Сөйтіп, К.Маркстің сөзімен айтқанда: "өзінің айналыстағы делдалдық  ролінде алтын әр түрлі өзгерістерге  ұшырады. Ол қырқылып, тіпті бір  жапырақ қағазға дейін жұқартылды"

       Алғашқы қағаз ақшалар XII ғ. Қытайда пайда болса, оның кең тарауы XVII ғ. аяғында капиталистік тауар өндірісінің дамуынан бастау алды. 1690 ж. Солтустік Америкада, 1716 ж. Францияда, 1762 ж. Австрияда, 1795ж. АҚШ-та қағаз ақша шыға бастады. Ресейде қағаз ақша ассигнациясы (ақша орнына шығарылатын қағаз) Екатерина II- нің басқаруы тұсында 1769 жылы жүргізілді. Ақша императоршаның бейнесімен өрнектелгендіктен, халық оны “катенька” деп атады.

   Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде  қағаз ақша барлық елдерде  жүре бастады.

     Сөйтіп, қағаз ақша ("декретные деньги" - өкіметтің қаулысымен қабылданған - "заңды ақша") - ол толық құнды ақшаның орнына айналым және төлем құралы қызметтерін атқаратын, мемлекет өз шығындарын жабу үшін шығаратын және ықтиярсыз көрсеткен құны бар, әдетте металға айырбасталмайтын ақша белгісі (немесе құн белгісі, алтынның өкілі). Тарихи ол алтын мен күмістің өкілі ретінде, солардың орнына пайда болды.

      Қағаз ақшаның эмитенттері (шығарушылары) - Қаржы министрлігі (қазынашылық), немесе мемлекеттің Орталық банкі.  Бірінші жағдайда, мемлекет өз  шығындарын жабу үшін ақша басып шығаратын станоктарды тікелей пайдаланады. Ал екінші жағдайда, оны жанама түрде жүргізеді, яғни орталық банк мемлекеттік бюджеттің кемшілігін толтыруға оған несие береді. Шығарылған қағаз ақшаның көрсетілген құнымен оны шығаруға кеткен құнының (қағаз алуға және басуға кеткен шығындар) айырмасы эмиссиялық табыс - мемлекеттік табыстың едәуір бөлігін құрайды.

   Өз  құны болмағандықтан қағаз ақша тұрақсыз, ол құнсызданады. Қағаз ақшаның кұнсыздануына  әр түрлі себептер әсер етеді:

     - бюджеттің   тапшылығын   жоюға   шығарылған   ақша эмиссиясы;

- әскери  және басқа өндірістік емес  шығындар;

- еңбек  өнімділігінің құлдырауы;

- тауар  массасының төмендеуі;

- пассивтік  төлем балансы;

   - ақша  шығаратын үкіметке сенімнің  төмендеуі ,т.б.                                                                                                                      

        Өмірде қағаз ақшаның құнсыздануын  қалай байқауға болады?

   Кенет бүкіл тауарлар бағасы жоғарылайды, әсіресе, бірінші кезекте тұтынатын  заттардың бағасы өседі, ал жалақының, зейнетақы және жәрдемақының өсуі керекті заттар бағасының және көрсетілетін қызметтер бағасының жоғарылауынан едәуір кем жүреді.

   Жалпы қағаз ақшаның құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән құбылыс.

2.4. Ақша айналысы заңы.

 

     Ақша айналысы заңы - құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол - тауар-ақша катынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:

                                                                        Стб

А мөлш.= --------------

                          А жылд.

  Ақша  айналысы заңының  мәні - ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлшемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.

      Айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы  заң мынадай формуламен өрнектеледі:

            -Стб+Ст-Сө 
А мөлш. = ------ + Ақ

А жылд.

     Онда:

   А мөлш. - айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері;

Стб -       сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;                                                                

Стбн -    несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;

   Ст -         қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;

   Сө -          өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;

  Ак -     ақша қоры;

   А жылд. – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша айналымының орташа саны (айналыс жылдамдығы).

    Осы  теңдіктегі  ел  экономикасында сатылған  тауарлар бағасынан   айналыста   әлдеқайда   кем   ақша   массасының жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл Қазақстанда және баска да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кезедесіп отырған   кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің  тізбегінде потенциалды күйреушілердің (банкроттардың) болуы, күйреушіліктің тиімді тәжірибиесінің болмауы, жекеменшіктендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының  дамымауы және т.б.

   Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері  өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар: 

- несиенің  даму денгейі, егер тауардың  көп бөлігі несиеге сатылса,  айналысқа сонша мөлшерде кем  ақша қажет;

   - қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы; 
      -  ақша айналымының санының өсуі.

     Өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде  ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының  төмендегі жиынтығы пайдаланылады:

- М, - айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар,   ал   кейбір   мемлекеттерде   қазыналық   билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;

   - М₂ - оған М, агрегаты және мерзімі 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ  салымдары (вклады) кіреді;

   - М₃ - оған М₂ агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;

   - М₄ - оған М, агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

      Қорыта айтқанда, әрбір келесі  ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың   барлық  элементтерін  өзіне   біріктіріп  үлкен ақша массасын  құрайды. Бірақ оның алдыңғыға  қарағанда өтімділігі төмен.

     Ақша массасының нақты құрамы әр мемлекеттің тән ақша-несие жүйесімен анықталады.  Мысалы,  АҚШ ақша массасын анықтау үшін - төрт, Швейцария мен Германияда - үш, Ұлыбританияда - бес, Францияда - екі ақша агрегаты қолданылады.

    Қазақстан  Республикасының ақша массасының құрылымына келесі ақша агрегаттары кіреді:

- М₀ - айналыстағы қолма-қол ақша;

- М, - өзіне М₀ агрегатын және шаруашылық субъектілерінің   есепшоттары    мен   басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотын ұзақ мерзімді несиелеу және қаржыландыру қорлары шотының,   чектік   және қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шот рының қалдығын және халық пен заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;

- М₂ - өзіне М, агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

- М, - өзіне М₂ агрегатын және мемлекеттік займ облигацияларын біріктіреді.

   Ақша  агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгерді.

 Ақша массасы  бірнеше жолмен өсуі мүмкін:

- банкноталар  мен монеталарды эмиссиялау есебінен;

- орталық   банктен   коммерциялық   банктердің   несие алуымен;

- мемлекеттік  бюджеттің кемшілігін жабу үшін  орталық  банктің үкіметке  несие беруімен;

      - орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуымен

.- чек  шығарумен немесе коммерциялық  банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).

     Ақша массасы көлемінің өзгеруіне  айналыстағы ақша массасының  өзгермелілігімен қатар оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.

     Ақша массасы айналымының баяулауы - ұлтгық жиынтық өнімді орналастыру  коэффициентінің төмен екендігінің  көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, ол жоғары конъюнктураның барлығын және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы  айналыстағы  ақша  санына  кері  пропорционалды әсер  етеді,   яғни   ақша   неғұрлым   көп   айналыс   жасаса, соғұрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды.

     Ақша айналысының баяулауы шаруашылық  субъектілерінің ақша қорын жинауға ұмтылысын және ақша массасының құрылымында банктердегі ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын көрсетеді.

     Айта кететін жәйт, "ақша айналысының жылдамдығы" және “төлемдердің жүру жылдамдығы" деген ұғымдардың бір-бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын факторларға: өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есептегіш техниканы және электрондық ақша жүйесін енгізу жатады. 

       2.5. АҚШАНЫҢ САНДЫҚ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ АЙНАЛЫСТАҒЫ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.

     Айналыстағы ақшаның саны К.  Маркстің ашқан ақша айналасының  заңымен реттеледі. Айналысқа  қажетті ақша саны - айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа кажетті ақша санының формуласы төмендегідей:

     Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебінің ғалымдары, келесідей тепе-тендікті белгіледі:

                   РҮ=TV + DV¹

 мұндағы:  Р - бағаның жалпы деңгейі;

   Ү - өндіріс көлемі;

   Т - ақша белгілерінің саны;

   D - депозиттер

   V және V¹ -ақшаның   және    депозиттің    айналыс жылдамдығы.

     1929 ж. ұлы депрессиядан кейін  ақшаның сандық теориясы өзінің  күшін жоғалта бастады, себебі  кейнсиандық теория ақша массасын  емес, нақты экономиканы басқаруға  көп көңіл бөлді.

   Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті  ақшаның жалпы  көлемін қысқартады. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді. Айналыстағы ақша санын анықтайтын заң келесі түрдегі формуламен беріледі: