Тұтыну несиесі және оның дамуы

Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі  жасауға болатыны белгілі.

Біздің  ойымызша 6 ай және одан жоғары мерзім ішінде қайтару кестесі бұзылған кез келген банктің жіктелетін активі осы ПАББ-нің тікелей құзыретіне берілуге тиіс.

Сонымен қатар проблемалық активтермен  байланысты мәселелерді шешуде арнайы «Проблемалық активтер комитеті» (ПАК) құрудың да аса қажеттігі бар. Аталған комитет нақты қарызгерлермен жұмыс бойынша стратегиялық сипаттағы  шешім қабылдауға тиіс.

ПАК құрамы банктердегі несиелік комитет құрамынан  саны жағынан аздау болады. Оның құрамына ПАББ-*нің жетекшісі, несиелік, заң департаментінің, қауіпсіздік  қызметінің,стратегиялық талдау, тәуекел  басқармасының және ішкі аудит бөлімдерінің жетекшілері кіргені дұрыс.

ПАК-тің  кейбір ерекше отырыстарына өзге де мүдделі  бөлімшелердің жетекшілерін шақыруға болады. ПАК-тің отырысын айына бір  рет немесе қажет болған жағдайларды  өткізу қажет.

Коллегиялық ұйымға мүшелері оның құрамына кіретін  бөлімшелердің орынбасарларынан арасынан сайланады. Коллегиялық ұйым аптасына бір рет жиналуы тиіс./28, 10-14 бб/

Қазақстан 2030 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспарындағы ең маңызды мақсаттардың бірі-ауылдың ең елеулі проблемаларын  шешу ьжәне кедейдік пен жұмыссыздық  пен күресу. Бұл мәселелерді шешу үшіін және орта бизнесті дамытудың, Қазақстанның неғұрлым көп халық  санын кәсіпкерлік қызметке жұмылдырудың маңызы үлкен. Сондықтан да ЕДБ-дің  жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында  да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқынды өсіміне қол  жеткізуге мүмкіндік туды: республика ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынтық мөлшері 2006 жылдың ақпан айында 205 322 млн. теңгені  құрады.

Сонымен, шағын және бизнесті несиелеу жағдайын талдау барысында мынандай қорытындыларға келуге болады:

• шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемі жыл сайын өсуде: республика ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің ижиынтық мөлшері 2006 жылдың ақпан айында 205322 млн. теңгені құрады,
• ЕДБ-дің шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелердің валютасындағы несиелер алады;
• ЕДБ-дің аймақтар бойынша шағын және орта бизнес суьъектілеріне берген несиелерінің құоылымында дерьбес кәсіпкерлік қаласы-Алматы ең үлкен орынды алады, әйтсе де Астана қаласында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстарында берілген несиелер көлемінің өскендігі көрінеді.
• ЕДБ-дің шағын кәсіпкершлікке экономика салалары бойынша несиелерінің жартысына жуық бөлігі сауда саласындағы кәсіпорындарға жұмсалады./27,20-23 бб/

Енді  «несиелер бойынша шығындар құнының  тұжырымдамасы» туралы. Көптеген адамдар  несиелер қымбарт болғандықтан, банктер  көп ақша табады деп айтады. Тұтынушылық  несиеленедірудегі тарификация  тұжырымдамасы өте күрделі зат. Несиелік өнімдерді тарификациялау барысында негізгі үш параметр қолданылады: макроэкономикалық орта, несиелерді немесе заемдарды берумен айналысатын  банктің профилі ғаламды түрде  бағаланады, яғни макроэкономикалық  орта түрлі аспектілерден тұрады. Біз тұтыну несиесі нарықтағы  қорландыру шарттарымен тікелей  байланысты екенін түсінуіміз қажет, яғни банктер жергілікті қорландыруд  таба ала ма, қандай комиссиямен  және қандай өтеу мерзімдерімен.

Мысалы,бұрынғы  КСРО елдерінде және көптеген Шығыс  Еуропа елдерінде таяу уақытқа дейін  бір жылдан астам мерзіммен қорландыру қаражатын табу қиын еді. Егер банк қорландыруды 12 айға дейінгі мерзімге қамтамасыз ете алмаса, онда несиелерді екі және одан астам жылға беруге өте қиын болар еді. Инфляцияның  көрсеткіштері, ставкалар тұрғысынан жергілікті қаржылық бақылау органдарының саясаты және нарықтың ғаламдық шарттары сияқты базалық индикаторларды ескеру қажет, яғни ақы төлеу арналарының болуын ескеру қажет. Еақты бір іспен айналысу индикаторларының бірі болуы мүмкін.

Банктің рейтингісі, профилі, жарғылық капиталы және жинақ шоттары, ақпараттық технологияларға  инвестициялар тұтынушылық несиелендіруге қомақты әсер етеді. Өзіңіз білетіндей, мұндай IT технологиялардың үлкен көлемі тартылған, бұл бизнес жұмыс күшінің  көп санын пайдалануды қажет  етеді әрі ол дербес клиенттермен жұмыс жүргізілетін жеке меншік банктер (privat banking) ерекшеленеді. Нарықтағы жаңа және жұмыс істеп жатқан бәсекелестердің  тарапынан болатын қысымды, сондай-ақ түрлі бөлшек құрылымдармен (дүкендер, сауда орталықтары және т.б.) ынтымақтастық  немесе кооперация нобайларының ықпалын  тексеріп отыру қажет. Тағы да нарық  шарттарын тексеріп отыру қажет, ал бұл банктердің тарапынан шығындарға ықпал ететін тәуекелдерді басқару  мәселелеріне қатысты білім.

Тәуекелді бақылау өте маңызды сәт, өйткенді ол тұтынушылар үшін тартымды тарифтік жағдайларды жасайды, сондай-ақ банк қызметін келешекте жаңа тартымды қызметтерді  ұсыну арқылы кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Тәуекелді басқару тәсілдерінде осы бизнестебелсенді ендірілетін жаңа технология қажет, әрі оған алаяқтық фактілерін анықтай  алатын деректер базасын бысқару  жүйесін іске асыру жатады. Екіншіден-саралау  жүйелері бұл шешімдерді автоматты  түрде қабылдай алатын және осы не басқа клиенттерге қатысты әлеуетті тәуекел ықтималдығын бағалай алатын бағдарламалар. Барлық осы жүйелер  соңғы 20 жылда ендірілді және көптеген ойыншыларға өз тәуекелдерін бақылауғы  көмектеседі, өйткені осы бағдарламалар  мен шешімдер шешімді қабылдау үшін адамның миына қарағанда барынша  тиімді болып табылады.

Жүйелердің  бірі credit-scoring деп аталады әрі  ол банктерге болашақ тәуекелдердің  әлеуетті талдауын жасауға дәл тәсілмен көмектеседі. Тағы бір жүйе-қара тізімді  басқаруға ішкі немесе сыртқа қара тізім жатады, мысалы үлкен клиенттік  деректер базасы бар несие бюросы сияқты қара тізімді басқару. Тұтынушылық  несиелендіру жайла сөз қозғасақ, оның басты идеясы тұтынушылық несиелендіру елдегі және ғаламдық көлемдегі экономикалық дамытуды ынталандырудың негізгі факторларының  бірі болып табылуында. Тек қана осы бизнес абсолютті бақылауға  алынбауы тиіс, біз оны жауапкешілікпен  жүзеге асыруымыз тиіс, нақты заңнамалық базаны негізуіміз тиіс, сондай-ақ кәсіби түрде мониторингіні жүргізу  үшін жаңа технологиялақ құралдарды іске асыруымыз тиіс.

Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік  жоспарлау Тұтынушылық несиелендірумен  Алматы, Астана және бірқатар облыс  орталықтары қамтылған, бірақ аймақтар толығымен қамтылмаған. Егер халықтың табыс деңгейі бүкіл Қазақстан  бойынша өсіпе жатса, онда банк филиалдарының  ашылуы тұтынушылық несиелндірудегі  өсімнің үлкен қарқынына әкеліп соқтыруы тиіс./30/

 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

     Бұл жұмыстың бірінші тарауында жалпы  тұтыну несиесі және оның жіктелуі туралы сөз қозғалды.

Тұтыну  несиесі деп халыққа тұтыну тауарларын сатып алу, тұрмыстық қызметтерді  өтеу мақсаттарына берілетін коммерциядық немесе банктік формадағы несие.

Несиенің  бұл түрі қымбат өнімдерді сатып  алу мақсатына, мысалы: автокөліктерді,жиһаздарды сатып алғант уақытта қолданылады. Тауар бағасы жоғары болған сайын, несиенің бұл түрі жиірек қолданылады. Дамыған  елдердегі несиенің жртысынан көбі автокөлік сатып алу мақсатына  беріледі, қалған тауарларды көбінесе қолма қол ақша арқылы сатып алады.

Тұтыну  несиесі көптеген елдер экономикасында үлкен роль атқаратындықтан, мемлекеттік  органдар жағынан реттеліп отырады.

Тұтыну  несиесінің негізгі ерекшеліктеріне, осы несие түрі берілген уақытта  ақшалай және тауарлы капитал  қатынастары пайда болады, және потенциялды  қарыз алушылар жеке тұлғалар болып  табылады. Тауарлы формада бұл  несие түрі қызметтерді және тауарларды өтеуін кейінге қалдрып өткізетін  кез-келген шаруашылық субъектілеріне беріледі.

     Ақшалай формада тұтыну несиесі тұтыну тауарларын алумен, көрсетілген қызметтер үшін төлемдермен байланысты шығындарды жабу үшін несиелік мекемелермен халыққа  беріледі.

Тұтыну  несиесінің негізгі мақсаты-халықтың тұрмс деңгейін жақсарту.

Әр  елдегі тұтыну несиесінің даму дәрежесін  салыстыратын болсақ, оның даму деңгейі  әр елде әр түрлі сатыда екенін көре аламыз.

