Өндіріс шығындары және фирма табысы

 

     Тексеру кезінде аудитор берешек кәсіпорынға  берілген вексельдермен қамтамасыз етілгендігін,ұзақ мерзімді қарыздар шотынан есептен шығарылмайтынын,вексель  операциялар есебі ережелеріне  сәйкес ескерілетінін назарда ұстауға  тиісті. 

3.2 Қаржылық және дебиторлық берешек аудитін ұйымдастыру  

     Ірі халықаралық және отандық аудиторлық фирмалардың іс тәжірибесін талдау көрсеткендей,қаржылық есеп беру аудитінің  процесі он шақты кезеңге бөлінүі  мүмкін. Нақты кәсіпорынды тексеру  ісін ұйымдастырудың тәртібі мен стратегиясы әртүрлі болғанымен көптеген жағдайларда олар бірдей жүйемен жүргізіледі.Қаржылық аудитті төрт кезеңге бөлүге болады:

     -ақпарат  жинау

     -жоспарлау

     -аудитті  жүзеге асыру

     -есеп  берүдің мүмкіндігі

     Қаржылық  есеп берудің бірінші кезеңінде  тексерілүге тиіс іс әрекеттің жүргізү жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі.Кәсіпорын басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді көрсетүі қажет:

     1. кәсіпорын клиенттері қандай 

     2. қызметтің жаңа түрлері енгізілеме

     3. өндіріске қажетті ресурстарды сатып слу жағдайы

     4. өндірістік процестің ұйымдастырылу  жағдайы

     5. көрсетілген қызметті өткізү.

     Қызмет  бабындығы жылдық есеп берү түсіндірмелік  хатында кәсіпкерлік іс қызметтің  барлық ерекшеліктері ашып көрсетілүі керек. Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелтү мен тұтынушыларға қызмет етү де атқарылады.

     Қаржылық  есеп берүдің екінші кезеңі технологиясының,негізгі  процедуралары аудиторлық тәүекелділіктің  деңгейін бағалау,тексерудің стратегиясы  мен жалпы жоспары мынадай  бағыттар бойынша жүргізіледі....

• кәсіпорын объектілері мен іс қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау,
• аудиторлық тәүекелділіктің елеүлік деңгейін анықтау,
• баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексерү,шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды өнімнің,жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексерү,
• жұмыстың және көрсетілген қызмет көрсетү мен кірістерін алу цикілінің аудиті,
• еңбек ақыны есептеү мен төлеү тәртібін тексерү,
• дебиторлар мен крдиторлардың есеп айырысуын тексерү.

     Үшінші  кезеңде құзіретті мәліметтер мен  фактілерді тексерүдің мәні мен объектілері  жағдайы туралы тәүелсіз пікірді  білдірү үшін жинау мен бағалау  іске асады. Бұл кезең бұрынғымен,яғни стратегияны,жалпы жоспарды және аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексерү стратегиясын,жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзеү қажеттілігі туындауы мүмкін.

     Аудитордың  назары қаржылық есеп көрсеткіштерінен гөрі,зерттелетін кәсіпорын басшылығы негізге алып жасаған тұжырымдарға бағытталуы керек.Қаржылық есептемені аудиторлық тексерү барысында бухгалтерлік балансты,кірістер мен шығыстар,ақша қозғалысы,меншік капиталдағы өзгерістер туралы есептерді жасаудың дұрыстығы,есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме хаттың анықтығы белгіленеді.Әдетте кәсіпорынға 50 проценттен астам кіріс немесе айналым әкелетін барлық операциялар тоқсан немесе қаржылық жыл соңында тіркелген ірі мәліметтер мен операцияларды,шығыстарды шұғыл көтерүге қажетті негізсіз фактілерді,әсіресе акционердің талаптарына байланысты және т.б аудиторлық тексерүге жатады.Есепті мәліметтердің мәнділігін талдаудан соң аудиторлық қатенің тәүекелділігін,яғни ықтыймал мәліметтерге сүйенгендіктен,аудитордың тұжырымы қате болып шығуы мүмкін.

     «Ақтау-сервис» ЖШС-ң бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарында қарастырылмаған шоттар мен аралық шоттарды кіргізетін немесе олардың кейбірін жүргізүден бас тартатын жағдайлар да орын алады. Әсіресе еңбек ақыны,өндіріс шығындарын және қаржылық нәтижелер есебінде көптеген кемшіліктер табылады. Кәсіпорындарда есептік төлемдік тізімдемелер ай сайын және әр тоқсан үшін топтастырылмайды,ал оларды көрсетілген есептелген еңбекақы мен ұсталымдар,соның ішінде салық сомалары үдемелі жиынтықпен есептелмейді.

     Есепті  кезеңдер арасында айырмаларды бөлүдегі қателіктер негізінде жаңа өндіріс  пен кәсіпорынды игерүге жыл  ішінде негізгі құралдарды жөндеүге шығатын біркелкі емес шығындарды өтеү мен қате көрсетүге,маусымды салалардағы  дайындау бітірү жұмыстарына жұмсалатын шығыстарға,сондай-ақ демалыс ақысын төлеүге шығатын шығындарды есептеү мен төлеүге байланысты.

     Сонымен қатар кәсіпорынның ішкі экономикалық жұмыстарының есебінде әсіресе валюталық  операцияларды жүргізүу барысында  көптеген бұрмалаушылықтарға жол беріледі, мысалы сауда-саттық операцияларды атқару кезінде және ай соңындағы бағамдық айырмашылықтар ескерілмейді.

