Қазақстандағы ақша реформалары. 1922 жылғы ақша реформасы

              Екіншіден,    ақша   айналымына    жүйелі   түрде   көп  мөлшерде ақша   шығару  да   ақша   жүйесінің   бұзылуына   әсер  етіп  отырды.    Оккупацияланған   аймақтарда    ақша   шығаратын      эмиссиялық     орталықтар   пайда   болды.    Сонымен     қатар   кейбір    үкімет   орындары  да    өз   алдына    ақша    шығарымен    шұғылданды.      Нәтижесінде     қағаз   ақша   мөлшері   көбейіп   тауар   бағасы   өсіп   отырды.

              Елдегі   шаруашылықтың   күйзелуін   азық – түліктің,    тауарлардың    жетіспеушілігін    және    Кеңес   үкіметін   сақтап   қалуға   жұмсалған  әскери   шығындарды   өтеу   үшін   және    халық   шаруашылығын    қалыпына  келтіру  үшін     еңбек    өнімділігін    арттыратын     шараларды    іске   асыру   қажет  болды.

              1921  жылғы    наурызында  болған  РКП(б) – ның  Х съезінде    жаңа   экономикалық  саясат    қабылданды.   Онда     шаруалар   өнім   салықтарын   мемлекетке   төлегеннен    кейін    артық   өнімдерін    базарға  сатуға   мүмкіндік    алды.    Қаламен    ауыл   арасында   нарықтық     қатынас    дами   бастады.     Жеке   меншік    капиталдың   саудаға   және   ұсақ   өнеркәсіпке   арласуына   жол   берді.     Бұл   ақша   реформасының       арқасында   ғана    мүмкін   болды.  

              1921   жылғы  қазанда    Ресей   Кеңестік    Федеративтік   Социалистік    Республикасында    мемлекеттік     банкі     ұйымдастырылып,   ол   елдің   басты   эмиссиялық    орталығы   болып   саналды.   Бұл   Мемлекеттік    банктің   басты   міндеті    ақша   реформасын   жүргізуге   дайындық   жасау   болды.  

              Ақша   реформасын    өткізүдің   экономакалық   алғышарттарына     жаңа    экономикалық  саясат    жүргізудің   нәтижесіндегі   шаруашылық     жағдайдың    жақсаруы      әртүрлі   өнеркәсіп   салаларындығы    өнімдер   көлемінің   өсуі,   еңбек   өнімділігінің   артуы   ауыл   шаруашылығының    басты   өнімдерінің     өсуі   бидай,   мақта   тауар    айналымының    артуы   жатты.   Осы   кездегі   ақша  реформасының   мазмұны    екі   кезеңде   жүргізілді.

1922  жылы     25  шілдеде    және    11 қазанда     Мемлекеттік    банк   бағасы    1,   2,  3,  5,  10,  25   және  50   червонец    тұрғысындағы   банктік    билеттерді   шығару   туралы  құқық   берілді.   Бұл   червонец     соғысқа      дейінгі     алтын   монетадағы  ( 7,74234 грамм    алтын)   10   рубльге   теңесті.   Червонецтерді    кәсіпорындарда      вескельдік    және   тауармен     қамтамасыз   етілген     қарыздар   беру   арқылы   шығарып   отырды.     Бұл   тауар   айналысының     қажеттілігінен     байланысты   чераонецтерді   шығаруға   мүмкіндік   берді.   Червонецтер   ірі    ақша   болғандықтан    олар   көбіне   көтермен   шаруашылық   айналымына   қызмет   етті.   Кеңестік    ақша  белгілері   өздерінің      ұсақ   құндылығына   қарамай    олар   ұсақ   бөлшек    сауда   және    базар   айналымына     қызмет  еттілді.   Шын   мәнінде     елде   екі  валютаны   қосарлы     айналысының  жүйесі  қалыптасты:   Мемлекеттік   банктің    несиелеу   барысында   шығарған     червонецтер   және   Халықаралық  қаржы   комитетінің   бюджет  тапшылығын   жабу   мақсатында   шығарған  Кеңес   ақшасының   белгілері   екі    валютаның   қосарлы   айналысы – халық пен   елдің     экономикалық   жағдайына  қатты   әсер   етті. Шаруалар     өздерінің     өнімдерінің     құнсыз     Кеңестік   ақша     белгілеріне   сатқылары    келмеді.     Кеңестік  ақша     бірліктерінің     құнсыздануы    шаруаларға   үлкен   зиян   келтірді.   Червонец    қаланың   валютасы   болып,    іс   жүзінде  ол   ауылға   жетпеді.  Мұның   бәрі   ақша  реформасын     тезірек   аяқтауды   талап  етті. 

