Ұлттық есеп шоттар жүйесі

    Үй  шаруашылығының өндiрiстiк әрекетiн  анықтау –ҰЕШЖ-дегi негiзгi мәселе. БҰҰ ҰЕШЖ-нiң кепiлдемесi бойынша үй шаруашылығы үшiн өндiрiс шоты құрылуы қажет. Бұл шотта үй шаруашылығының өндiрiстiк әрекетi көрсетiледi.

    Үй  шаруашылығын өндiрiстiк әрекетiне өздерi тұтыну немесе сату үшiн өндiрген өнiм, нарықтық қызметтер көрсету, өз үйiнде  тұру құны және үй қызметшiсiнiң қызмет ақысы жатады. Мәлiметтердiң жеткiлiксiздiгiнен  халықтың ресми түрде тiркелмеген әрекетi жалпы iшкi өнiмдi анықтағанда есепке алынбайды. Толық және сенiмдi мәлiметтердi жинау арқылы бұл мәселенi шешуге болады. Шоттарда кездесетiн тамақтандыру, iссапар шығындары, әскери адамдарды киiм-кешекпен жабдықтандыру, әр түрлi салықтар, субсидиялар сияқты экономикалық операцияларды түсiндiруде де бiраз қиындықтар болды. Халық шаруашылығы балансы ақпарат негiзi деп санау және шоттардың тек тұтас экономика үшiн құрылуы осы кезеңдегi ұлттық есеп жүйесiн статистикалық практикаға енгiзудегi тағы бiр ерекшелiк болып саналады. Халықаралық стандарттарды салалық топтастырудың орнына халықшаруашылығының жалпы одақтық топтастырыуын пайдалану, алғашқы ақпараттық құжаттар базасының (бухгалтерлiк есеп, қаржы және банк статистикасы) халықаралық стандартқа сәйкес келмеуi шаруашылық бiрлiктерiнiң толық статистикалық бақылауға алынбауы салдарынан эксперименттiк есептеулерде кемшiлiктер болды. ТМД елдерiн бiрiңғай халықаралық стандарттарды статистикалық әдiстемемен қамтамасыз ету үшiн жалпы iшкi өнiм, ұлттық табыс, т.б. көрсеткiштердi есептеудiң, өндiрiс, табыстың пайда болу, табысты бөлу және пайдалану, басқада шоттарын құру, салааралық байланысты құрудың әдiстемелiк принциптерi айқындалды.

    Сол сияқты ҰЕШЖ көрсеткiштерiн тұрақты бағамен бағалау принциптерiн анықтау, қаржы шотын, баланстық кестелердi, активтер мен пасивтердiң өзгерiсiнiң шотын құру сияқты жұмыстарды iске асыру көзделуде. Стандартты әдiстеме негiзгi макрокөрсеткiштердiң динамикасын, құрамын зертеп, мөлшерi туралы мәлiметтредi салыстыру үшiн, ТМД елдерiнiң нарықтық экономикалық өту кезеңдерiн талдау үшiн, осы елдердiң экономикалық саясатын, мемлекетаралық экономикалық қатынастарын үйлесiмдi түрде жүргiзу үшiн қажет.

    ҰЕШЖ-де шаруашылық операцияларын есептеу, өтпелi кезеңдегi құрылымдық ерекшелiктердi анықтау сияқты әдiстемелiк сұрақтарды шешумен қатар макрокөрсеткiштердi есептеуге қажеттi мәлiметтердi жинауға зор көңiл бөлiнуi керек. Ол үшiн шаруашылық бiрлiктерiнiң бухгалтерлiк есебiн, бастапқы статистикалық есеп берудi, статистикалық бақылауды өзгерте отырып халық шаруашылығы балансының мәлiметтер базасынан жаңа жүйенiң мәлiметтер базасына көшу қажет.

    1994 жылы Қазақстан Республикасының  Мемлекеттiк статистикалық комитетi (Ұлттық статистикалық агенттiгi) 1992 жылғы экономиканың дамуын  сипаттайтын мәлiметтер бойынша алғашқы ұлттық шоттарды құрды. 

    2.2 ХШБ мен ҰЕШЖ –нiң теориялық және әдiстемелiк қағидалары

    Халық шаруашылығы балансы (ХШБ) деп марксистiк  тұжырым-дамаларға негiзделген, жоспарлы экономиканың дамуын сипаттау, талдау үшiн қолданылған макроэкономикалық көрсеткiштер жүйесiн атайды. ХШБ кеңестер одағында алғаш рет 20-жылдары құрылды. Оның құрылымы өзi сипаттайтын экономиканың үлгiсiне сай анықталады. Материалдық ресурстарды бiр орталықтан бөлу принциптерiне негiзделген бұл экономи-калық үлгiде табыстарды бөлу, қаржы инструменттерiне байланысты операциялар сияқты процестердiң маңызы төмендетiлдi. Халық шаруашылығы балансының негiзi болып материалдық баланс (қоғамдық өнiмдi өндiру, тұтыну қор жинау балансы) саналады. Материалдық баланс қоғамдағы материалдық игiлiктерр ресурстарын және оларды пайдалануды сипаттайды. [16,25б]

    Екiншi дүние жүзiлiк соғыстан кейiн халық  шаруашылығы балансын басқа да социалистiк  елдер (Қытай, Вьетнам т.б.) қолдана  бастады.

    ХШБ-нiң  үлгiсiнде қаржы балансын құру қажеттiлiгi көрсетiлген, бiрақ мемлекеттiк басқару ұйымдары табыс және қаржы активтерiнiң қозғаласын  талдауды қажет деп санамағандықтан практика жүзiнде бұл баланс құрылмады. ХШБ-ның негiзгi тұжырымдамасына сай экономикалық өндiрiс сферасы тек материалдық өнiдiрiс салалармен ғана шектелдi, ал өндiрiстiк емес сферадағы, яғни, материалдық емес қызметтер сферасындағы әрекеттердiң нәтижелерi (басқару, қарржы, ғылым, бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдениет, өнер, қорғаныс, коммуналды шаруашылық т.б.) ұлттық табысты бағалауда ескерiлмедi, бұл қызметтердi ұлттық табысты қайта бөлудiң нәтижесi деп қарастырды. Сондықтан, халық шаруашылығы балансындағы көрсеткiштердi ұлттық есеп жүйесiндегi көрсеткiштермен тiкелей салыстыруға болмайды.

    Халық шаруашылығы балансының ұлттық есеп жүйесiнен елеулi өзгешелiктер бола тұра ҰЕШЖ-нiң дамуына өз әсерiн тигiздi. Өйткенi Кеңестер Одағының статистикалық ұйымдары алғашқы халық шаруашылығы балансын 1925-1926-жылдары құрды, яғни ХШБ ҰЕШЖ-нiң алғашқы зерттеулерiнен бұрын пайда болды. ХШБ-ның алғашқы зертеулерi экономика салаларының байланысын көрсететiн кестелерден құралды. Бұл кестелер салааралық баланстың болашақтағы үлгiсi едi. Халық шаруашылығы балансының негiзгi ережесi – материалдық өндiрiс сферасымен өндiрiстiк емес сфераны ажырату,материалдық өндiрiстiң өзiн өндiрiс құрал-жабдықтарының (I бөлiгi) және тұтыну заттарының өндiрiсi (II бөлiгi) деп екiге бөлу. Осы теория бойынша қоғамдық жиынтық өнiм екi формада ұдайы өндiрiледi: а) натуралдық – затты және б) құнды. Натуралдық заттық формасы бойынша орнын толтыру қрына (өндiрiстiк тұтыну), тұтыну қорына (өндiрiстiк емес тұтыну) және қорлану қорына бөлiнедi. Ал құнды формасы бойынша қоғамдық жиынтық өнiм екi бөлiктен тұрады. Ол – затқа айналған құн (С) және жаңа жасалған құн (V+м).