     Есеп  айырысуды бақылаудың ықпалды тәсілі дебиторлық және кредиторлық берешектердің  кірістік құжаттарды тіркеүдің дұрыстығына  функционалдық аудитті  уақытылы  өткізү, тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру болып табылады. Бұл тұрғыдан алып қарағанда,  кірістік ордерлер бойынша  алынған  ақшары  сіңіріп  кетүді  жеңілдететін жағдайларды  анықтау  қажет. Кассалық  ордерлерді   төлегенде  және төлеүшінің қолына құжат берүді тіркеүдің жоқтығы немесе шоттардың төленбеуін атап өту маңызды.  

   8-кесте - Дебиторлық берешектің функционалды аудитінің бағдарламасы

 

 

 3.3Ақша  қаражаттары қозғалысының  аудиті 

           Ақша құралдарымен операциялар жүргізу қатаң тәртіпте заң шығару, ведомстволық және басқа  да нормативтік  актілермен реттеледі. Сонымен қоса, ақша қаражаттары қозғалысына  басқа да циклдардың үлкен бөлігі әсерін тигізіп, соған орай ол көптеген қателердің туындауына әкеліп соқтырғызады.  Ақша қаражаттары ең өтімді активтер қатарына жатқызылатындықтан, олардың тәуекелділікке ұшырау дәрежесі де жоғары. Сондықтан да аудитордың тәуекелділікті бағалаудағы басты міндеті  клиент жайлы ақпараттарды жинау, қорыту, жаңарту мақсатындағы аудиторлық тексеру процедурасының оптималды көлемін анықтауға мүмкіндік береді.  Ақша қаражаттарына аудит жүргізу барысында ең біріншіден олардың ішкі бақылау жүйесін анықтап алу қажет. Ішкі бақылау жүйесі – бұл активтерді қорғау, кәсіпорынның қаржылық саясатымен сәйкестігін қамтамасыз ету, бухгалтерлік шоттардағы бейнеленген мәліметтердің сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында жасалатын саясат және процедуралар.

           Ақша қаражаттарына  және өтімді (ликвидті) активтерге жасалынатын  қатаң бақылау жүйесі – ақпарат тұтынушылар экономикалық шешім қабылдау үшін пайдаланылатын қаржылық қорытынды есепте бейнеленген мәліметтердің шынайлылығын қамтамасыз етеді.

           Ақша қаражаттарын қорғау көптеген кәсіпорындар үшін маңызды  мәселелердің бірі болып табылады. Ақшаны жасырып алып кету оңай, сондай-ақ олардың меншіктік таңбалары болмайды және конвертацияланушылық қасиеті бар.

           Бақылау поцедураларын  анықтаудан бұрын, аудитор ақпаратпен таныс болу қажет, соның негізінде  ол тексеру жұмыстарын іске асыруы тиіс. Негізгі ақпараттар көздері болып мына төмендегі кестеде келтірілген құжаттар саналады: 

9-кесте.  Кәсіпорынның ақша қаражаттарын  тексерудегі ақпараттың негізгі  көздері 

 

     Кассалық  операциялардың аудиті. Әрбір есепті күнде немесе айдың аяғында ақша   қалдықтарын тексеру міндетті болып табылады. Ақша қаражаттарының әрбір сақталу орнына қарай шоттардың жеке ашылуы тексеру жүргізуді жеңілдетеді және қателерді тез арада анықтауға мүмкіндік туғызады.

           Тексеру процесі  төмендегі кезеңдерден тұрады:

           1. Кассадағы нақты  ақшаның қалдығының барын ақша  операцияларына қатысы жоқ   қызметкер кассирдің қатысуымен  санауы тиіс және тексеру нәтижесі құжатта бейнеленіп, оған тексеру жүргізілген күн жазылады және екі жақтың да қолдары қойылады.

           2. Іс жүзіндегі  ақша қаражаттарының қалдығын  бухгалтерлік шоттардағы бейнеленген  қалдықтарымен сәйкестігін салыстыру.  Анықталған кез келген ауытқушылық міндетті түрде салыстыру ведомосында көрсетіліп, себептері анықталуы қажет.

           «Ақтау-сервис» ЖШС-ң есепке алу саясатымен белгіленген тәртіппен және мерзімде комиссиялау арқылы кассадағы барлық ақшаны толықтай парақтап қайта санау арқылы кассаға ревизия жүргізіледі. Ревизияның қорытындылары бойынша акт жасалады.

           Ревизия кассадан ақшаның  жетіспеуін немесе артық болуын анықтағанда  актіде жетіспейтін немесе артық  сома және олардың туындау жағдайлары көрсетіледі. Мұның өзінде кассада  анықталған артық ақша негізгі емес қызметтен түскен өзге кіріс ретінде кіріске жатқызылады. Жетіспеген ақша кассирден өндіріліп алынады. Ревизияның қорытындылары № мүк.-15 нысанды ақшаның болуын түгендеу актімен рәсімделеді.

           Кассалық кітапты  автоматты жүргізу жағдайларында кассалық құжаттарды өңдеудің бағдарламалық құралдарының дұрыс жұмыс істеуіне тексеру жүргізілуі тиіс.

           Кассалық тәртіпті бұзған тұлғалар Қазақстан Республикасының  заңнамасымен белгіленген тәртіпте жауапкершілікке тартылады. Кассалық тәртіпті сақтауға жауапкершілік Филиал басшысына, бухгалтерлік қызметтің басшысына және кассирлерге жүктеледі.

           Есеп айырысу шоттарының тексерілуі. Кәсіпорынның пайдаланудағы  әрбір есеп айырысу шотына, кассалық шоттар сияқты, міндетті түрде жеке шот ашылуы тиіс, бұл жағдай тексеру процесін жеңілдетеді және қателерді тез анықтауға мүмкіндік туғызады.

           Есеп айырысу  шоттарын тексеру процесі мынадай  кезеңдерден тұрады: