Саяси құндылықтар жүйесі (этникалық аспектілер)

         Мемлекеттік тіл мемлекеттіліктің  өзегі. Мемлекеттілік кез келген  қоғам үшін, кез келген халық үшін дамудың басты шарты. Олардың тағдыры да, бүгіні мен болашағы да, игілігі мен гүлденіп көркеюі де мемлекеттілікке байланысты. Бүгінгі таңда Қазақстанның алдында өз мемлекеттілігін нығайту мен жетілдіру міндеті тұр. Осы орайда Қазақстан мемлекеттілігін сақтаудың, дамытудың құрамдас бөлігі ретінде қазақ тілін дамыту басты мақсат. Қазақтың ұлы батыры Бауыржан Момышұлы ″Ана тілін сүймегендік, білмегендік, ұлт сезімін, ұлт намысын жоя отырып, ұлт безерлік тудырады″ деп тегін айтпаған. Тіл - әр халықтың басты құндылығы ата-бабасынан қалған киелі мұрасы.

       Кеңес дәуірі кезеңінде болашағы бұлыңғыр саналған қазақ тілі егемендік алғаннан бері өз орнын тапты. Қазіргі таңда қазақ тілінде сөйлеушілер көбейіп, өз тілімізде мәжілістер мен жиындар өткізілетін болды. Бұл қоғамдағы қазақ тілінің болашағына деген сенімділіктің нығаюы, талаптың күшеюі.

        Қазақстан Республикасының мемлекеттілік  сәйкестігін қалыптастыру тұжырымдамасында  қазақтардың этникалық кіндігі  – Қазақстан. Қазақтардың этнос  ретінде сақталуы мен өсіп-өркендеуіне, мәдениетіне, өмір салтына, тіліне, дәстүріне қамқорлық жасайтын әлемде бұдан басқа мемлекеттілік жоқ. Мемлекеттілік аспектілерінің бірі – мемлекеттік тілдің болуы және тіл саясатында белгілі бір басымдылықтарды ұстану болып табылады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл қазақ тілі болып табылады делінген.

         Кеңестік жүйенің ыдырауы, республика  көлемінде орын алған ірі миграциялық  үрдістер этникалық, тілдік өзгерістерге  әкелді. Тәуелсіз Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заңымызды қабылдап, қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне көтердік.  Қазақстандағы тіл саясатында қазақ тілін Қазақстан Республикасының тіл туралы Заңына сәйкес жүргізілуін қамтамасыз етіп, Қазақстан қоғамында жұмыс атқарушы әртүрлі ұлттардың ортақ тіліне айналдыру мәселесін шешу қажеттілігі туындауда. Мемлекеттік және мемлекеттік емес органдарда жүргізілетін іс-қағаздар осы заңға сәйкес жүргізіліп, қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесінде қолдану қажет.

        Қазіргі уақытта Қазақстандағы әр жанұяда тілдік ортаны қалыптастыру мәселесі маңызды орын алады. Көпшілік арасында қазақ тілін оқып үйренудің қажеттілігін, оның қолданысын бүгінгі күннің талабы екендігін, қазақстандық әр азаматтың өз отанына деген сүйіспеншілігін ояту, дамыту мақсатында кеңінен насихаттау маңызды. Қазақ халқының ғасырлар бойына осы жерді мекендеп, осы жерді иемденгенін ертеңгі күні Атамекеннен басқа жаққа барар жердің жоқтығына қазақ халқының санасына енгізу, қазақ тілін қастерлеу және қазақ ұлтына деген сүйіспеншілікті, мақтанышты ояту, қазақ халқынан шыққан ұлылар мен батырларын қастерлеу әрбір Қазақстан азаматтарының міндеті.

         Ұлттық тілдің күші – ұлттық  санада. Өз ана тілін білмеген, білем деп талаптанбаған Қазақстан ешқандай ұлтжанды азамат күту мүмкін емес. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде», «Ана тілі – бәріміздің анамыз, өйткені, ол ұлтымыздың анасы», «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін», «Ұлтты күшейтудің бірінші тетігі - тіл» деп айтқан нақылдары әр қазақтың, әр қазақстандықтардың жүрегіне жол тапса, нұр үстіне нұр болады.

        Мемлекеттік тіл мен қазақ  ғылым тілі ара-жігі ажырамайтын  тұтас мәселе. Дамыған мемлекеттердің  қайсысында болсын ғылым мемлекеттік  болып белгіленген тілде сөйлейді. Сондықтан, қоғамның барлық саласындағы ақпараттық қатынастармен қатар тіл де дамиды.