              Ақша   реформасы   1922 жылдың   қазанынан    басталып   1924 жылдың  наурызында     аяқталды.   Оның   негізгі   маңызы   елдегі    ақша   жүйесін   қайта   құру.    Реформаға   дейін    бюджеттің    кемшілігін     толтыру  мақсатында   қағаз   ақша   шығарылса,    енді    тауарлармен   және   алтынмен     қамтамасыз   етілген    несие   ақшалар  шығарылатын   болды.  

              Айналымдағы     ақшаның    тез  көбеюіне  қарамастан   1924 – 1925  жылдары   ақша   массасы   төрт   есе   өсті.   Ақшаның   сатып   алу   мүмкіндігі   тұрақтанды,    яғни   елдің   экономикасының   нығаюына   оң   әсер   етті.    Ақша   айналысын   реттеуді,   ақша   белгілерін   эмиссиялауды   қатаң     орталықтандырып,    Ұлы   Отан   соғысына      тұрақты    ақша     жүйесімен   қатаң    басуға   мүмкіндік   жасады.

               2.1   1947  жылғы   ақша   реформасы.

              Соғыс   зардаптары    өмірдің   барлық   саласын   күйзелткен.  40 - жылдарды    екінші   жартысы  мен 50 – жылдардың   басы  КСРО

азаматтарының    басым   көпшілігі       үшін   аса   ауыр  кезең   болды.    Осыған    қарамастан   аға   ұрпақ   өкілдері   арасында    сол   уақытты   ризашылық   сезіммен  еске   алып  кейде   оны   “Алтын   ғысыр”   деп   атаушыларды   табылады. 

              Шындығында да,    1947  жылғы      желтоқсанда    карточка    жүйесі    және    еңбекшілерді     азық – түлік    және     өнеркәсіп     өнімдерімен     өлшеулі   қамтамасыз    еру      жойылды.     Сол   жылы    ақша   реформасы     жүзеге   асырылды.    Негізгі   өнімдердің,   нан   және     бидайдан    жасалған    өнімдердің,  еттің,    өнеркәсіп   өнімдерінің   бағасы   арзандады,    кооперативтік    сауданың    даму   нәтижесінде   базар    бағасы     төмендеді.   Ақша   реформасы   екінші   дүние  жүзілік   соғысқа   қатысқан    басқа     елдерде  де   өткізілді.   Бірақ,    дүние   жүзінде    соғыстан  кейін   алтын   құрамы   көтерілген   бірден   бір   валюта   тек   рубль   ғана   болды.    Рубль   халықаралық   есеп   айырысуда     қолданылып,   достас   мемлекеттер   арасында   тауарлар   рубльмен   бағаланып,     несиелер   рубльмен    өлшенді.  

