Қан жүйесі

Қан жүйесі

Организмнің ішкі ортасы туралы түсінік 

Бір торшалы қарапайым организмдер  сыртқы ортадан өзіне қажетті  заттарды бүкіл денесі арқылы қабылдап, керексіз ыдырау өнімдерін сол арқылы бөліп отырады. Ал адам мен жоғары сатыдағы жануарларда мұндай мүмкіндік  жоқ. Олардың сыртқы қабығының рөлін  орындайтын терісі қоршаған ортадан  қажетті заттарды сіңіре алмайды, ал торшалары сыртқы ортамен тікелей  жанаспайды, арнаулы ішкі ортамен  қоршалады. Ішкі ортаға қан, торша аралық (ұлпалық) сұйық және лимфа (сөл) жатады. Торша өзіне қажетті заттарды осы ортадан сіңіріп, қажетсіз заттарды сол ортаға бөледі. Бірақ қан тамырлардан  шықпайды да, торшалармен тікелей  жанаспайды. Организм торшалары кан  құрамынан пайда болатын торша  аралық сұйықпен ғана жанасады, сол  себепті қанды шартты түрде ғана организмнің ішкі ортасы, ал лимфа  мен ұлпа аралық сұйықты шын мәнісіндегі  ішкі орта деп санайды.

Қан, оның атқаратын қызметтері

Қан қызыл түсті, мезодермадан түзілетін  сұйық ұлпа. Ол ұлпалық сұйық, лимфамен бірігіп, организмнің ішкі ортасьн  құрайды, денеде көп қырлы қызмет атқарады, солардың арасында бастылары:

- тасымалдаушы қызмет - қан торшаларға  қорек жеткізіп, олардан алып  шыққан алмасу өнімдерін бөлу  мүшелеріне (бүйрек, тер бездері,  өкпе т.б.) тасымалдайды. Қанмен денеге  гормондар таральп, үлпаларға  оттегі жеткізіледі, торшалардан  көмір қышқыл алынып кетіледі;

- Қорғаныстық қызмет. Қанның ақ  түйіршіктері фагоциттік белсенділік  көрсетеді (торшалық иммунитет)  және лимфоциттер бөлген антиденелер  бөгде заттарды жойып отырады  (гуморальды иммунитет);

- жылу реттеуші қызмет. Толассыз  айналыста болудың арқасында  қан денеде жылудың біркелкі  таралуына мүмкіндік береді. Қанның  жәрдемімен жылудың артық мелшері  тері арқылы сыртқы ортаға  бөлінеді;

-байланыстырушы (коррелятивтік) қызмет. Әр түрлі мүшелер мен торшалар  әрекеті кезінде түзілген өнімдер  мен ішкі секреция бездері  бөлген гормондарды тасымалдап, қан организм торшаларын, үлпаларын,  мүшелерін өзара байланыстырады.

Қан әр түрлі торшалар жиынтығы болып  табылады. Ол сүйық зат -плазмадан  және қан түйіршіктерінен (торшаларынан): қызыл түйіршіктерден (эритроциттерден), ақ түйіршіктерден (лейкоциттерден) және қан табақшаларынан (тромбоциттерден) тұрады.

Плазма және қан сарысуы 

Плазма да, сарысу да сұйық зат. Оның түсі құрамында бояғыш заттардың (лютеин, каротин, ксантофилл) болуына  байланысты. Плазманың кұрамында 90-92% су, 8-10% құрғақ зат болады. Құрғақ заттың 6-8%-ы белоктардан тұрады. Плазма белоктары альбумин, глобулин, фибриноген фракцияларына бөлінеді. Қан плазмасы құрамында несепнәр, зәр қышқылы, пурин негіздері, креатин, амин қышқылдары, аммиак сияқты белок алмасуының қалдық өнімдері болады. Бұл қосылыстарды қалдық азот деп атайды. Оның қандағы мөлшері белок алмасуының қарқынына, организмнің физиологиялық жағдайына байланысты өзгереді. Плазма құрамында көмірсулар (глюкоза), липидтер және минералды заттар (0,9%) болады. Қан құрамындағы белоктарға пропердин мен ферменттер (амилаза, липаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза) де жатады. Пропердин вирус белоктарынан байланысып, оларды залалсыздандырады, бактериаларды өлтіреді, сондықтан ол кейбір ауруларға қарсы күресудің туа пайда болған факторы болыл саналады.

