Ұлы жібек жолы

Жоспар

 

Кіріспе.............................................................................................3

              1. Жібек  жолы...............................................................................5

        2. Жібек жолының бағыттары....................................................11

Қорытынды....................................................................................................17

Пайдаланылған әдебиеттер.........................................................................19

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

629 жылы    будда   діндары   Сюань-Цзян   «қасиетті    Будданың  сүйегін      көріп   тәуету   және   дін    ілімін    тереңірек     білу»      үшін      Қытайдан    Үндістанға    аттанады.   Ол   қытайды    Батыспен    байланыстырған    түрлі   техникалық   жаңалықтардың,      діни   ойлар    мен    мәдени  жетістіктердің    жеткізушісі    болған   халықаралық   жолмен    жүреді.

Чананиден   шығып   керуен    тартып   келе   жатқан    саудагер  көпестерге    ілесіп,   ұлы    Гоби    шөлімен   «Ақ  аждаһаның   құмы»   деп   аталатын    сор    тақырды   басып    өтіп,  Хами  және   Турфан   көгорай   шалғынмен   жүріп,   Тянь-Шаньнің      солтүстік  жоталарымен    әрі  қарай   мұзарт    тауларынан    өтіп   Сюань-Цзян   және   оның   жолсеріктері    мөлдір   түсті     көлге    келеді.   Оны   Ыстықкөл    деп атайтын. Көл   айналып өтіп,    олар    Суяб   шаһарына   келеді,  ол  шаһарда арғы  шеті  Қара  теңізге дейін созылып   жатқан    үлкен   ұлыстың   билеушісі   түрік   қағанымен   кездеседі.  Түрік     қағаны    мен   оның     нөкерлерін   Сюань-Цзян  былай      деп сипаттап  жазады.   «Бұл   шет жерліктердің    аттары    сұлу    мүсінді.  Қағанның  үстінде     көк    жібек    халат,    басында да   ұзындығы    бір   чьеаннан   артық   (3,2  м)  ұшын   артына   салбырта   ораған   жібек    сәлде.  Оған    үстеріне     паршадан    халат    киген,   шаштарын  өрген     200-деп   астам    нөкер   ерген.  Жалау   мен  садақ   және   айбалта    ұстаған    жауынгерлер.   Қағанның    өзіне   көрсеткен    сый-құрметін     сипаттап    жаза   отырып,   Сюань-Цзян    түрік     мықтыларының    көл-көсір     жібек     киімдерін    қайта-қайта    тамсана     мақтайды  және   өзіне    сыйлыққа   қызғылт  сәтеннен  тігілген    бірнеше    киім-кешек   және   елу    бөлек   жібек  мата   бергендерін    айтады.  

  Батыс   пен   Шығыстың     сауда-саттығының   негізгі   дәнекері,  яғни    негізгі     бір  товары   болған   және    ежелгі    дүние    мен  орта  ғасырдан    бері  келе   жатқан   транс-континенталдық   ұлы   жолға   есімі  берілген    жібектің   аты,  әйтеуір,  жиі  айтылады.

Сонда   да   бұл   жолдың    дәл   қай   уақытта    салынғаны   әлі  күнге     дейін    жұмбақ.   Тайху    көліне    жақын    маңдағы    Чжецаян   провинциясы   жерінде   қазба  жұмыстарын    жүргізген   қытай    археологтары  неолит    дәуіріне    жататын   жібек    маталары  мен   белбеу   және   иірілген   жіп   тапқан. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жібек Жолы

VI-V   ғасырларда-ақ    (б.ж.с.д) – қытай      жібегі    басқа   елдерге,     оның    ішінде     Батысқа    да   шығарыла    бастаған.  Құстың    бейнесі    кестеленіп   тоқылған     жібек    жамылғы   Алтайдағы    Пазырық  «патша»   обаларын       қазғанда     да    табылған.    Оның   жас    шамасы  б.ж.с.д.  V  ғасыр.  Жібек   маталар    мен   шашақтар    (жүннен   жасалған    бұйымдарға   тігілген)     Оңтүстік     және    Батыс   Европа    қорымдарын     қазғанда    да  шыққан.  