              Ұлы  Отан  соғысы   елдің   экономикасын   орасан  зор   шығынға   ұшыратып,   27   млн.    адам   өмірін     қиды,   елдің    ұлттық   байлығының    30 %    жойды.  Соғыс   мемлекеттік   бюджеттің   кірісі  мен   шығысын   өзгертті,    соғыстың   алғашқы   екі   жылында   өндірістен   түсетін   табыс   азайып,   халықтан    түсетін   кіріс   артты.    Халыққа    табыс   салығынан    басқа   әскери   салық,     баласыздық   салығы,    аз    отбасылық    және    жалғыз    бастылар    салығы  салынды.    Мемлекеттік     бюджеттің   кемшілігі   ақша    эмиссиясымен    толықтырылды,   бұл   айналыстағы  ақша   массасын   өсірді.    Тұтыну    тауарларын   өндіру   мен оны    сауда   орындарынна   түсіру    қысқарып   отырылды.    Халықты    азық – түлікпен     қамтамасыз   ету  үшін   оларды   бөлудің   картоякалық   жүйе     енгізілді,    белгілі   бір   норма   бойынша  соғысқа   дейінгі    тұрақты   бағамен,   ал   нормадан   артығы   нарықтық   бағамен   сатылды.   Ақшаның   көптеген   мөлшерінің     саудагерлердің   қолына    шоғырлануы   ақшаның   сатып   алу    мүмкіндігін   төмендетті.    Осы   кемшіліктерді   жою    үшін,    біріншіден,   мемлекеттік   тауар   ресурстарының   белгілі   бір   мөлшерін    қалыптастыру,   екіншіден,    бір  уақытта    артық   ақшаны    айналымнан   шығару,   үшіншіден,   бюджеттің   енгізгі   қаржы   жүйесін   нығайту    қажет   болды.    Мұның    барлығы  1947  жылғы ақша  реформасын   жүргізуге    материалдық   және  қаржылық   мүмкіндік  туғызды.   Ақша  реформасы  1947   жылдың   16  желтоқсаннында   айналымға     жаңа   үлгідегі   сом   шығарылды; екіншіден,    ескі   қолма – қол   ақша   жаңа   үлгідегі   ақшаға   10 – ның  1 – ге   арақатынасымен    айырбасталды,    майда    тиындарп   айырбасталмай,   бұрынғы   құнымен  айналымда   қалды;    үшіншіден,    ақшаны   айырбастауды    мемлекеттік    банк    бір   апта   мерзімде   өткізді,   алыс   аудандарда   екі   аптада    өткізілді;   төртіншіден,    бұрынғы   шығарылған   мемлекеттік   облигицияларының   жағдайларын,     мерзімін,     төленетін    процент     мөлшерін    өзгертіп,    жаңасына   айырбастады.   Қорыта   айтқанда,   1947  жылғы    ақша   реформасының     нәтижесінде   халық   жалақысын     және    басқада    табыстарын   жаңа   ақшамен   алды,    халықты      карточкамен     жабдықтау    жүйесі   жойылды.  Мемлекеттік    бөлшке   сауда  ашық   шектелмей    біртектес   бағамен     жүргізілді.   Нанның     және    кейбір   азық – түліктердің    бағасы   карточкалық    бағамен   салыстырғанды   10 – 12 %    арзандатылды.   Колхоз     базарындағы   азық – түліктің   де   бағасы   төмендетілді.     Ұлы   Отан   соғысынан  кейінгі     халық   шаруашылығын   қалпына      келтірудің   бірінші     бесжылдық     жоспары   артығымен   орындалып,    ақша   реформасынан    кейінгі   жылдарда   тауарлардың   бағасы   төмендетілді.

                 2.2  1961  жылғы   ақша   реформасы.

              Ақша   реформасы   мен   карточкалық     жүйенің    жойылуы-

ның     экономикаға     маңызы    орасан   зор   болды,     шаруашылық-та     ақшаның   мәні   көтерілді,    совет   сомының     құны    толығынан   қалпына     келтірілді.    КСРО     Жоғарғы       Советінің     қаулысына   сәйкес   КСРО     Мин.Советі    1960   жылы    4   мамырда   “Бағалардың   масштабын    өзгерту   және     осы     күнгі    айналыстағы   ақшаны    жаңа   ақшаға   ауыстыру     туралы”     қаулы   қабылдады.       1961   жылдың    1  қаңтарынан     бастап    айналысқа   құны     1,   3,   5,    10,   25,   50,   100  сомдық   ақша     билеттерінің    жаңа   үлгісі   шықты     және     1,   2,    3,    5,    10,    15,    20     тиындық     ұсақ   ақша,    сондай-ақ   50 тиындық   және    1 сомдық    күміс   ақша   шығарылды.     Сомның    алтын   бағамы    таза   алтынның   0,222168   граммынан  0,987412   граммына   дейін   артылды,    яғни    Американың     1  доллоры    жаңа   ақшаның    90  тиынына   тең   болды.  Осымен   байланысты     барлық   ескі   ақша    жаңа   ақшаға     10  сомына    1  сом   есебімен   айырбасталды.   Осы  есеппен    барлық   тауарлардың      бағалары,       еңбекақы  мен   басқа   табыстар,    жинақ    кассаларындағы    аманат    ақша,      мемлекетттік      үш  проценттік    ішкі   ұтыс   заемы     облигация – лары     өз   құны    қайта   есептелді.   

              Баға  масштабын   ірілендіру   нәтижесінде     ақшаның   сатып   алу    мүмкіншілігі    он  есе  ұлғайып,     халықтың   табысы,  зей- нетақысы     сонша   есе    азайды.   Тек    ақша   есебі   жеңілдетілді.