Қанға ұйытпайтын зат қосып тұндырғанда  бөлініп шыққан сары бөлінген оның сұйық бөлігін қан сарысуы  деп атайды. Қан сарысуы құрамы мен қасиеттері жағынан плазмаға ұқсас, тек оның құрамында фибриноген белогы ғана болмайды.

Қанның формалы элементтері, олардың  қызметтері

Плазма белоктары әр түрлі маңызды  қызмет атқарады. Оларға буферлік қасиет тән, сондықтан белоктар қанның рН-ын тұрақты деңгейде сақтауға мүмкіндік  береді. Белоктар қанға тұтқырлық  қасиет беріп, артериялардағы қысымды  қалыптастыруда маңызды роль атқарады. Олар онкостық қысым туғызып, қан  кұрамындағы су мөлшерінің тұрақтылығын сақтайды, қан мен ұлпа арасындағы судың алмасуын реттейді. Альбуминдер  әр түрлі дәрі-дәрмек препараттарын, дәрүмендәрілерді, гормондарды бояғыш заттарды (пигменттерді) тасымалдауда зор роль атқарады. Глобулиндерден түрлі қорғаныш денелер түзіледі, сондықтан олар организм иммунитетін  қалыптастырады. Фибриноген канның ұю процесіне катысады. Қан ұйыған кезде  фибриногеннің физикалық қасиеттері өзгеріп, ол ерімейтін фибрин талшықтарын  түзеді. Плазма белоктары ұлпа белоктарын құрау үшін пайдаланылады.

Плазмада альбуминдер глобулиндермен салыстырғанда екі есе көп  болады (тиісінше шамамен 4,5 және 2-3%). Альбуминдердің глобулинге қатынасын белок коэффициенті деп атайды. Альбуминдер мен фибриноген бауыр торшаларында, ал глобулиндер - тек бауырда ғана емес, көк бауырда, сүйек кемігінде, лимфа түйіндерінде түзіледі.

Қанның физикалық қасиеттері

Қан қызыл түсті, кермек дәмді, қоймалжың, тұтқыр сұйық. Оның түсі құрамында ерекше белок - гемоглобиннің болуына байланысты. Артерия қанының түсі ашық - қызыл, ал вена қаны- қоңыр қызыл болады. Бұл қанның оттегімен қанығу деңгейіне  байланысты. Қан құрамындағы минералды  тұздар оған кермек дәм береді. Құрамында  белоктар мен эритроциттердің болуымен байланысты қан тұтқырлық қасиетке ие болады. Судың тұтқырлығы бір  өлшем деп алынса, онымен салыстырғанда  плазманың тұтқырлығы 1,7 - 2,2, ал қанның тұтқырлығы - 5,0-ге тең.

Қанның тығыздығы 1,050 -1,060. Ол эритроциттер санына тәуелді өзгереді, себебі эритроциттердің  тығыздығы - 1,090, ал плазманың тығыздығы 1,025 -1,034 аралығыңда болады.

Қанның буферлік жүйесі

Адам мен жоғары сатыда дамыған  жануарлар қанының әрекетшіл  ортасы әлсіз сілтілік болады (рН-7,35-7,45). Бұл көрсеткіш сутегі (Н+) жөне гидроксил  иондары (ОН ) мөлшерінің ара қатынасымен  анықталады. Артерия қанының рН-7,45, ал вена қанының рН-ы ұлпалардан көмір қышқыл газының сіңірілуімен байланысты 7,35 шамасында сақталады. Зат алмасу процесі барысында  қанға көмір қышқыл газдың, сүт  қышқылының т.б. қышқыл алмасу өнімдерінің  бөлінуіне қарамастан қанның әрекетшіл  ортасы тұрақты жағдайда сақталады. Бұл қан плазмасы мен эритроциттердің  буферлік қасиеті мен денеден  қышқылдар мен сілтілердің артық  мөлшерін шығарып отыратын бөлу жүйесінің  қызметімен байланысты.