Мұндай   бағалы   жібектің    жан-жаққа     таралуына   сақтар   мен  скифтердің    көшпелі      тайпаларының    да   көп  үлесі     болды.   Солардың    ықпалымен     осынау    ғажайып     бұйымдар    Орталық  Азия   мен  Жерорта      теңізіне   де  жетеді.

Ол  кезде    жібек  Үндістанға  б.ж.с.д.  IV    ғасырда     жазылған  «Артхашастра» (саяси-ғылыми)       трактаттарында   кездесетін    «синапатто» – «Қытай    жібегі»    сөзі   де  осыны   айғақтап    тұрғандай.  

Бұл   тек   б.ж.с.д.  ІІ   ғасырдың     орта   тұсында   ғана    Жібек   жолы   тұрақты   дипломатиялық    және   сауда-саттық    артериясы    болып    қалыптасты. Батыс    елдеріне  138  жылы     Қытай    империясы       У-Ди    князь     Чжан-Цзянның     керуенін     жібереді.   Арада   13  жыл     өткен    соң     Чжан-Цзян     кері      қайтып    оралады.    Осы    сапарында   ол   қытайдың   ішкі    аудандарындағы   жолмен   Орталық    Азияға   тура   тартып,   осы   күнгі   Ауғанстанның      жеріне   дейін    келеді.     Артынша     осы    жолмен   батысқа  жібек    артқан   керуендер,  ал   Қытайға – Жерорта  теңізі     бойынан,   орталық    және   Батыс   Азиядан    басқа   бұйымдар    келе   бастайды. 

Көп   өтпей-ақ    бұл   халықаралық     сауда  Орта  Азиядағы    Зарафион,    Хамқадария   далаларында     қоныс    тепкен    соғды   елінің      саудагерлерінің     қолына   көшеді.   Олардың    ертеден-ақ    сауда     өнерін    игерумен,   сауда-саттық    ісіне    ептілігімен   даңқы    шыққан    еді.    Оларды     алдымен       сауаттылыққа    сонан   соң    коммерциялық      істерге     үйрететін.    20   жасқа    толғаннан   кейін   олар   сауда-саттық      ісімен   шет    елдерге    де   шығып    тұрған.

ІІ-V   ғасырларда     Жібек    жолы   Шығыстан   Хуанхэден    басталып,  Лангжоу   ауданы  арқылы    Хуахэ    асуына   қарай    жүретін,  одан      әрі    Нань-Шаньнің   Солтүстік    сілемдерімен    және   Ұлы Қытай    қорғанының   батыс     жиегімен     «яшма     қақпасына»      дейін     созылатын. 

VІ    ғасырда     Қытайдан – Қазақстанның    оңтүстігі     арқылы   Батысқа   баратын    жол    (бұрынғы   Қашқар, Ферғана арқылы    өтетін    жол    қысқа    әрі   ыңғайлы   болса да)     маңызды,    жүргіншісі     көп      жолға   айналады.  Жолдың      бұлай     алмасуын      мынадай       себептермен   түсіндіруге   болады.     

Біріншіден,       Жетісуда   бүкіл     Орта  Азия    арқылы    өтетін    сауда    жолдарын    бақылайтын    түрік     қағандарының    ставкалары      тұрды.

Екіншіден, VІІ    ғасырда    тайпалардың    өзара    қақтығысуынан Ферғана    арқылы    өтетін    жолмен     жүру    қауіпті  еді.   Қалай   дегенмен   де,      әйтеуір,   бұл   «дала   жолы»      басты   жол   болды.  VІІ-VІІІ   ғасырларда   сауда   керуендері    мен   елшілік      өкілдер    негізінен   осы   жолмен    жүрді.

Мұнда   ертеден-ақ      өзіндік,    төл    мәдениет    қалыптасып,    оның    дамуына   көшпелі  тайпалар   мен   жергілкті    отырықшыл   халықтар    үлес   қосты.   Оның   үстіне   этникалық     жағынан   бұл  көшпелілер  мен  отырықшылар    біртектес  дін,   немесе    олар  біртұтас  этникалық     текке   кіретін.    Көшпелі    және   отырықшы    халықтардың   өзара   қарым-қатынасы      бір-бірінің     мәдениетін    байытып,    дамытып   тұрды.

