме, жеммен азықтық қосындыларды мұқият турап, ұнтақтап, араластырып, жартылай құрғақ (ылғалдыдылығы 40-50 %) түрінде таратады.

    Рационындағы  шырынды азықтың ⅓ бөлігін  ас қорытуда тез ыдырап, сіңірілетін қант пен крахмалға бай тамыр жемістілермен беру арқылы мес қарын микрофлорасының дамуына оңтайлы 1-1,2 : 1 аралығындағы қант-протеиндік қатынас (ҚПҚ) қалыптастырады.

   Өрістеп дамыған  месқарын микрофлорасы азотты  заттардың ыдырауынан пайда болған аммиакты өз дене белогының құрылысына пайдаланып, өз ретінде, месқарын микрофаунасындағы қарапайымдыларға қорек болып және солармен қоса қарын химусымен ішекке өтіп ас қорыту сөлінің ферменттерімен ыдыратылып, аминқышқылдары сіңіріледі. Осы микробиологиялық түзу арқылы 1 г азоттан 2,6 г биологиялық тұрғыдан аминқышқылдық құрамы құнды қорытылатын протеин түзіледі.

    Макро- және  микроорганизмдердің бір-бірінің  тіршілігіне оңтайлы жағдай туғызатын  симбиоздық қатынасының арқасында  сауын сиырдың қорытылатын протеинге мұқтаждығының 52-30 % карбамид, аммиак суы секілді химиялық азотты қосындылармен толықтыруға болады. Оның ең басты шарты малға беретін көлемін біртіндеп, месқарын микрофлорасын дағдыландырып барып рацион жемшөбіне мұқият араластыру болып табылады.

    Сиыр рационының  жасұнығының қорытылуын жақсарту  үшін азотты қосындылар қосып,  қажетті қант-протеиндік қатынас қалыптастырумен қатар месқарын микрофлорасының өсуіне қолайлы ортаның сәл сілтілі (рН = 7,2-7,4) реакциясын қалыптастыру керек. Ол үшін мал азығындағы Р, S, Cl секілді қышқыл және Ca, K, Na, Mg сияқты сілті реакциялы мкроэлементтердің (97 Р + 62S + 28 Cl) : (50 Са + 25,6 К + 44 Na + 82 Mg) жолымен анықталған грамм-эквивалеттік қатынасы (қышқыл-сілтілік қатынас) 0,8-0,9 шамасында болуға тиіс. Сонымен қатар сиыр азығында бір-бірінің сіңіріліп игерілуіне ықпал ететін Са : Р қатынас 1,5-2 : 1 аралығында болғаны жөн.

    Сиыр рационындағы  шырынды және ірі жемшөпті  жазғытұрымғы көк азықпен, ал  қыста пішендемемен ауыстыруға  болады. Солай құрастырылған рационда жетіспейтін заттарды толықтыруға түрлі протеиндік (азоттық), көмірсулық (қанттық), минералдық (макро-, микроэлементтік), витаминдік қосындыларды қолданады. Протеиндік қосындылар ретінде карбамид (мочевина) мен аммоний тұздарын, протеиндік-витаминдік қосындылар ретінде – азықтық, сыралық, наубайханалық ашытқыларды, көмірсулық қосындылар ретінде қант сірнесін (мелясса), минералдық қосындылар 
                                                             22

ретінде шөп пен қылқан ұнын, витаминдердің өндірістік-микробиологиялық

түзу өнімдерін қолданады.

    Осылайша сауын  сиырларға шаруашылықтың өзіндік  жемшөп қорына негізделіп қалыптасқан  типтік, экономикалық тұрғыдан тиімді  азықтандыру рациондарын құрастырады.  Оның қоректілігін сауын сиыр  азықтандыру нормасының барлық көрсеткіштеріне қоректік, минералды және витаминді заттары бойынша сәйкестендіреді. Солай болғанда ғана сауымның алғашқы  4-7 айларында «денесінен сауылған» сиырдың тірілей салмағының кемуін толықтырып жоғары сүт өнімділігін қамтамасыз етуге болады.

    Сауымның басында  желінген азық пен сүтке жұмсалатын  сиыр денесі қорының қоректік  заттар шығыны қамтасыз етілмейтіндіктен (сиыр фмзикалық тұрғыдан қажетті құрғақ зат көлемін жей, яғни ас қорыту жолына сыйдыра алмайды), сиыр денесіне сауылып салмағы азаяды. Алғашқы тәуліктегі тірі салмақ азаюы 50-100 кг аспаса, азықтандыру деңгейі сүт өнімін қамтамасыз етеді.

    Сүтті сиыр  азықтандыруын арзандатып, сүт өндірісінің  эконмикалық тиімділігін арттыру  үшін жазғытұры өзі малға жұғымды,  өзі құнарлы, өзі арзан көк азықты мүмкіндігінше мол пайдалануды көздеу қажет. Ол үшін малды көктемде ерте көкке жая бастап, күздің соңына дейін жаю керек. Мал басын көк азықпен қамтамсыз ету мерзімін ұзарту мақсатында ұйымдастырылатын көк (жасыл) конвейер жүйесін қалыптастырғанда еліміздің солтүстік өңірінде ғана үзбей пайдалануға болады.

