Шығындар есебінің негізі

2. кесте.

Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын  варианттар).

Міндеттері	Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік  құнын есептеу, қорлардың құнын  және алынған табыстарды бағалау	Кіретін және шығатын; тікелей  және жанама; өзіндік құнға кіретін  (өндірістік) және есептік кезең  шығындары; бір элементтік және  кешенді; ағымдағы және бір  жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау	Тұрақты (шартты тұрақты) және  айнымалы; бағалау кезінде есепке  алынатын және алынбайтын; қайтарымы  жоқ шығындар; ескерілмеген ситуациялық  шығындар; шекті және өсімді; жоспарлы  және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу	Реттелетін және реттелмейтін

     

      Қарастырылып  отырған жіктемемен сәйкес есепті  жүргізу – отандық өндірістік  шығындар есебіндегі жаңа құбылыс.  Нарықтық қатынастарды жоспарлауда,  нормалауда және жалпы өндірісті  басқару жүйесінде басқарушы  есебінің (оның ішінде өндірістік  есепте) ролі күшейіп отыр.                

       Баптар  бойынша шығындарды топтау «Негізгі  өндіріс» шотында аяқталған көрініс  бойынша бейнеленеді, бірақ осы  мәліметтер бойынша шаруашылық  серіктестіктердегі әрбір өнім (қызмет  пен жұмыс) түрлерінің өтеуі  жөнінде, оларда қабылданған шешімнің  тиімділігі және қабылданатын  шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне  әсері туралы қорытынды жасауға  болмайды.  Көп жағдайда осы мәселелерді шешу –қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару мақсаттарын  қанағаттандыратын шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері – өндірістік қызметте есепті ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.

 

   1.3. Өндірістік шығындардың есебін ұйымдастыру.

Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар туралы ақпараттардың қозғалысы  көрсетілген.

Материалдар шоты.		Негізгі өндіріс шоты.		Сатылған өнімнің өзіндік құнының шоттары.
Қалдық.	өндірістегі тұтыну.	Қалдық. Баптар (статьялар) бойынша  өндіріс шығындары.	Шығарылған өнімді өзіндік құны бойынша бағалау.	Нақты өзіндік құны бойынша шығарылған өнім (тауар).	Нормативтік (жоспарлы) өзіндік құны бойынша шығарылған өнім (тауар). Нақты  өзіндік құнның нормативтен ауытқуы.
				Қалдық

 

Еңбекақыны төлеу бойынша есеп айыру шоты.		Көмекші өндіріс шоты.
Қалдық.	Есептелген жалақы.	Қалдық. Баптар  бойынша өндірістік шығындар.	Өзіндік құны бойынша негізгі өндіріс  жұмыстары (көрсетілетін қызметтер).

 

Зейнетақы қоры. Сақтандыру  бойынша есеп айырысу шоттары.		Үстеме  шығын шоттары.		Касса, Есеп айырысу шоттары және т.б. ақшалай қаражат шоттары.
Қалдықтар:
Еңбекақыдан жасалған аударылымдар (төлемдер).	Негізгі құралдарға есептелген амортизация.	Баптар (статьялар) бойынша ағымдағы (кезең) шығындары.	Шығындарды бөлу (тарату).	Өндіріске жұмсалған ақшалай қаражаттар.

 

 

  Шығындарды жіктеудің  белгілері  туралы қызу пікірталастың  арқасында шығындарды анықтаумен  қатар, онық болашақтағы тенденциялары  да анықталды.  Осыдан келіп,  есеп тәжірибесінде Шаруашылық  Серіктестіктерінің шығындарын  тиімді басқаруға жаңа тәсірдерді  тағайындау мен пайдалану мәселелері  отандық және шетелдік  экономикалық  әдебиеттерде кеңінен талқыланып  жатыр. « Шығындар есебінің  жалпы қабылданған мәнін анықтау  –  белгілі бір уақыт кезеңінде   шығындар есебінің сандық өлшемін  (натуралды және құндық көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың  еңбегінің өнімін сату, дайын  өнімдердің өзіндік құндарын  қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және  жіктеп (кескінінде) талдау бойынша  Шаруашылық Серіктестігіндегі өтіп  жатқан процестерді көрсетуге  бағытталған саналы іс - әрекеттердің жиынтығы ». Мұндай көрініс ШС  басқаруға қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.

    Бірақ дамыған  өндірістік есеп теориясы мен  басқару және бастапқы даму  жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану  бағыттары бойынша шектелген.  Біздің пікіріміз бойынша, техникалық  жағынан бәрі өндіріс шығындарының  есептік мәнін анықтау өндірістік  қызметтің басқарушы есебін ұйымдастыруға   немесе өндіріс шығындарын есе  трансформациялау әдістерінің түрлі  бағыттарын қамтуы керек. Сайып  келгенде, шығындар есебінің  мазмұнын  анықтау, ұйымдастыру моделдерінің  нақты алғышартын жасайды. Басқару  процесіне кері ақпараттық ағын  ретінде есеп тек шындықты (нақтылықты) ғана көрсетіп қоймай, болашақта  экономиканы моделдеу үшін ақпаратты  дайындайды, демек мұндай есептеу  жүйесі өзіндік құнды басқарудың  жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне  сәйкес келеді.