VІ- VІІ      ғасырларда     бұл    аймақты    сақтардың    көшпелі    және    жартылай    көшпелі    тайпалары   мекен  етті,    олардың    жоғары    мәдениеті   бізге    Бесшатыр,  Ыссық,   Тегіскен   сияқты    оба   қорымдарға    жасалған    қазба   жұмыстары      арқылы      белгілі.  Б.ж.с.д.  І  ғасырдың    аяғы   мен      біздің     дәуіріміздің     алғашқы    мыңжылдығының     басында     Жібек    жолымен     рим     шынысы     мен   теңгелері,   қытай    жібегі    мен   айналары,  лажы    жалатылған   ыдыстар.   Европаның    түйреуіш-ілгектері    және   Сбианид  Иранынан   таңбалы,    мүсінді   әшекей    тастар   да  әкеліне     бастаған.

Осы   кезенде   Шу, Талас, Сырдария    далаларында    егіншілікпен    шұғылданған     отырықшылар    қабырғалы   қалалар   тұрғыза     бастаған.     Тянь-Шань     тауына     жақын    маңнан,  Арыс   қаласының,    Сырдарияның   ортаңғы    және     төменгі     ағысынан    сондай    ондаған      қала   орындарының   табылуы    мұның   анық     дәлелі     болса   керек-ті.

VІ  ғасырдың   екінші    жартысында  Жетісу   мен  Оңтүстік     Қазақстан     Кореядан   Қара  теңізге   дейінгі    арлықты    алып    жатқан   үлкен    көшпелілер  империясы – Түрік     қағанатының    құрамына    кіреді.

VІІ  ғасыр     қарсаңында    Қағанат   екіге:   Шығыс    түрік     және  Батыс     түрік      болып   бөлініп,   соңғысының   орталығы– Жетісу,   ал  астанасы – Суяб  болады.

 Міне,   осы   уақытта   Жетісу   мен   Оңтүстік   Қазақстанның   қалалары    мәдениетін  дамытуға   айтарлықтай    үлес    қосып,   маңызды    роль   атқарған   Жібек    жолының     далалық    бөлігі    жанданып,   күшейе     түседі.   Жетісуда  бірқатар  қала     орталықтарының    пайда   болуына    ықпал    етіп,    жол   бойындағы     байланысып     жатқан     елді    мекендердің   дамуына   септігін      тигізеді.

VІІ-VІІІ     ғасырлардағы   қытайдың    жол    карталарында    және   VІІІ-ХІІ  ғасырлардағы    арабтың    жол    көрсетулерінде  Жібек    жолы    Жетісудың   үстімен   ХІV   ғасырдың      аяғына     дейін,   яғни   тайпалар    қақтығысы    мен   соғыстар   қала    мәдениетін    құртқанға   дейін    жүріп   тұрған,  кейіннен    Қытайға    теңіз   арқылы     жол   ашылғаннан  кейін    біртіндеп    тоқтап   қалған.

Батыстан   Шығысқа     қарай   жүргенде   бұл   жол   былай     созылған.    Шаштан  (Ташкент)     шығып,    Газгирд    арқылы   Турбатқа,   Испиджабқа   баратын.    Газгирд  Қазықұрт    шаһарымен теңестірілетін. Испиджаб қытай жол    көрсетулерінде  «Ақ   өзендегі  қала»    деп   аталды,   ХІ  ғасырда     Махмұд  Қашқари:  «Сайрам  Испиджаб   аталатын    Ақ   шаһардың   аты. Мұны    тағы    Сайрам    деп   те  атаған»    деген    түсінік     береді.   Көне    қаланың   бұл  аты   осы   күнге    дейін   сақталған.   Оның     ортасында  бір   кездерде     Жібек   жолының  ірі   орталықтарының бірі   болған   орта  ғасырлық    көне  қаланың   қалдықтары   бар.   Мұнда   жан-жақты,  әр    түрлі   елдерден    келген  саудагерлер   тоқтап    отырған,   бұл    шаһарда   Бұхара  мен  Самарқан     көпестерінің    иелігіндегі    керуен      сарайлар   мен    сауда    қатарлары    болған.   Испиджабтан     басқа    қалалар    мен   елдерге   ақ   кездеме,  қару-жарақ,  мыс пен   темір,    сондай-ақ    құлдар   апарылған.

