Өндіріс шығындары және фирма табысы

      - нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, ездеріне пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшоттарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық, объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бас жоспарында каралған негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы керек./1/,/17/ 

1.3. «Ақтау-сервис» ЖШС-тің техника-экономикалық сипаты 

    Зерттеліп отырған Ақтау-сервис ЖШС-ның негізгі атқаратын жұмысы көліктерді жөндеп,  олардың бірқалыпты жұмыс істеуін сақтап отыруға арналған және сервистық қызмет көрсете отырып тасымалдау жұмыстарын іске асыру. Жолаушы тасымалдайтын көлік жөндеу жұмысының барлық түрін, атап айтқанда ,бірінші және екінші дәрежедегі күрделі жөндеу, сондай-ақ  толық калпына келтіру жұмыстарын жүргізеді. 

    1-кесте - 2009-2010 жылдардағы кәсіпорынның еңбек көрсеткіштері 

         Әкімшілік басқару қызметкерлерінің  еңбекақы қаржысының жоспарланған мөлшерден 760мың тенге артық жұмсалуының, орташа жалақының 5278 тенге көбеюінің негізгі себебі 2010 жылы әкімшілік басқару қызметкерлеріне 679 мың тенге сыйақы төленген. 

    2-кесте - Ақтау-сервис ЖШС-ның 2009-2010 жылдардағы шаруашылық қызметінің шығындары 

     - негiзгi құралдың амортизациясы – бухгалтерлiк есептiң №6-шы “Негiзгi құралдар есебiнiң” стандарттарындағы әдiстемелiк үсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудiң келесiдей тәсiлдерiнiң бiрiн немесе бiрнешеуiн пайдалануына болады: құнын есептен шығару үшiн орындалған жүмыстардың пропорционалды түрде есептелiнетiн әдiсi (өндiрiстiк әдiс); құнын есептеуден шығарудың сандық сомасы бойынша есептелiнетiн әдiсi (кумулятивтiк әдiс); қалдық құнын азайтатын әдiсi. Екi және одан да көп әдiстi пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтiн тәсiлiн және негiзгi құралдың қандай түрi бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негiзгi құралдың бiр түрi бойынша амортизацияны есептеудiң бiр ғана әдiсi пайдаланады; негiзгi құралдың бiр түрi бойынша амортизациялаудың әртүрлi әдiсiн пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзiмi-кезеңi, негiзгi құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңi; жою құны – есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негiзгi құралды жою барысында алынған запас бөлшектердiң, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;

        - негiзгi құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргiзудiң кезеңдiгi мен жөндеу жұмысының мерзiмi; негiзгi құралды жөндеуге арналған резерв қорларын жасауы; жөндеудi жүргiзудiң тәсiлi туралы мәселенi кәсiпорынның өзi шешедi;

     - материалдық емес активтердiң амортизациясы – әрбiр материалдық емес активтердiң әрбiр түрiнiң пайдалануына қарап пайдалы мерзiмi және амортизацияны есептеу әдiсiн әрбiр кәсiпорын өз бетiнше анықтай алады;

     - болашақ кезеңнiң шығыстары – кезеңдерi нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнiмнiң (жұмыстың, қызметтiң) өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн, немесе басқа да көздерiнiң есебiнен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнiм түрiн игеруге кеткен шығыстарына, жердi игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкiн, бiрақ аталаған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңiн және есептен шығару тәртiбiн кәсiпорынның өзi анықтайды;

     -  алдағы шығыстар мен төлем резервтерi – кәсiпорын қандай резервтердi және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртiбiн анықтап өзi шешедi (кезектi демалысқа ақы төлеу резервтерi, көп жылғы сiңiрген еңбегi үшiн марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргiзуге кеткен өндiрiстiк шығындары және басқалары);

     - күмәндi қарыздар бойынша резервтерi – кәсiпорын түгендеу мәлiметтерiнiң негiзiнде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәндi болып табылмайтындығын, резервтердi құрудың әдiсiн және резервтеуге жататын шығындарын өзi таңдай алады;

     - қаржылық инвестиция – кәсiпорын ұзақ мерзiмдi қаржылық инвестицияны есепке алудың жолдарын өзi қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кiшi бағасы бойынша; ұзақ мерзiмдi инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай көрсетудiң мәселесiн шешедi: демек ол табыс ретiнде де, немесе таратылмаған табыс ретiнде болуы мүмкiн.

          Еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын шаруашылық серiктестiктерiнiң инвестициясын есептеудiң әдiсiн кәсiпорынның өзi таңдайды: үлестiк-қатынасу әдiсiн немесе құндық әдiсiн.

     - табысты тану - №5 “Табыс” деп аталатын бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесiдей жағдайларды сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейi бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмiлемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъектi алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбiр операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкiн:

          - тауарды сату бойынша – субъектiнiң сатып алушыға меншiк құқығын беру; мәмiле бойынша күтiлетiн немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген деңгейде бағалануы мүмкiн;

         - көрсеткен қызметi бойынша – есептiк күнге жасалған мәмiленiң бiту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмiленi жүргiзу кезiндегi жасалған және мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары барынша дәлденген деңгейде анықталады;

          - дивидендтер, пайыздар түрiндегi табыстар – пайыздар активтерден алынатын нақты табыстарды ескерiп уақытша қатынастық негiзде танылуы тиiс; роялтилер келiсiм-шарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдiсi бойынша танылуы тиiс; дивидендтер акционерлер оны алу құнын белгiлеген жағдайда ғана танылуы тиiс. Жоғарыда аталған барлық жағдайда, табысты тек есептеу әдiсi бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлiгiн әзiрлеген кезде келесiдей мәселелер қарастырылуы тиiс:

          - негiзгi құралдарды жөндеу есебi. Негiзгi құралды жөндеу бухгалтерлiк есепте, оның құнын өсiрмейтiн сызбасының бiрiн қолдануы мүмкiн: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнiмнiң (жұмыстың, қызметтiң) нақты өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн немесе алдын-ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкiн. Аталған схемалардың бiрiн таңдау, кәсiпорынның қай  салаға жататындығымен де байланысты болып келедi;

          - материалдардың есебi. Өндiрiске жатқызылатын, материалдық ресурстарының нақты өзiндiк құнын анықтау тәсiлi туралы шешiм қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдiсiн, ФИФО әдiсiн, ЛИФО әдiсiн немесе арнайы теңестiрiлген әдiсiн таңдайды. Шаруашылық жүргiзушi субъектi алалған әдiстердiң бiрiн ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиiс.

          - басқарушы есеп. Есептiң бұл түрi сыртқы пайдаланушылардың кең түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса оның есеп беру талабына сай келетiн үйлестiрiлген регистрлерi де жоқ, сондықтан оны iшкi бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсiпорын ол үшiн шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндiрiс шоттарының жүйесiне қосымша немесе жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бiрақ ол кезде кәсiпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшелiктерi ескерiледi;

          - өндiрiске кеткен шығындар мен өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау есебiнiң әдiсi. Кәсiпорын калькуляциялау мен есеп объектiсiн, шығындарды жанама мен тiкелей көрсету тәртiбiн анықтайды. Кәсiпорын өзiнiң негiзгi қызметiнiң сипатына байланысы өзiндiк құнның калькуляциялауы мен өндiрiске кеткен шығынын есептеу үшiн нормативтiк немесе тапсырыстық, немесе бөлiстiк әдiстерiнiң бiрiн немесе бiрнешеуiнiң үйлескен түрiн таңдай алады.

          Таңдап алынған әдiстердiң жинақ есебi шалафабрикаттық немесе шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргiзiлуi мүмкiн.

          - үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсiпорын №7 “Тауарлы материалдық запастардың” бухгалтерлiк есеп стандартында келтiрiлген әдiстемелiк ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тiзiмiне өндiрiс қызметiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, қосымшалар мен өзгерiстердi енгiзуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және күтiп ұстау шығыстары, өндiрiстi игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебi жекелеген субшоттарда жүргiзiлуi мүмкiн; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесiн есептеудiң әдiстемесi мен олардың тарату тәртiбi де көрсетiледi: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының  нормативтiк деңгейiне пара-пар етiп, тiкелей материалдық шығыстарына пара-пар етiп, тiкелей нақты еңбек ақы шығыстарына пара-пар етiп, немесе оңайлатылған экономикалық әдiстердi пайдалану арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетiн және оның шығысынан алынған күрделендiрiлген коэффициенттерi бойынша.      

          Есеп саясатын негiздеу және таңдау кезiнде барынша жалпы танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсiпорын үшiн де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейiмделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкiндiгi туады./17/