    Көкшөпті сиырларға  жайылым отына жайып немесе  көкті шауып, турап жегізуге  болады. Шауып, тасып, таратуға  жұмсалған шығын көк азық бағасын  20-25 % жоғарылатқанымен, сиыр сүттілігін молайтып, шаруашылық егісінің 1 гектарына өндірілетін сүт өнімін өсіреді. Сауын сиыр 8 сағат бойы отты жайылымда жайылғанда – 80-100 кг, оты сирек жайылымда жайылғанда 30-40 кг көк балаусасын жеп үлгереді. Екпе жайылымда олар күніне 70 кг шамасында көк масса жейді. Арнайы қойылған тәжірибелерде тірілей салмағы 600-650 кг сиырлар күніне жүгері көгінен – 80 кг, судан шөбінің көгінен – 64 кг, күздік қара бидай көгінен – 57 кг, сұлы-бұршақ көгінен 60-62 кг жеген.

    Турап, араластырып  берген шөптін желінуі 90-96 % жетіп, олар өте жақсы қорытылады. Ботаникалық құрамы мен құрамындағы өсімдіктердің шабылғандағы жетілу кезеңіне байланысты сиырлар көкшөп массасының құрғақ затын – 76-66 %, органикалық затын – 80-60 %, протеинін – 75-85 %, майын – 50-35 %, жасұнығын – 75-55 %, азотсыз экстрактивті заттарын 80-70 % қорытады. Оңтүстік облыстардың суармалы жерінде орналасқан шаруашылықтарда сиырларды жаятын табиғи жайылым тар болғандықтан, оларды қысы-жазы қорада ұстап, екпе шөп көгін, әдетте, жоңышқа, беде мен жүгері көгін шауып береді.

     Жайылымды  мал жаюға пайдаланғанда көгінің  (Ө, кг/м²), ондағы құрғақ заты (Қ,  г/кг), оны 1 сиырдың жейтін көлемі (ҚК, кг) мен 1 басты жаюға 
                                                            23 
қажет жер аумағы (Ж, м²) және қоршаудағы жайылым көгінің 
желінукоэффициенті (0,75) бойынша жайылым сыйымдылығын мынадай 
жолмен есептейді:

                          Ж = ҚК * 1000 / ҚЗ * Ө * 0,75.   

    Сауын сиыр  табынын жаюға бекітілген жайылымды  алдын ала зерттеп, біркелкі учаскелерге бөліп жүргізлетін күтімдік аготехникалық жұмыстары мен жаюдың мерзімін белгілейді. әр учаскеге белгілі мерзімге жайылатын сиыр басын есепке алады. Жайылым көгі сарғайып, ондағы жасұнық көлемі ұлғаюынан шөб қатаятын жаздың екінші жартысында сиыр басын шырынды азықтармен қамтамсыз ету үшін жасыл конвейерге егілген тамыржемістілер, бақша дақылдары, қызылша пәлегі секілді көк азықтарды кеңінеен пайдалануға болады.

   Сауын сиыр азығындағы сүрлемнің бір бөлігін, тіпті барлығын да сапалы пішендемемен ауыстыруға болады, жоғары өнімді сиырға құнарлы азықты түгелімен дерлік құрама жем түрінде, ал ол жетіспеген жағдайда жартысына дейін түрлі дән ұнтақтарынан құрастырып, қалғанын кебек, күнжара, шрот, сірне, құрғақ жом, барда, бөртпе, шөп ұны не ұнтағы секілді басқа құнарлы жеммен толықтырады.

   Өндірістік технологиядағы  сүт фермалары мен кешендерінде  сауын сиырларды механикаландырып  тартуға ыңғайлы толық рационды  моноазық (монокорм) азықтар қосындысымен  азықтандырады. Мұндай ұнтақталған  шаруашылықтағы жемшөптерге қажетті азықтық қосындылар қосып, мұқият араластырып, ылғалдылығы 40-50 % жартылай құрғақ біркелкі (однородный) азық қосындысын дайындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      24

1.3. Сауым маусымының  әр кезеңінде, сауын сиырларын  азықтандыру үшін қажетті азықтарға қысқаша сипаттама.

    Көк азық. Сауын сиырлардың жазғы рационы негізінен көк балауцса шөптерден, ал қысқы азығы консервіленген көк өсімдіктерден (пішен, пішендеме, сүрлем) тұрады. Малдың сүт өнімділігі, өсімталдығы мен денсаулығы көбінесе жазғы жайылым өсімдіктерінің мөлшері жағынан мол, сапасы жағынан жоғары болуына байланысты.