              Баға     масштабын   ірілендіру    ақша  есебін  дың   техникалық   қызмет   көрсетуін   жеңілдетті.     Ақша   билеттернінің     пішімдері    шағын   болып   келуі,   оларды   айналысқа   қолайлы   етті.  Баға   масштабын     ірілендіру   мен   бірге    рубльдің    алтындық     құрамын   көтерді   және   оның   шет   ел   валюталарына   деген  бағамын   жоғарлату   жүзеге   асты.     Рубльдің   жаңа   алтын   құрамы   рубльде   бейнеленген   алтынның   ресми   дүниежүзілік   бағасын    тауарлар   бағасымен      теңестіріп,    мемлекеттік     бюджетпен     сыртқы    сауда  арасындағы     күрделі    қайта    есептеулерді   қалпына   келтірілді.  

              1964  жылы     экономикалық    ынтымақтастықтың     халықаралық     банкінің     құрылуымен     байланысты,    1991   жылға   дейін    экономикалық   өзаракөмек    кеңесіне      мүше     елдердің     арасында    көп     жақты    клирингтік    есеп     айырылысулар    үшін    қолданылатын     ақша      бірлігі  - аудармалы    рубль   енгізілді.   

              Ақша   реформасына   мемлекеттің    билігі   мен   ақша   жүйесінің   толық   немесе    ішінара    өзгеруі   және   ақшаның    бір   жүйесінің    екіншісіне    немесе    ақшаның   жаңа  түріне   ауыстырылуы  жатады.    Кеңес   Одағы   тұсында    үш  рет – 1922 – 1924,    1947,   1960      жылдары    ақша   реформасы   енгізілді. 

              2.3  Теңге – тұрлаулы   валюта.     

Қазақстанда     1991  жылы   тәуелсіздік   жарияланғаннан     кейін   кеңестік   кезеңде   құрылған    Үкіметіміз    экономикалық   әлеуетті    сақтап    қалуға    тырысты.    Дағдарысқа    қарсы    бағдарлама    қабылданды.     Оның    материалдық    және    қаржылық    базасы    бар   еді.    Себебі     республика    шетелге   сатып - өткізетін      экспорттық     тауарларға,   шикізат    өнімдеріне,   атап   айтқанда,    мұнайға,   металл   мен    астыққа     ие    болды.    Алайда,    энергия   тасымалдаушылар     мен   ауыр   өнеркәсіп    өнімі     әлемдік   рынакта    сұранысқа   ие  тұғын.    Сөйтіп,   біз   бұрынғы    социалистік   елдермен     ежелгі  сауда – саттық   байланыстарының   орнына   өз   тауарларымызды     сатып - өткізудің     жаңа   арналарын    таба    алар   едік.    Мұның     орнына    ең   үздік    кәсіпшіліктер    мен      өндірістер     шетелдіктерге    сатылып    кетті.

              Біз    жекешелендірудің   заңға     кезең – кезеңмен     жүргізілуі     үшін    ұмтылдық.    Экономиканың    бастапқы   салаларын,  шикізат- ты   қазып   алу   мен   өңдеуді    мемлекеттің   қабылдауында.    Ал,   саудада    сұраныс  пен   ұсыныстың     тетіктерін   пайдалана   отырып     нарықтық    қарым – қатынастарды    дамыту   көзделген.

              Біздің   сол   кездің    өзінде   өз   өніміміздің    Қытайға,   Иранға   және    басқа  да   елдерге    сата    алғанбыз.   Мұның   орнына   Қазақстандықтардың   еңбегімен   жасалған    материалдық   құндылықтар   талан – таражға   салынды.   Кәсіпорындардың    активтері   су  тегін   сатылды,    еліміздің   экономикасы   күйрей   бастады,     ауылшаруашылығы   мен  өнеркәсіпті   тоқырау  жайлады.   Халық   шаруашылығының   тұтас   бір  салалары    шетелдік   компаниялардың   қолдарына   тапсырылды.

              Осы   себептердің   салдарынан    мемлекеттік   қаржылық  жүйесі    күйрейтіндей   қауіп   төнді.    Сондықтан  да   рубльдік   аймақтан  шығу   сәтіне    алдын – ала    ұлттық    валютамен    қордаланатындай    шешім    шығарылды.   Теңгеге    даярлдық   Жоғарғы   Кеңесте    жүргізілді.    Сол   кезеңде  экономикалық    реформалар    комитетінің   республиканың    бұрынғы   мемлекеттік  жоспарлау    комитетінің    төрағасы   басқарды.   Ұлттық    банк    теңгенің    дизайнын    әзірлеу   үшін   “Қазақстан    дизайн  орта- лығы”     жауапкершілігі    шектеулі   серіктестігінің  суретшілерін    тартты.    Портретсіз,   күрделі   қазақ  ою  -  өрнекті  банкноттар,   долларға,    голландық  валютаға     ұқсастау   купюрлар   болды.   Соңғы    нұсқаны    суретшілер    портреттерді    салып    әзірледі.  Олар   тарихшылармен   кеңесіліп,   таңдап   алынды.   Іс   барысында  “теңге”    атауы   туды.   1992   жылы     теңге    дизайндағы   тарихи   қайраткерлердің   тұлғалары    мұрағат   құжаттармен   салғастырыл – ды,    олардың   портреттерін    Ғылым    Академиясы  мойындау   керек  болды.    Ұлы   тұлғалардың   көпшілігі    таныс,   тәрбиелік,    тарихи – саяси     қырлары  да   бар.