        «Түптеп келгенде, қазіргі мемлекеттік тіл, ғылым тілі, қоғамдағы қатынас тілі деген осы уақытқа дейін қалыптасқан түсініктерді бір ғана қазақ тілі деген атаудың аясына топтастырудың кезі келді»/54/.

        Академик Ғарифолла Есімнің «Мемлекеттілік  тіл мәселесі жеке ұлттық емес, мемлекеттік, өркениеттік шешім  болып табылады. Қазақ тілінің  мәселесі тек қазақтардың ғана  емес, ол – Қазақстанда өмір  сүретін барлық халықтардың мемлекеттік,  елдік мәселесі. Неге біз мемлекеттік тілді қазақтардың ғана мәселесі дейміз? Мәселені олай қою дұрыс емес. Бұл ұғым- қате түсінік. Мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілген қазақ тілінің мәселесі осы мемлекетте өмір сүруші бүкіл азаматтардың ортақ мәселесі» деп мүдделі мақсатты белгілеуі қазақ жерінде өмір сүріп жатқан барша ұлттың басын біріктірер алып күш екендігін негіздейді /55/.

        Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан  халқына арналған «Жаңа әлемдегі  жаңа Қазақстан» атты жолдауында «Тілдердің  үштұғырлығы мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып, қазақ елін әлемдегі үш тілді қатар тұтынатын білімді де білікті ел ретінде танытуымыз қажет екенін және мемлекеттік тіл – қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі – орыс тілі мен жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі – ағылшын тілі» болуы тиіс екенін атап көрсеткені белгілі /56/.

         Қазақстан Республикасы Мәдениет  және ақпарат министрі Е.Қ.Ертісбаев: «Үштұғырлық үш тілді қамтығанмен, мәдени жобаны іске асыру барысында қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесіне сай басымдық бағыт беріледі. Осы ретте қазақ тілінің қолданылу аясын одан әрі кеңейту және конституциялық мәртебесіне сәйкес қоғамдағы рөлін нығайтуға, еліміздің барлық азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне қажетті барлық материалдық-техникалық жағдайларды жасауға аса көңіл бөлінуде, деп атап көрсетті. Меніңше, әрбір қазақстандықтардың қазақ тілінің тек қазақтардың  ана тілі ғана емес, әрқайсысымыздың мемлекеттік тіліміз, мемлекетіміздің мемлекеттілігінің негізгі белгісінің бірі, болашағымыздың тілі екенін түсінетін кез келді»,- деп атап көрсетеді /57/.

          Әрине, саяси құндылықтардың ішіндегі  ең маңыздысы – еліміздің тәуелсіздігі  екенін жасыруға болмайды. Өйткені,  бұл басқа құндылықтардың бәрін  біріктіруші, жүйелеуші орталық,  өзек сияқты құбылыс. Сондықтан Қазақстан азаматтарының бәріне ортақ құндылық  - саяси, әлеуметтік мәдени, рухани, экономикалық тәуелсіздікті нығайту басымдылық танытуы. Ал, бұл айтылған басымдылықтардың астарында әрбір адамның еркін дамуына, тұлғалық жетілуіне жағдайларды қалыптастыру мақсаты жатыр.

 

 

 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. ОҚО азаматтарының  саяси құндылықтық бағдарларындағы басымдылықтар

 

         Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев: «Қазақстан халқы жаңа бір этностық қауымдастық ретінде қаралады»,- дейді. Біздің қауымдастықтың осы кезеңде мәселені нақ осылай қоюы бірден-бір шынайы көзқарас болмақ. Осы кезеңдегі нарықтық қатынастар қалыптасып келе жатқан қандай да бір елдерде болмасын патриотизмнің іргетасын экономикалық көзқарастар құрайтыны белгілі. Ал, еліміздегі әрбір бесінші бала және әрбір төртінші қазақ Оңтүстік Қазақстан облысында дүниеге келетінін мақтан тұтуға болады. Десек те, 108 ұлт өкілдерінің татулықта өмір сүріп, өз Отанының патриоты болуына барлық жағдай жасау абыройлы парызымыз екенін естен шығарған емеспіз. Республикалық маңыздылығына байланысты Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық орналасу жағдайын, қуатты өндіріс орындарын, орасан еңбек және табиғи ресурстарын, стратегиялық нысандарын айтпағанның өзінде 2 миллионнан астам халқы бар. Соның 60 пайызынан астамы ауылдық жерде тұрады. Президентіміздің Қазақстан халқына жолдауында 2003-2005 жылдар «Ауылды өркендету жылдары» деп жарияланғаны табан тірер текті жеріміз бен туған ауылға шын жанашырлық танытуға мүмкіндік беріп отыр. Ортақ Отанға деген сүйіспеншілік этноұлттық сана-сезімді тұтас алғанда қоғамдық пікірді, ғылыми және көркем ойды, мәдени-ұлттық орталықтардың қызметін қалыптастыруға тығыз байланысты.  