    Қоғамдық  жиынтық өнiмнiң материалдық-заттық құрылымы қоғамдық қажеттiлiктердiң  құрылымына сәйкес анықталады. ХШБ-ның  теориячсы бойынша жасалған макроэкономикалық  процестердiң үлгiсi ұдайы  өндiрiстiң  негiзгi аспектiлерiн толық көрсеткенмен, өндiрiстiк емес сферадағы процестердi есепке алмайды, өндiрiстi ұйымдастырудың нақтылы формаларының әсерiн ескермейдi, осындай себептерге байланысты ХШБ әкiмшiлiк басқару жүйесiнде белсендi роль атқара алмады. Сондықтан, жаңа есеп жүйесiне көшу қажеттiгi туындайды. Бұл жаңа жүйенiң, яғни ұлттық есеп жүйесiнiң негiзi – шаруашылық айналымы тұжырымдамасы болып есептелiнедi. Ұлттық шаруашылықты әр түрлi экономикалық құбылыстарды қамтып көрсететiн көп өлшемдi жүйе деп қарастыруға болады. Бұл жүйенiң негiзi – экономикалық айналым  экономикалық айналым өндiру, тұтыну, қор жинау, қайта бөлу сияқты экономикалық процестерден тұрады.Оның үш элементi бар: эккономикалық айналым объектiсi, субъектiсi экономикалық операциялар.Тауар, қызмет, ақша құралдары экономикалық айналымның объектiсi, ауыл шаруашылық бiрлiктерi оның субъектiсi болады. Экономикалық айналым объектiсiнiң бiр субъектiден екiншi бiр субъектiгi ауысуы экономикалық операциялар арқылы жүзеге асырылады. Макроэкономикалық құрылым түрлерiнiң классификациясы (жiктелуi) – материалдық игiлiктер мен қызметтер қозғаласын ресурстардың ұдайы өндiрiс деп қарауға негiзделген. Ұдайы өндiрiстiң әр сатысында ресурстар әр түрлi экономикалық формада көрiнедi.  Ресурстар, ең алдымен, өндiрiстiк ресурстар түрiнде, содан кейiн ұдайы өндiрiсiтiң ресурстары, ең соңында қаржы ресурстары (субъектiлердiң ақша құралдары) түрiнде көрiнедi.

    ҰЕШЖ-нiң тұжырымдамасы бойынша материалдық игiлiктердi өнңiру мен қызмет көрсетудiң арасына шек қойылмайды, экономиканың тұтастығы сақталады. Мұның өзi шаруашылық субъектiлерiнiң өндiрiстiк әрекеттерiнiң нәтижесiн, кiрiсi мен шығысын бағалауға мүмкiндiк бередi.

    ХШБ мен ҰЕШЖ-нiң мiндеттерiндегi айырмашылықтар: [17,98б]

• ХШБ қоғамдық өндiрiстi бiр орталықтан жоспарлаудың талаптарын қанағаттандырды, оның негiзгi мiндетi - өндiрiс процесiн және материалыдқ ресурстардың қозғалысын қадағалау;
• ҰЕШЖ нарықтық экономиканың талаптарын қанағаттандырады, ол қаржы-ақша қатынастарын бiрiншi орынға қояды.

    Екi жүйенiң тұжырымдамаларындағы айырмашылықтар:

• ХШБ-де өндiрiстiк әрекет деп материалдық өндiрiс сферасындағы әрекеттi айтады, ол ҰЕШЖ-де табыс әкелетiн кез келген әрекет өндiрiстiк әрекет деп саналады;
• ХШБ-де өнiм құны көшiрiлген құннан (еңбек заттарынның шығыны және негiзгi капиталдың тозуы) және жаңадан жасалған құннан (өндiрушiлердiң алғашқы табысы, яғни материалдық өндiрiс сферасындағы еңбекшiлердiң, кәсiпорындардың алғашқы табысы) құралады, ал ҰЕШЖ-де өнiм құны еңбек заттарының шығынынан және өндiрiс факторларының ақысынан құралады. ҰЕШЖ-дегi еңбек заттарының шығыны материалдық ресурстар, қызметтер және материалдық емес қызметтер аралық тұтыну түрiнде берiледi, яғни ХШБ-дегi еңбек шығындарымен бiрдей емес. Ал еңбек факторларының ақысы болып еңбекақы, пайда, рента, процент, дивидент есептелiнедi.