Қала    сондай-ақ    саудадағы    тоғыз     жолдың    торабына  айналады,   мұнан   керуен     жолы   Арсубаникетке,  Арысқа,  Отырар-Фарабқа,   Сырдарияны   бойлап,  Арал   маңына    баратын,   ал   Қаратау     жоталары      арқылы    керуендер  шекаралық     қалашықтар  Баладж    (көне    Бабаата)    пен  Созаққа,   орталық    Қазақстанның   көшпелілеріне,   осы   күнгі    Жезқазған    жеріндегі   Ғарбианның   мыс     кеніштеріне    жол   тарататын.  

Сырдарияны   бойлай    жүретін    керуен   жолының  бойында  ірі    қалалардан   Отырар-Фараб  пен  Шавғар  ғана    болды.    Отырардың    аты    көне    қала   ретінде     осы   күнге    дейін    сақталған,    оның    орны   арыс    өзенінің   Сырдарияға   құятын       жерінен   онша    алыс  емес,  ал    екінші    қала    Шавғардың қалдықтары    Шайтөбеде. Сол   уақыттарда   Шавғарға   жақын    осы    күнгі     Түркістанның   орнында    кейіннен   Х-ХІ   ғасырлардан      Яссы   деген   қалаға    айналған,   елді     мекен    болған.  ХІІІ   ғасырдың    басында    осы   шаһардан      теңге       жасап     шығара     бастады,   ал  ХV – ХVІІІ     ғасырларда    Яссы    (Түркістан  деп  те   аталды)     қазақ    хандығының  орталығына  айналды.    Отырарға    жақын    маңда    Кедер    деген   қала  да  болған,      тіпті    ол  Х  ғасырда    Отырар    аймағындағы    ең    басты    қала    саналған.   Бұл  маңдағы    Отырар,  Кедер   және   басқа   қалалардың   орнында   археологтар    біраз    жылдан   бері   қазба    жұмыстарын   жүргізіп   келеді.  Осының   нәтижесінде   бұл     қалалардың   даму    динамикасы,     материалдық    мәдениеті,  мұнда   мыңдаған   жылдар   бұрын    тұрған   адамдардың   тұрмысы    мен рухани    мәдениеті   айқындала     түсуде. 

Керуен жолының  бағыттары.

Енді     бастапқы     керуендер   жолына   қайта   оралайық.   Отырар       барлық    уақытта   да   керуен   жолдарының     тоғысқан,     түйіскен    жері   болды.   Осыдан   үлкен   жол   Шавғар,   екінші     бір    үлкен   жол.   Сырдария      арқылы    өтіп,   Весидж   шаһарына     баратын.   Бұл   қала    шығыстың    ұлы    ғұлама    ғалымы    Әбу   Нәсір    Әл-Фарабидің    Отаны     ретінде   белгілі.   ХІІІ-ХV   ғасырларда      бұл  шаһар   Зернук  аталды.     Одан    Сырдарияның     жоғары       жағымен,    оғыздардың   қаласы    Сүткент арқылы    Шашқа,   одан     төмен     Жентке    баратын     жол    шыққан.   Осы   жерден    Қызылқұм    арқылы     Хорезмге   Үргенішке,     одан   әрі   қарай     Поволжье  (Еділ  бойына),   Кавказ    бен   Қырымға     және  Европаға   баратын   жол   болған.  Жібек  жолының  осы    бөлігі     ХІІ  ғасырда,    яғни   Еділдің    төменгі      жағындағы    Алтынорда   қалаларымен   де   қайнаған   тіршілікте    болған. 

Жібек    жолы   Каффа     арқылы    Сарай-Беркеге,   одан  әрі   Еділ   мен  Сарайшыққа,    сонан   соң    Үргенішке    және   Отырарға     келетін. Шавғардан    оғыздардың     астанасы      Яникентке   баратын.   Бұл   жерге    келген   көпестер     басқа   товарлармен     бірге   нан   да  әкелетін.   Осы     жерден     жол   Қызылқұм    арқылы   Хорезмге   апаратын,   арасы   10  күндік    жер   болатын.