 

1.4 Кәсіпорын шығындарын  басқару және талдау.

 

Қазіргі танда шығындарды басқару өз функциялары арқылы кәсіпорынның ішкі қызметін, оның стратегиясы мен  тактикасын басқарудың негізгі ақпараттық фундаменті ретінде көрініс табуда. Осы жүйенің негізгі бағыты —  бұл жедел және болжалды басқарушылық шешім қабылдау үшін ақпараттарды дайындау. Егер қазіргі таңдағы авторлардың  шығындарды басқарудың мәні, мақсаты, міндеттері туралы пікірлерін жалпылап алатын болсақ, онда оларды төмендегідей көрсетуге болады.

Шығындарды басқару —  бұл кәсіпорынның ресурстарын тиімді қолдану, өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ресурстарды үнемдеу  және олардан болатын пайданы  максимизациялау. Ол тек қана шығындарды азайтуды көздемейді, себебі басқарудың барлық элементтеріне тарайды.  
Шығындарды басқару арқылы кәсіпорын жоғары эконоиткалық нәтижелерге қол жеткізеді.

Шығындарды басқару құралы болып кәсіпорын шығындарының барлық көптүрлілігі табылады. Шығындарды басқару  объектісі болып ұйымның өзіндік  шығындары, олардың құрылу және азаю процесі табылады. Ал шығындарды басқару  субъектісі болып өндіріс бөлімшелері, басшылар және ұйым мамандары, яғни басқару  жүйесі табылады.

азіргі таңдағы шарттарға  байланысты шығындарды басқару жүйесін  құрудың негізгі мақсаты —  ең тиімді тәсілмен баға анықтауында, сатып алушы сол бағаны  белгілі бір тауар түрі мен қызмет үшін төлеуге келісуі қажет. Пайданы максималдау арқылы қаржылық нәтижеге қол жеткізу. 
Сонымен қатар, пайда табудың негізгі факторлық желісі түпкілікті зерттеледі: шығындар — өндіріс көлемі — пайда.

Шығындарды басқарудың маңызды  міндеттері:

-   кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру;

-   шығындарды басқарудың негізгі функциялары арқылы анықтау;

-   шығындарды жекелеген құрылымдық бөлімшелері бойынша есептеу;

-   өнімнің (жұмыс, қызмет) бір бірлігіне деген шығынды есептеу — өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;

-   шаруашылық шешімдер қабылдау барысында шығындарды бағалауға көмектесетін ақпараттық базаны дайындау;

-   бақылаудың және шығындардың өзгеруінің техникалық тәсілдері мен құралын анықтау;

-   кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерінде және өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде шығындарды төмендету қорларын іздеу;

-   шығындарды нормалау әдісін таңдау;

-   өндіріс процесін, ассортименттік және баға саясатынын қалыптастыруды, инвестициялау нұсқасын таңдауды, өнім өтімі мен өндіріс көлемін болжауды  жетілдіру бойынша басқарушылық шешімдерін қабылдау мақсатында шығындарды талдауды жүргізу.

Шығындарды басқарудың жоғарыда аталған  міндеттерінің барлығы кешенді шешілуі қажет, тек осындай қадам кәсіпорын жұмысының жылдам тиімді өсуіне ықпалын тигізеді және пайда әкеледі.

Шығындарды басқарудың функциялары:

-   өндіріс шығындарын болжау, жоспарлау, нормалау және есептеу, өзіндік құнды калькуляциялау, инвестициялық қызмет пен капитал салымдарына деген шектелген (ұзақ мерзімді) шығындарды жоспарлау және есептеу;

-   шығындарды  әр түрлі бағыттары, сегменттері, өнімдері мен бөлімшелері бойынша,  көрсеткіш динамикасы, шығындар сметасы мен нормадан ауытқуы бойынша  бақылау және талдау;

-   белгілі бір шаруашылық қызметті басқаруда қолдану үшін, қызметті бақылау мен персоналды ынталандыру үшін ішкі сандық және сапалық ақпаратты қалыптастыру;

-   кәсіпорынның өндіріс процесінің барлық кезеңдері мен барлық өндірістік бөлімшелерінде шығындарды азайту резервтерін анықтау.

Шығындарды басқарудың негізгі функциялары болжау және жоспарлау, есептеу, бақылау (маниторинг), реттеу және координациялау, сонымен қатар, талдау болып табылады.  Шығындарды талдауды жүйелі түрде жүргіземіз, 
яғни ұйымды жекелеген элементтерден тұратын бірлескен бөлік 
ретінде қарастырамыз.

Шығындарды бақару жүйесінің негізгі элементтері болып шығындарды басқару объектілері (бұл шығындардың деңгейі, құрамы мен құрылымы) мен шығындарды басқару технологиясы (шығындардың нақты көрсеткіштерінің жоспарлыдан ауытқуын анықтау үшін қажетті шараларды жүзеге асыру) табылады.