    ҰЕШЖ мен ХШБ-нiң әдiстемесiнде мынандай өзгешелiктер бар:

• өндiрiс көрсеткiштерiнiң мазмұныныдағы өзгешелiктер. Бұл өзгешелiктер ұлттық табысты (өнiмдi) анықтауда екi жүйеде әр түрлi тәсiлдiң қолдануына байланысты болады;
• өнiмдi тұтыну (аралық, ақырғы), табысты бөлу, қайта бөлу процестерiнiң көрсеткiштерiнiң мазмұнындағы өзгешелiктер;
• қаржы ағымдарын (несие, заем) түсiндiрудегi өзгешелiктер. ХШБ-де бұл ағымдар ұлттық табысты уақытша қайта бөлу, ал ҰЕШЖ-де экономика секторларына бөлiнген инвестиция түрiнде қарастырылады;
• табыс, шығыс, жинақ категорияларын жiктеудегi өзгешелiктер.

     ҰЕШЖ-де ағымдағы табыстар мен шығыстардың айырмасы “жинақ” көрсеткiшi арқылы анықталады және бұл көрсеткiш күрделi шығындарды қаржыландырудың көзi болып саналады. ХШБ-де табыс пен шығысты ағымдағы және бiр жолғы деп екiге бөлмейдi, сондықтан “жинақ” көрсеткiшi де жоқ, ал қолма-қол ақшаның, банктегi салымдардың өсiмi сияқты жинақ түрлерi ұлттық табыстың қайта бөлiнген түрi деп танылады.

     Мәлiметтердi көрсетудегi өзгешелiктер:

• ҰЕШЖ-де мәлiметтер “Т” әрiпi тәрiздi шоттар және кестелер түрiнде берiледi. Ұлттық шоттарды бухгалтерлiк есептегi екi жақты жазу принципi қолданыланы, яғни әр көрсеткiш (экономикалық операция) шоттарды екi рет жазылады (бiр шоттың кiрiс бөлiгiнде, еiкншi шоттың шығыс бөлiгiнде). ХШБ-де мәлiметтер кестелер түрiнде берiледi. Бұл кестелерде матеиалдық игiлiктердiң ресурстары және оларды пайдалану көрсетiледi. ХШБ-дегi көрсеткiштер жүйесi материалдық игiлiктердiң ғана қозғалысын көрсетедi, ал ҰЕШЖ тауар өндiру, қызмет көрсету, табыстың пайда болуы, оны бөлу, қайта бөлу, пайдалану процестерiн және қаржы активтерi мен пассивтерiнiң өзгерiстерiн зерттейдi. Сондықтан ҰЕШЖ экономикалық айналымды жан-жақты толық көрсетедi.

    ХШБ мен ҰЕШЖ-нiң мiндеттерiндегi ұқсастықтар:

• экономиканың дамуын сипаттайтын көрсеткiштер жүйесiн анықтау;
• макроэкономикалық көрсеткiштер бойынша талдау жасау;
• макроэкономикалық статистиканың көрсеткiштерi мен стаистиканың басқа бөлiмдерiнiң (еңбек, салалық, қаржы, банк, сыртқы экономикалық) көрсеткiштерiн үйлестiру, байланыстыру.