Қан құрамында төрт түрлі буферлік жүйе болады.

1. Бикарбонатты буферлік жүйе; ол  көмір қышқылы мен натрий  
бикарбонаттарынан тұрады.

2. Фосфатты буферлік жүйе; бір  және қос негізді фосфорқышқылды  натрийдан тұрады.

3.Белокты буферлік жүйе; плазма  белоктарынан құралады. Белоктар  амфотерлік қасиетінің арқасында  ортаның әрекетшіл ортасына  
қарай не сутегі, не гидроксил иондарын бөледі де, қанның сутектік  
көрсеткішін бір деңгейде ұстайды. 4. Гемоглобиндік жүйе; гемоглобиннің калийлі тұзына (КНвО2) байланысты. Бұл қосылыс көмір қышқылына қарағанда әлсіз қышқыл болғандықтан оған өзінің калий ионын береді де, сутегі ионын қосып алып, баяу диссоциацияланатын (ажырайтьш) қышкылға айналады. Канның буферлік қасиетінің 75 пайызы осы гемоглобинге байланысты.

Қан әрекетшіл ортаның қышқыл жаққа  ығысуынан жақсы қорғалған. Оның себебі сілтілік қордың болуында. Қанның сілтілік қоры деп 100 мл. қандағы бикарбонаттар  мөлшерін айтады. Қан құрамында қышқылдық  және сілтілік эквиваленттер белгілі  арақатынаста болады да, қышқыл-сілтілік тепе-теңдік қалыптасады.

Қанның ұюы, оның биологиялық мәні мен механизмі 

Қанның физикалық қасиеттерінің  өзгеріп, сұйык күйден қойыртпақтанып қатқылдануын ұю деп атайды. Қанның ұюы оның маңызды қорғаныш қасиеттерінің  бірі. Ол организмді қансыраудан сақтайды. Қансырауды тоқтатуға (гемостаз) қан  тамырларынын қабырғасы, тамыр маңындағы  ұлпалар, қан плазмасы құрамындағы  ұю факторлары, барлық қан торшалары  қатысады. Бұл процесте биологиялық  белсенді заттар да маңызды роль атқарады. Олар физиологиялық әсеріне қарай  қанның ұюын жеңілдететін, қанның ұюына  кедергі жасайтын және ұйықты ерітетін заттар болып бөлінеді.

Қанның ұюы тізбектелген реакциялардан  тұратын күрделі процесс. Оның мәні қан құрамындағы фибриноген белогының  физика-химиялық қасиеттерінің өзгеруінде. Ұю процесі барысында фибриноген белогынан қышқыл пептид бөлінеді де, ол ерімейтін белок -фибринге айналады.

Қанның ұю процесі механизмінің негізіне 1871 ж. А.Шмидт ұсынған ферменттік теория алынған. Бұл теорияға сәйкес ұю процесі үш кезеңде өтеді де, плазма құрамындағы 13 фактор мен тромбоцит  факторларының (10-нан астам) қатысуымен жүреді. ГІлазма факторлары ашылу  ретіне қарай нөмірленіп, рим цифрларымен, ал тромбоцит факторлары араб цифрларымен белгіленеді. Егер плазма құрамындағы факторлардың біреуі жетіспесе, онда қан ұю қабілетінен айырылады (мысалы, VIII-фактор жетіспегенде гемофилия дерті байқалады).

Қанның ұю процесі үш кезеңде  өрбиді. Бірінші кезең тромбоциттердің  белсенділігінің күшеюімен сипатталады. Екінші кезеңде плазма құрамындағы  факторлардың белсенділігі артып, үш сатылы тізбектелген ферменттік процесс жүреді. Ұюдың соңғы үшініші кезеңінде  ұйық ретракциясы (фибрин талшықтарының  тығыздалуы) жүреді.