       Ұлтаралық  келісімді, төзімділікті қолдаудағы  басты рөл елімізде құрылған бірегей қоғамдық институт Қазақстан халықтарының Ассамблеясына берілген. Ассамблея ұлттық саясатқа үйлесімді кірді, оны құру технологиялық тұрғыдан оңтайлы әрі тиімді болып қана қойған жоқ, ол барлық қазақстандықтардың мүдделеріне жауап береді.

       Қазақстандық тәжірибе ең жоғарғы халықаралық деңгейде танылады. Ол жөнінде БҰҰ Бас хатшысы және ЕҚЫҰ, Еуропа Кеңесінің аз ұлттар істері жөніндегі Жоғарғы комиссары, әлемнің көптеген елдерінің саяси және дін басшылары, қоғам қайраткерлері атап өтті. Елімізде әзірленіп, жүзеге асырылған этникааралық келісім үлгісі көпұлтты қоғамдағы іс жүзінде іске асырылған азаматтық бітімгершілік формуласы ретінде планета мемлекеттеріне ұсынылған.

        Гаагадағы бейбітшілік Сарайында  бейбітшілікке қол жеткізу стратегиясы мынадай сөздермен ойып жазылған: «Бейбітшілікті қаласаң - әділдікті сақта». Кез келген, тіпті ең шағын ұлттық топтың мүдделеріне, ұлттық салт-дәстүрлеріне көңіл бөлуге бағытталған нақ осындай стратегияны Қазақстан халықтарының Ассамблеясы кең көлемді үндесу алаңына, халықтық парламентаризм трибунасына, қазақстанның бай полиэтностық мозаикасында этносаралық қатынастардың, мәдениеттер мен тілдердің еркін дамуының нағыз демократиялық реттеушісіне айналды.

        Осы сөздердің өзі қызмет еткен  жылдардың ішінде мемлекеттік құрылымдардың ішкі саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеу мен жүзеге асырудағы негізгі әріптесіне айналған Қазақстан халықтарының Оңтүстік Қазақстан облыстық кіші Ассамблеясының қызметіне де толық қатысы бар. Салыстырмалы түрде алғандағы қысқа даму тарихы ішінде кіші ассамблеяның бүкіл қызметі ішкі саяси тұрақтылықтың негізі, елдің әлеуметтік-саяси реформалау жолымен алға жылжуының басты шарты ұлтаралық бейбітшілік пен рухани келісім болып табылады деген оң қоғамдық пікірді қалыптастыруға бағытталған болатын.

        Көші-қон процесінің динамикасы көрсеткендей, тек қана 2006 жылы облысымызға ТМД елдерінен 8682 адам көшіп келген, алыс шет елдерден – 8745 адам. Бұл деген  біздің еліміздің, оның ішінде біздің облысымыздың тұрақты қоныстануға тартымды екенін көрсетеді /58/.

          Ұлттық-мәдени орталықтар қоғамдық-саяси  құрылымдағы өзінің біріктіруші орнын лайықты алып отыр, олардың қызметі 108 ұлт пен ұлыстарды құрайтын облыстың тұрғындарын қамтиды. Ерекше ұлттық мүдделерді 20 облыстық ұлттық-мәдени орталықтар мен қоғамдар және олардың аудандар  мен қалалардағы 44 филиалы білдіреді.

       Оңтүстік  қазақстанның барлық диаспоралары, заңдық ұйымдастырылуына қарамастан, саяси құндылықтарды сақтауға, ұлтаралық  достықты нығайтуға және қазақстандық менталитетті қалыптастыруға өздерінің елеулі үлестерін қосуда.