   Көк азықтың  сиыр өнімділігі мен денсаулығына пайдалы әсері жоғары сапалы протеин, тез қорытылатын көмірсулар, витаминдер, минералды және азотсыз экстрактивті заттар араластырылып берілген жағдайда күшейе түседі. Сауын сиырларды ерте көктемнен қара күзге дейін (145-150 күн) көк шөппен барынша мол және үздіксіз қамтамасыз етуге табиғи және екпе жайылымдардың, сондай-ақ азықтық дақылдар өсірілген аңыздардың есебінен қол жетеді. Қыста азықтық дақылдар сиырға туралған, сүрленген көк шөптер мен араластырылып науаға салынып беріледі.

    Көк азық  құрамында аз ғана мөлшерімен-ақ  сиырдың жыныс мүшесіне және  сүттілігіне игі әсер ететін  ферменттер мен гормон тәріздес  заттар да болады. Жазғы жайылым  кезінде сауын сиырлардан сүтті  мол сауу үшін оларды бас-басына 65-75 центнерден келетіндей мөлшерде көк азықпен үздіксіз қамтамсыз етіп отыру керек. Малды көк азықпен жүйелі түрде қамтамасыз етуді қолдан көк конвейер жасау жолымен жүзеге асыруға болады. Көк конвейер құрамына шаруашылықтағы көк азық дайындаудың барлық көздері: табиғи жақсартылған және екпе жайылымдықтар, ауыспалы егісте өсірілетін көп жылдық, бір жылдық шөптер алқабы енеді. Көк азықтардың қоректік қасиеттерін қыста сақтап қалудың тиімді жолы — сүрлем салу. Сүрлем — микробиологиялық процес-тер (сүт қышқылды ашыту) арқылы анаэробтық (оттегінсіз) жағдайда консервіленген азық сонымен қатар   малға қысқы маусымда қажетті каротиннің бірден-бір қайнар көзі болып табылады. Мәселен, 1 кг жақсы жүгері сүрлемінде 20-30 мг каротин болады. Сүрленген азық сиырды Д витамнімен де қамтамасыз ете алады.

   Сүрлем күйіс  малы үшін негізгі нәрлі азықтың  бірі болып табылады. Бір сиыр  тәулігінеорта есеппен 18-25 кг  сүрленген азық жейді. Жоғары  сапалы сүрлемнің қоректік заттары  қорытылуы жағынан пішеннен асып  түседі, көк балауса өсімдіктердің  қорытылғыштығына жақын. Жақсы сүрлем жасау үшін сүрленіп жатқан шөптің тез арада рН 4,2-ге дейін қышқылдануына күш салу керек. Сонда оның  бойында қышықылы көп жиналып, біршама сірке қышқылы да түзіледі.

   Жақсы сүрлем  оншалықты қышқыл болмайды, иісі  жағымды, түсі қоңыр-күрең болып келеді. Егер сүрлемді алақанға салып, уқалағанда жағымсыз, көпке дейін кетпейтін иісі болса, онда сүрлемде май қышқылы көп жиналып, белоктық заттар ыдырауынан пайда болатын басқа да қосалқы өнімдердің болғаны. Мұндай сүрлемді малға беруден бұрын лабораторияда

                                                            25

 тексеруден өткізу керек. Сүрлемдегі қоректік заттардың шығынын азайтып, сапасын арттыру үшін химиялық консервілегіш заттар қолданылады. Оларға натрий пиросульфиті, натрий нитриті, құмырсқа және бензой қышқылдары жатады.

    Жақсы сүрлемді сауын сиырлар рационына тәулігіне 30 кило-грамм және одан да көп мөлшерде енгізуге болады. Сонда оның сиыр басына қажетті жылдык, мөлшері 40 центнерден аспайды.

    Жоңышқа – оңай сынбайтын, иілгіш өсімдік. Ол климат пен топырақ әсерінен, сондай-ақ табиғи және қолдан будандастыру нәтижесінде бір-бірінен биологиялық, морфологиялық айырмашылығы бар көптеген түрлерге бөлінеді. Жоңышқа топырақ талғағыш, ол саздақ және құмайт топырақты жерлерде жақсы өседі, бірақ топырақтың қышқылданып (рН 5,8-ден жоғары) кетуін көтермейді.

   Жоңышқа пішенінің  протеин мөлшері орта есеппен  16,3 % болса, шабақтану кезінде  дайындалған пішеннің протеині 20 %-ке дейін, ал азықтық өлшемі 50 %-ге жетеді. Сөйтіп, ол малға аса қажетті витаминдерге бай құнды азықтың қайнар көзі болып табылады. Бойындағы протеиннің мөлшері иен оның қорытылғыштығы жағынан жоғышқа қызылбас бедеден асып түседі, сөйтіп мал азықтық өсімдіктер арасында онымен бәсекеге түсетін бірден-бір шөп.

   Қызылбас немесе шалғындық беде – шалғындық-жайылымдық мал азығы ретінде пайдаланылатын аса маңызды көп жылдық өсімдік. Биіктігі 50-100 см. Оның ерте пісетін және кеш пісетін екі түрі кең таралған. Жайылымдық шөптер құрамында ерте пісетін (екі орымды) қызылбас беде өсірген дұрыс. Оның ерекшелігі – көк балауса өнімі мол, ерте көктемде тез жетіле бастайды, қалың тармақтары шоқтанып, қою жапырақ салады, көк