Денедегі жарақат сипатына, зақымданған  тамыр табиғатына қарай ұю процесі  екі жолмен жүреді: не ол тамыр мен  тромбоциттер реакциясымен шектеледі (тамыр-тромбоциттік механизм), не плазма құрамындағы факторлардың қатысуымен тізбектелген ферменттік процесс басталып, фибрин ұйығы пайда болады (коагуляциялық -ұю механизмі).

Тамыр - тромбоциттік механизм қан  қысымы төмен майда тамырлар зақымданғанда  іске қосылады. Бұл жағдайда тромбоциттерден  бөлінген заттардың әсерімен тамыр  тарылады, тромбоциттер зақымдалған  жерге жабысып, бір-бірімен желімденеді  де, плазма оңай өтетін, тромбоциттерден  құралған, борпылдақ тығын пайда  болады. Одан әрі тромбоциттердің  қайтарымсыз агрегациясы жүріп, олар плазманы өткізбейтін біртекті массаға айналады. Тромбоциттерден  бөлінген заттардың әсерімен қан  тамыры тарыла түседі, 3-фактор - тромбоцит  протромбиназасы арқылы қанның ағуын  тоқтатудың коагуляциялық (ұю) механизмі  іске қосылады. Осыдан кейін тромбоцит  ұйығы тығыздалып, қан ұйығының ретракциясы  нәтижесінде тромбоцит тығыны зақымданған  тамырға бекиді, қанның ағуы тиылады.

Ірі тамырларда тромбоцит ұйығы  үлкен қысымға шыдамайды, шайылып  кетеді. Мұндай жағдайда қанның ағуын  тек фибрин ұйығы тоқтатады, коагуляциялық  механизм іске қосылады. Бұл кезең  үш сатыда өтеді.

Кезеңнің бірінші сатысында XII, XI, VIII, VII, IX, IV, V - факгорлар мен тромбоциттердің 3-факторының әрекеттесуі нөтижесінде  күрделі процесс жүріп, тромбопластин (ІІ-факгор) пайда болады. Тромбопластин  ұлпалар мыжылып зақымданғанда  да пайда болады, оны ұлпа тромбопластині деп атайды.

Ұюдың екінші сатысында тромбопластин  плазманың IV, V, VI, VII факторларымен әрекеттесіп, тромбоциттердің 1 және 2 факторларының  қатысуымен К дәрмендәрісі жеткілікті болған жағдайда бауырда түзілетін  бұйығы фермент протромбинге әсер етіп, оны белсенді фермент - тромбинге  айналдырады.

Қан топтары және қан құю 

Адамның немесе бір түр дарақтарының иммунологиялық белгілеріне - эритроциттер құрамында агглютиногендердің, плазмада -агглютининдердің болуы болмауына  қарай, - ерекшеленетін қан белгілерінің бірлестігін қан топтары дейді. Австрия ғалымы Кландштейнер (1901) мен  чех ғалымы Я.Янский (1907) зерттеулері  нотижесінде эритроциттерде А және В деген екі түрлі агглютиноген-дер (антигендер), ал плазмада екі түрлі  агглютининдер (антиденелер-жабыстырғыш  заттар), - ά және β болатыны анықталған. Қан құрамында олар жеке-жеке, қос-қос  немесе тіпті болмауы мүмкін. Агглютиноген А(В) мен агглютинин ά (β) аттастар деп аталады. ά агглютинин А агглютиногені бар эритроциттерді, ал β агглютинин - В агглютиногені бар эритроцитгерді жабыстырады. Сондықтан бір адамның қанында өр тектес агглютиноген мен агглютинин ғана болады. Адамда олар төрт түрлі бірлестікте немесе топта кездеседі: 1(0) топ қанының эритроциттерінде агглютиногендер болмайды, ал плазмасында а мен 3 агглютининдері болады. II (А) топта - агглютиноген А мен агглютинин β, /// (В) топта - агглютиноген В мен агглютинин ά болады. IV (АВ) тобында А және В агтлютиногендері болады да, агглютининдер болмайды. Егер қан құйғанда донор (қан беруші) қанының эритроциттері реципиенттің (қан қабылдаушы) аттас агглютининімен кездессе, эритроциттер агглютинациясы (жабысу) жүреді. Мұндай қандар сәйкес емес қандар деп аталады.