    Екi жүйенiң әдiстемелiк принциптерiндегi ұқсастықтар:

• ұлттық шаруашылықты өндiрiс процесi үздiксiз қайталанатын экономикалық жүйе деп қарастыру;
• тұтыну құны ағымдарын табыс ағымдарынан шектеу;
• тұтыну құнының, табыстың ағымдарын, ресурстар қорын бөлiп көрсету;
• өндiрiс табыстарын айта бөлу процестерiнiң табыстарынан айыра бiлу;
• өнiмдi аралық және ақырғы өнiм деп топтастыру, тұтынуды аралық және ақырғы тұтынуға топтастыру;
• ұдайы өндiрiслетiн және ұдайы өндiрiлмейтiн қорларды (активтердi) айыра бiлу;
• негiзгi капитал мен материалдық айналым қорын бөлiп көрсету;
• қор жинауды жалпы және таза негiзде есептеу (жалпы қор жинаудан амортизацияны шегергенде таза қор жинау анықталады).

    ХШБ мен ҰЕШЖ-де көрсеткiштердi бағалауда (ағымдағы, тұрақты баға бойынша) да ұқсастықтар бар. Осындай ұқсастықтарды ескере отырып “ауыспалы кiлт” әдiсiнiң көмегiмен екi жүйе арасындағы өзара байланысты көрсетуге болады.  

    2.3 Ұлттық есеп-шотты жүргізу - қоғамдық өндірістің нәтижесі ретінде

    Ұлттық есеп-шотты жүргізу экономикалық ғылымда баланстық тәсілді дамытудың бір бағыты болып табылады.Ұлттық есеп-шотты жүргізу жүйесі әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын өлшеуде қолданылады және оның түпкі қортындысы тұрғындардың әл - ауқат деңгейін көрсету болып табылады.

    Ұлттық  өндірістің макроэкономикалық нәтижесіне алғаш рет баға беру Ф.Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне тиеді. Ол осы туралы өзінің көзқарасын «экономикалық кесте» (1758 ж.) деген белгілі еңбегінде баяндаған. Ф.Кенэ Францияның 18-ші ғасырдағы экономикасын негізге ала отырып, жай ұдайы өндірістегі балансты талдауды көрсетті.

    Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо (1771-1823ж.ж.) «Саяси экономияның  басы және салық салу» (1817ж.), Т.Р. Мальтус (1766-1834ж.ж.) «Тұрғындар саны заңының  тәжірибесі»(1798ж.), К.Маркс (1818-1883жж.) «Капитал» (1867ж.) сияқты еңбектерінде қолданды. Ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізуге неокласикалық мектептің өкілдері.У.Джевонс (1835-1882жж.) пен Л.Вальрас (1834-1910жж.) белгілі үлес қосты. Ұлттық есеп-шот жүргізу теориясының дамуына Дж. М. Кейнс (1883-1946жж.) пен С.Кузнец (1901-1983жж.) айтарлықтай еңбек сіңірді.

    Өнеркәсібі  дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Ұлы тоқырау» деп аталған 1929-1933-ші жылдардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық талдаудың қажеттілігін көрсетті.Сондықтан ұлттық өнім құрылуының факторларын, жұмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын және ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне баға беру мәселесін және ұлттық табысты есептеуді біліп - зерттеумен қоян - қолтық айналыса бастады.

    Қазіргі ұлттық есеп-шот жүйесін жүргізуді (ҰЕшжЖ) жасаудың тәжірибелік жұмыстарын ағылшын экономисі Р.Стоун (1913ж.) енгізді.Алғашқы рет оның ҰЕшжЖ сызбасы 1953-і жылы БҰҰ - ның статистикалық бөлімінде басылып шықты. Ұлттық есеп-шот оның жүйесін деметрикалық түрде бейнелеген, онда әрбір есеп - шот көлденең (табыс) және тік (шығын) матрицаларда көрсетілген. Ұлттық есеп - шот жүйесін құрудағы ертеректегі талпыныстан Р.Стоун ұсынған айырмашылық сол. Ол алғаш рет макродеңгейде екі еселей жазу принципінің «қоғамдық матрицаларда» қолданды. Стандарттық сипаттамалар - ұлттық өнім, тұтыну, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылымы мен оның қызмет жасау процесінде толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда сондай - ақ қаржы балансы, ұлттық есеп - шот жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесі енген.