      Ұлттық  мәдени орталықтар қызметінің басты бағыттарының бірі жастармен жұмыс болып табылады. Барлық ұлттық мәдени орталықтар жанынан жастар секциясы құрылған, дербес қоғамдық бірлестік ретінде ұлттық мәдени орталықтардың Жастар одағы белсенді жұмыс істеуде. 2003 жылдан бері «М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті халықтарының студенттік ассамблеясы» жұмыс істеп келеді,  ол өз қатарына 29 ұлт өкілдерін біріктіріп, 10 мыңдай студенттер контингентін қамтып отыр.  

      Көп  тілділік салты жоғарғы мектеп  және мектеп алды білім берудің  заманауи жүйесіне енген. Бүгінгі  таңда облыста 167 бала-бақша жұмыс  істейді, ол жерде балалар мемлекеттік  және өз тілдерінде оқытылады; 1011 жалпы білім беру мектептерінің ішінде 712-і қазақ тілінде, 217-і аралас, 70-і өзбекше, 10-ы орысша, 2-тәжікше оқытады.

       Осы  уақытта облыста ұлттық-мәдени  орталығының жанында  15 жексенбілік мектеп жұмыс істейді, онда 400 бала білім алады, оның мақсаты ұлттық мәдениеттің бөлінбейтін бөлігі ретінде – ана тілі оқытылады. Сонымен қатар мұнда тәрбиелеушілер өз ұлтының халқының әдебиетін, салт-дәстүрін, тарихын, өлкетану т.б. оқиды.

      Мұндай оқу орнының аса ірісі болып – неміс ұлттық-мәдени орталығы ″Возрождение″ - ″Қайта өрлеу″ - жексенбілік мектебі жатады, онда 90 бала оқиды.

       Қазіргі  таңда қазақ тілін, яғни мемлекеттік  тілді білуіміз шарт деген  қоғамда түсінік қалыптасты. Тіл  саясатын Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаев біздің  дамуымыздың, бірлігіміздің негізі екенін баса айтты.

       Соңғы  есеп мәліметтері бойынша 65℅  -тен көп мемлекеттік тілді  біледі. Ал 18 ұлттың өкілдері қазақ  тілін 60℅- тен 80℅-ке дейін  біледі. Қазақстанда тұратын 45 ұлттың  мемлекеттік тілді білу деңгейі өз тілдерімен салыстырғанда жоғары деп айтуға болады. Бұларға тек түркі халықтарының өкілдері ғана емес, балгар диаспорасынан қазақ тілін 29℅-і, кәрістерден 28,8℅-і, еврейлерден 17,6℅-і, польшалықтардан 9,9℅-і білетінін айтуға болады.

        Жастар тілдерді үйрену жағында болумен қатар, тіл мәселесі іс-шараларының ұйымдастырушы санатында. Мысалы, өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді меңгеруге қызығушылығын арттыру мақсатында оқушылар мен студенттердің арасында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде білімін байқау - ″Мен көп тілді білемін″ және ″Полиглот″ - облыстық байқау ұйымдастырылып, өткізіледі.

       Бірнеше  тілді меңгеру мәдениетіне тәрбиелеу  туралы сөз қозғағанда облыстағы  ақпараттық потенциал деңгейін  айту керек. Қазір облыста 203 газет пен журналдар қазақ тілінде, 51 – орыс тілінде, 16 - өзбек тілінде, 1 – ағылшын тілінде, 125 – аралас тілді нұсқа баспа бетінен шығып жатыр /59/.

      Саны  мен потенциялы бойынша бұл  оқырманға кез-келген ақпаратты  жеткізетін үлкен күш. Дәл қазір  көптілділікті үгіттеу мәселесі көтеріліп отыр. Тілді білетіндерге арналған конкурстан, салтанатты концерттер, дүкен жарнамалары мен атауларын дұрыс жазу конкурстарын өткізу өте қажет.

      Ұлттық-мәдени  орталықтардың жексенбілік мектептерде  қазақ тілін оқыту атап өтетін  жайт. Шымкент қалалық орталықта армян, еврей, славян, грек, кәріс, шешен-ингуш орталықтарында біліктілігі жоғары оқытушылардың көмегімен қазақ тілі оқытылып жатыр.

       Шымкент  қаласында және Мақтаарал ауданында  орналасқан үш халықтар достығы  үйінде этника саласындағы өз білімін кеңейтуге, өзіндік ерекше ұлттық мәдениетті дамытуға мүмкіндік бар. Осы Халықтар достығы үйлерінде ұлттық тілді, халықтық салт-дәстүрлерді сақтау мен қайта жаңғырту жөнінен толыққанды жұмыс жүргізу үшін лекция залдары, арнайы жайлар мен құрал-жабдықтар бар.