Қаны I топқа жататын адамға тек I топтың қанын құюға болады, ал IV топ қанын басқа топтардағы адамдардың барлығына құюға болады. Сондықтан  қаны I топқа жататьш адамдарды  өмбебап донор. Қаны IV топқа жататыңдарға барлық топ қанын құюға болады, оларды әмбебап реципиенттер дейді. Қазіргі кезде АВО жүйесінен  басқа 200-ден астам әр түрлі агглютиногендердің болатыны анықталған. Бұл агглютиногендерге  қарсы дайын агглютининдер болмайды және организмде түзілмейді, сондықтан  оларды ескермейді. Олардың арасында тек бір агглютиноген - резус-факторға (Rh) ғана көңіл аударады. Дүние жүзіндегі  адамдардың 85 пайызының қаныңда  резус фактор болатын көрінеді (резус  оң қан, Rh+), ал 15 пайызында бұл агглютиноген болмайды (резус теріс қан, Rһ-). Теріс  резус-факторлы адамға оң резус-факторлы қан қүйылса реципиент организмінде қорғағыш денелер - антирезус-фактор түзіледі. Осындай реципиентке екінші рет  оң резус-факторлы қан құйылса, дайын  антирезус-фактордың әсерімен эритроциттер жабысып, агглютинация процесі жүреді. Теріс резус-факторлы ана оң резус-факторлы бала көтерсе де осындай қүбылыс  байқалады.

Қанның тобы мен резус-факгор белгілі  заңдыпықпен тұқым қуалады. Мал  қанының топтарында өлі күнге  дейін белгісіз жәйттер көп. Мал  эритроциттеріңде көптеген агглютиногеңдер  болады, сондықтан қанды төрт топқа  біріктіру мүмкін емес. Әрбір топты  бірнеше агглютиногеңдер түзеді, сол себептен мал қаны генетикалық  жуйеге бөлінеді. Мәселен, ірі қарада 85 агглютиноген болғандықтан оларды 11 генетикалық жүйеге бөледі. Жылқыда 16 агглютиноген 8 жүйе, қойда -26 агглютиноген 7 жүйе, шошқада 50 агглютиноген 14 жүйе, тауықта 60 агглютиноген 14 жүйе болады.

ҚАН АЙНАЛУ ЖҮЙЕСІ

Қан айналым жуйесінің филогенезіне сипаттама 

Қан өзіне тән физиологиялық  қызметтерді бір ғана жағдайда -тоқтаусыз  айналымда болғанда атқарады. Ал оның қан тамырларымен толассыз ағуы қан  айналым жүйесі мүшелерінің қызметіне  байланысты. Сондықтан барлық мүшелер  мен жалпы организмнің әрекеті  қан айналым жүйесі мүшелерінің  қызметіне тікелей байланысты.

Қан айналым жүйесін организмде сорап (насос) қызметін атқаратын жүрек  пен қан тамырлары - артериялар (қызыл  тамырлар), веналар (көк тамырлар) және капиллярлар (қыл тамырлар) құрайды. Қанды жүректен ұлпалар мен мүшелерге  тарататын тамырларды артериялар, ал олардан жүрекке алып келетін  тамырларды - веналар деп атайды. Ұлпалар мен мүшелерде жіңішке артериолалар мен венулалар бір-бірімен капиллярлар арқылы жалғасады.

Барлық омырқалыларда қан айналым  жүйесі тұйық жүйе. Ол үлкен (жүйелік) және кіші (тыныстық) қан айналым  шеңберлерінен түрады.

Қан айналым жүйесінің сол қарыншадан қолқамен басталып, оң жүрекшеде қос  қуыс венамен аяқталған бөлігін  үлкен (жуйелік) қан айналым шеңберідеп атайды. Жүректен басталған қолқа  артерия тамырларына тармақтала