Шығындарды басқару жүйесін  ұйымдастыру кәсіпорынның 
қаржылық-шаруашылық қызметін ұйымдастыру мен оны басқаруға құрылымдық және процестік тәсілдерді аралас қолдануды талап етеді.  Процестік тәсілдің мәні кәсіпорынның барлық қаржылық-шаруашылық қызметін екі категорияға бөлуге болатындығында: негізгі бизнес-процестер және қосымша бизнес-процестер.

Негізгі бизнес-процестер өнімді немесе қызметті ұсынумен, оны сатумен және тұтынушыға жеткізумен байланысты. Олар өзіне келесі 
бизнес-функцияларды қосады: шикізат пен басқа да материалдық ресурстарды жеткізуді қамтамассыз ету, өнімнің әр түрін өндіру, өнімнің өтімі мен маркетингі, кепілдік және сатылымнан кейінгі қызмет көрсету.

Шығындарды талдау — бақылау функциясының маңызды элементі бола отырып, негізді жоспарлануы үшін ақпараттарды дайындайды. 
Шығындарды басқару жүйесінде талдау функционалды циклды аяқтайды және онымен бір мезгілде оның басы болып табылады. Шығындар жалпы кәсіпорын бойынша және де, сонымен қатар, өндірістік бөлімшелер, шығындардың экономикалық элементі мен калькуляция баптары, қызмет түрлері, өнім (жұмыс, қызмет) бірліктері, өндіріс процесі кезеңдері мен есептеудің басқа да объектілері бойынша талдауға түседі.

Шығындар бюджеті өндірістік, қызмет көрсетуші және        функционалды-басқарушылық бөлімшелері бойынша есептелініп, бекітілетін кәсіпорындарда олардың жүзеге асырылуын талдау жалпы бөлімшелердің барлық бюджеті мен жекелеген элементтерге бөлек жүргізіледі. Кәсіпорында шығындарды талдаудың мазмұны 4-ші суретте көрсетілген.

Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі жұмыстарды орындауды қосады:

1) өндіріске деген шығындардың жалпы сомасы мен экономикалық элементтері бойынша өнімнің өтімін талдау. Талдау өндіріске деген шығындарды зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді (жұмыс, қызмет) ұсынуды болжайды.

Талдау есепті кезеңнің экономикалық элементтері бойынша нақты шығындардың үлес салмағын өткен кезеңнің аналогиялық көрсеткіштерімен, сонымен қатар жоспарлы мәліметтерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Бұндай тәсіл шығындар құрылымындағы өзгерістерді анықтауға және 
өнімнің материал сыйымдылығының, қор сыйымдылығының, еңбекақы сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерісін анықтауға көмектеседі.

Жекелеп қарастыратын өнім (жұмыс, қызмет) өтімі мен өндіріске кеткен шығынның жалпы сомасындағы материалдық шығын үлесінің өзгеруін 
талдау кезінде жекелеген ұйымдардың қызметтеріне кеткен 
төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және олардың өсу себептерін анықтауды талап етеді.

Шығынның жалпы сомасындағы амортизация үлесінің өзгерісі өндірістің қор сыйымдылығының динамикасы мен жұмыскерлердің еңбек қорымен қамтамасыз етілгенін, сонымен қатар аморизацияны есептеудің жаңа тәсіліне ауысуын көрсетеді. Амортизацияға деген шығын үлесін азайту негізгі қорлар мен олардың тасымалдануының массалық тозуын куәландырады, ал осы шығындар үлесінің артуы өндіріске жаңа техниканы енгізумен және жеделдетілген амортизациямен байланысты болуы мүмкін. 
Экономикалық элементтері бойынша кәсіпорынның жалпы шығындарын талдау шығындар сомасының элементтері мен олардың құрылымы бойынша өзгеруінің нақты себептерін ашу керек.

2) калькуляциялау баптары бойынша дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын талдау. Оның талдау объектісі болып кәсіпорынның (немесе өндірістік бөлімшелердің ) дайын өнімнің өзіндік құны мен жекелеген бұйымдар (жұмыс, қызмет) табылады. Ол алдыңғы кезеңмен немесе жоспармен салыстырғанда қандай баптар бойынша үнемдеуге қол жеткенін, 
ал қандай баптар бойынша шығын шыққанын анықтауға көмектеседі. 
Басты назар ең көп өзгерістер мен шығын шыққан бапқа аударылады.

Тура калькуляциялық баптар бойынша шығындардың өзгеру себептерінің бірі өнім (жұмыс, қызмет) көлемін ұлғайту (немесе азайту) және оның құрамын өзгерту болып табылады. Тура материал шығындарының өзгеру себептері болып шығындар нормасының өзгеруімен материалға, жанармайға, 
жартылай фабрикаттарға деген бағалар (тариф) мен ұйымдардың өндірістік мінездегі қызметтерінің өзгеруі табылады.

«Негізгі өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақысы» бабы бойынша шығындардың өзгеру себептері өнімнің еңбек сыйымдылығының өзгерісі болып табылады. Негізгі өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақыға деген тура шығындары мен тура материалдық шығындардың өзгерісіне өзара әрекет еруші факторлардың әсері өнім бірлігі мен жеке түрлердің өзіндік құнын талдау кезінде анықталады.