Соңғы зерттеулерге сәйкес тұтыну несиесі  банктермен берілетін несиелердің  ішінде ең табысты түрі болып табылады.

Екінші  тарау жеке тұлғаларды несиелік қабілетін  бағалауға және екінші деңгейдегі коммерциялық банктер мен тұтыну несиесін беру тәртібіне арналған.

Банк  несиелік саясатын белгілегеннен кейін, осы саясаттың іске асуын жүзеге асыратын жүйені қарастыруы қажет. Ал, оның негізіне қарыз алушының несиелік қабілетін анықта, бағалауды жатқызамыз. Несиелік қабілеттік несиені басқарудың әдісі ретінде несиелеу процесін экономикалық жағынан қарастырады.

Несиелік  келісім шартта бекітілген несиелеудің  мүмкіндіктері мен шарттары туралы мәселелерді шешу үшін қарыз алушының сапалы сипаттамасы-несиелік қабілеттілік деп аталады. Банк жеке тұлғаның несиелік қабілеттілігін анықтауы өз несиелік тәуекелін азайтып, жұмысының тұрақтылығын жоғарылату үшін қажет.

Сонымен, несиелік қабілеттілік дегеніміз-қарыз  алушының уақытылы және толық қайтару  қабілетімен анықталатын, несие  алудың маериалдық және қаржылық мүмкіндіктерінің жиынтығы.

Коммерциялық  банктер несие алушының өткен  жылдардағы қаржылық жағдайына және банкпен берілген несиенің несиелік мерзімі кезінде перспективаларына, болашақтағы қаржылық жағдайына  талдау жасайды. Банк нарықты зерттей  отырып, несие алушының қаржылық жағдайын және елдің жалпы экономикалық жағдайын ескеруі қажет.

Бұл жерде банкпен жүргізілетін: төлем  қабілеттілікті бағалауға, несие қабілеттілікті және қаржылық тұрақтылыққа сараптама  жасау жұмысы үлкен роль атқарады.

Несие қабілеттілікке сараптама жүргізу  әр бір банкте кеңінен қолдануда, бірақ бұл жүргізілетін сараптамалар тек корпоративтік клиенттерге  бағытталған.

Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлікті  кепілге ала отырып,банктік несиелер әр түолі мақсаттар үшін берілуде.

Ипотекалық  несиенің дамуы Қазақстанда баяу жүруде. Оның басты себебі, халықтың көп бөлігінің тұрақты табысының  болмауының нәтижесінде төлем қабілеті төмен сұраныс болуы. Сонымен  қатар, екінші деңгейдегі банктер ұзақ мерзімді және арзан қаржылардың  болмауы да ипотекалық несиелердің  санының өсуіне кедергі болып  отыр.

«Казкоммерцбанк»  АҚ-ның мәліметтерін талдай отырып, мынандай қорытындылар жасауға болады: берілген 150 тұтыну несиелерінің 60 қозғалмайтын меншік сатып алуға, 60-автокөлік  сатып алуға және басқа мақсаттарға  берілген.

Ал, үшінші тарау шетелдік тәжірибеге және Қазақстан  тұтыну несиелерінің ерекшеліктеріне  арналған.

Қазіргі кезде, коммерциялық банктер арасында бәсекелестікке байланысты несие алушыларды тарту мақсатында банктер пайыздық мөлшерлемелерді мүмкін болғанша төмендетіп, несие мерзімін ұзартуда. Кейбір банктер  несие алушының тұрақты табысына негізделіп несие беретін болса, келесі банктер несиені уақытылы қайтаруды қамтамасыз етуді негізге  алады. Осы сияқты жағдайлар жеке тұлғаларға несие алу мүмкіншілігін  көбейтті.

Қазақстандағы несиелік жүйе Батыс елдерінің несиелік және жалпы банктік жүйелерінен  ерекшеленеді. Сондықтан да, тәжірибесін  бізге толық енгізуге болмайды. Бірақ, бұл тәжірибелерді ішінара біздің елдің экономикалық коньюктурасына икемдеп қолдануға болар еді. Алайда, бұл мәселе толық зерттелмеген.  
 

Пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі:

1. Мақыш  С.Б. «Банк ісі» оқулық Алматы 2007,

2. Хамитов  Н.Н. «Банк ісі» оқулық, Алматы 2007

3. Тулембаева  А.Н. «Банковский маркетинг» Учебное  пособие. 2007

4.Мақыш  С.Б. Коммерциялық банктердің  операциялары. Алматы 2002.

5. Баймұханова  С.Б. «Бухгалтерлік есеп», Алматы 2005.

6. Сейітқасымов  Г.К. «Бухгалтерский коммерческих  банках»

7. Қазақстан  Республикасының Азаматтық Кодексі,  Алматы 1999 ж.

8. «ҚР  Ұлттық Банкі туралы» ҚР заңы 1995 ж.

9. «ҚР  банктер және банк қызметі  туралы» ҚР заңы 1995 ж.

10. «Жылжымайтын  мүлік ипотекасы туралы» ҚР  заңы.