              1993   жылға   дейін   айналыста    Кеңес   рублі   болды,   сонан   соң   Ресей  жаңа   рублін    енгізді.  1993   жылдың   күзінде  Қазақстан  ТМД   елдерінің    ең  соңында    рубль    аймағынан    шықты.     

2.4   Қазақстан   Республикасындағы   1993   жылғы   ақша  

                                 реформасы.

              Қазақстан   Республикасында    1993   жылғы   ақша   реформасының    жүргізудің  негізгі   себебі    ақша    белгісін   тұрақтандыру.   Себебі   КСРО    ыдырағаннан    кейінгі   екі   жыл  аралығында   Кеңестік  рубль  бұрынғы   одақтас   республикалардың   орнына  құрылған   тәуелсіз    елдерде    біртектес   ақша   ретінде   қолданылды.   

              1993   жылы   23  шілдеде  Ресей   Орталық    банкі   1961 – 1991   жылдардағы    Кеңес   ақшаларының     белгілерін,    сондай – ақ   1992  жылғы  5000  және   10 000   рубльдерді   айналыстан   алу  туралы   хабарланды.   Бастапқыда   оладың    айырбасына   бір   апта   берілді. 

              Қазақстан   республикасының   Президентінің    Жарлығымен  екі   күн   өткенсоң   айырбас   мерзімі    1993  жылдың   1  қыркүйек   айына  дейін   ұзартылып,   айырбас   бір   адамға  100   мыңға   дейін   ұлғайтылды.

              Ресейдегі   ақша  рефоромасы  ескі   үлгідегі    ақшаларды  ТМД   елдеріне    оның   ішінде   Қазақстанға   қарай   жаппай    ығысуына   жол   берілді.  

              1992 жылы   бірінші    жартысында – ақ   Қазақстан   Республикасының    жетекшілері    ендігі    жерде    рубльден    күдер    үзіп,    өз   валютасын   шығаруға   бет – бұрыс     жасаған   болатын.    Жаңа    ақшаларды    шығаруға     ағылшынның   “Хариссон”    

фирмасымен    шарт   жасалды.    Сөйтіп,   1993   жылы  1,  2,  5,   10,  20,   50   және   100     теңгелік   ақшалар    Қазақстанға    жеткізілді.   Оларды   қолдан   жасаудан    қорғанатын   18  дәрежесі   бар.

              1993  жылы   12   қарашада   Қазақстан  Республикасының    Президенті   Нұрсұлтан   Әбішұлы  Назарбаев   “Қазақстан   Республикасына    Ұлттық    валютаны    енгізу   туралы   “Жарғыға   қол   қойды”.   Осы    жарғымен   1993  жылы   15  қарашада   сағат  8 – ден   бастап   ұлттық    валюта  -  теңге   енгізілді.    Ақша  реформасын   жүргізуге   Қазақстан   басшылары     бір   жарым  жыл   уақыт    өте     құпия   жағдайда   дайындалып,   нәтижесінде    700   миллион   доллар   сома    шамасында    алтын   құймалары  мен   шетел   валютасы   қоры   болды.    Тәуелсіздік   жарияланған   күннен  бастап   Қазақстанда    өндірілген   алтын  мен  күміс    енді  Мескеуге   жіберілмей,   оны    Ұлттық   банк   сатып   алып,     резерф   қорына   айналдырды.   Сондай – ақ   резерф   қорына   экспорттық  валюталық   түсім  мен   үкіметтің    сыртқы   заемдарында  Ұлттық   банк   сатып  алып,   қорға  түсіріп   отырды.    Халықаралық   валюта  қоры Қазақстанда  Ұлттық   валюта  енгізу   акциясын   қолдап,    Ұлттық  банкке   90   миллион   доллар  стендбай   несиесін   және   Жапония   біздің   елдің     төлем  балансын  қолдау    мақсатында   Қаржы министрлігіне   180   миллион  доллар  берді.