Абай кунанбаев

Буддизм - [санскритше - buddha күнәдан  арылған, әулие] - дүниежүзіне кеңінен  таралған негізгі 3 діннің бірі. Б.з.б. V-VI Үндістанның бүгінгі Бихар штатында пайда болды. Буддизмнің негізін  салушы Сиддхарта Гаутама деп  есептеледі. Буддизм басқа ілім-танымдарды бойына оңай сіңірді және оның негізгі  қағидасы жан иесіне жамандық жасамау  болғандықтан, жер жүзіне соғыссыз тарады. Қазіргі кезде Буддизм  дінін 1 млрдқа жуық адам үстанады. Буддалық діни ілім көзқарастардың күрделі жүйесі б. т. Ол діни шығармалар жинағы "Трипитакада" ("Даналардың үш қат қауашағы") баяндалған. Буддизмнің уағыздарының өзіне тән ерекешеліктері бар.Буддизмде  дүниені жаратушы қүдай жайындағы  идея айтылмайды. Буддизм фәни өмірдің  азаптары - ауру, кәрілік, өлімнен қүтылу жолын іздейді. Ол өмірдің қасіреті - нәпсінің тілегіне байланысты деді. Адамның  денесі уақытша өмір сүреді. Ал нәпсі  қанағатсыз тілегімен, өлімнің қорқынышымен ылғи бейнет туғызады. Сондықтан нәпсінің тілегінен қүтылу керек. Ол үшін төрт хақиқатты білу қажет:

өмір - азап;

азап нәпсіден туады;

нәпсіні ауыздықтаса, азаптан  қүтылады;

нәпсіден қүтылудың төрт сатысы бар:

жүректің оянуы;

ниет, ақыл, ойды түзету;

мінез-қүлықты түзету;

адамға ғана емес, бүкіл  жан иелеріне деген рақымшылыққа, махаб- батқа жету (аһимса - адамға, тіршілік иесіне жамандық жасамау, соның бірі көрінісі).

Аһимсаны жүзеге асыру  үшін Буддизм Веданы жоққа шығарады. Будда ілімінде этика мәселелеріне көп көңіл бөлінген. Буддизмнің негізіне қоршаған ортадан бөлінбей қарастырылатын жеке адамды дәріптеу және болмысты бүкіл  дүниемен байланысып жатқан ерекше психологиялық  процесс ретінде қабылдау принциптері  алынған. Буддизмдегі негізгі ең ірі бағыттар - хинаяна және махаяна. Буддизм өзінің даму барысында үш кезеңнен өтті: хинаяна, әркімді туу - өлу ай- налымынан қүтылуды үйрететін  алғашқы даналық мектебі (б.з.б. V ғ. - б.з. басы); екінші, бодхисаттава - қүтқару- шы көмегімен қүтылу; үшінші, махая- на (б.з. V ғ.-ына дейін) кезі. Махаяна  не- гізінде будда (ісөкірек көзі ашылған) болуға мүмкіндік беретін жаңа тиімді әдістер уағыздалды (V ғ.-дан кейін). Ол ваджраяна деп аталады. Азияның  көптеген елдерінде Буддизм қазіргі  кездің өзінде қоғамдық және жалпы  мемл. өмірге елеулі ықпал етіп отыр. Бүл елдердің бірқатарында Буддизм  мемлекеттік дін болып есептеледі. Империалистер Буддизмнің ықпалын  ескере отырып, бүл дінді өзінің реакцияшыл саяси мақ- саттарына  пайдалануға тырысады. Соңғы он жылдықта необуддизм неме- се метабуддизмнің бірқатар жаңа ба- ғыттары пайда болды. Қазіргі  уақытта будда үйымдары Азия елдерінде  эр түрлі әлеуметтік рөл атқарады. Олардың кейбіреулері отаршылдыққа қарсы, үлттық тәуелсіздік үшін күреске  белсене қатысуда. Біздің елімізде будда ламаиттердің ізін қуушылардың  шағын топтары Қалмақ, Бурят, Тува АССР-лерінде түрады. Буддизмң көзқарасына  дүниеден безушілік, жеке даралық тән. Қанаушы қоғамда байлық, күш, өкімет кімнің қолында болса, соған жалбыры- ну жер бетіндегі азап шеккені  үшін күнәдан қүтқарады деп түсіндіреді. Сондықтан адам өткінші, жалған өмір сүретін мысал денесін ойламай, мәңгі өмір сүретін жанын қүтқарудың қамын ойлауы керек. Бүл - қанаушылармен келісуді уағыздайтын Буддизм діннің реакциялық жақтарынан бірі. Ол дінді қабылдаған елдердің өміріне едәуір ықпал жасады. Буддизмң таралуы синкретикалық мәдени комплекстердің қүрылуына эсер етті. Бүлардың жиынтығы будда үйымы - 1950 ж. қүрылған буддашылардың дүниежүзілік бауырластығы.

Буддизм және саясат

Бір- біріне белгілі бір  қатынастағы әлеуметтік феномендер. Буддизмнің қоғамдық өмірге және адамның  өмірлік міндеттерін анықтауы тікелей  осы діни сеніммен тығыз байланысты. Оның аса маңызды ережесі түрмыс пен азап шегуді үқсастыруында. Буддизм  қоғамдық қатынастарды өзгертуге, оны  жақсартуға күш салмайды. Ол адамдарға  қауымдастықтың мүшелері ретінде жақсы  күйде көрінуі үшін түзелуге міндеттемейді. Буддизм адамды өзі туған, өмір сүріп  отырған әлеуметтік шындықтан алшақтатуға  тырысады. Осы орайда, буддизмде  әлеуметтік док- тринаның барлығын шартты түрде ғана мойындауға болады.

Статуя Сиддхартхи Гаутамы  в Бодх-Гае, Индия.

Әлем елдерiндегi буддалық тұрғынның пайызы

Будда

 Дін дегеніміз сенім-нанымның ұйымдасқан түрдегі жүйесі әрі рухани дәстүр. Сонымен қатар ол Жаратушы жайында қалыптасқан жоғары деңгейдегі киелі ұғым. Адамдар арасында өзінің жеке ұғымын, өмір сүру тәсілін, дүниетанымын дін ретінде түсіндірушілер де кездеседі. Алайда, ортақ бір мәселе бар: дінге сенетін барлық пенде өзіне әсер ететін белгілі бір құпия күштің бар екендігіне сенеді.

Ұлттық немесе отбасылық  салт-дәстүр, мәдениет, рухани әдетке сай  келетіндігіне орай көптеген қарапайым  адамдар дінге беріліп, оны ұстанады. Көрінбейтін  құпия күш өзін бақылап  отыратындығына сенетіндіктен бір  Жаратушыға табынады, оған жалбарынып медет сұрайды. Адам баласы өз тіршілігінің тыныштығын қамтамасыз етуге, өмірге деген  бағыт-бағдарын айқындауға дін жәрдемдеседі деп біледі. Сол арқылы «ғұмыр кешу деген не?», «тағдыр, пешене, жазмыш қалай?», «күнә мен сауаптың мәні не?» сынды сұрақтарға  жауап  табады. Ақыры аяғында адамдар  жан күйзелісінен, тіршілік түйткілдерінен туған ауыртпалықтардан арылудың жолдарын діннен іздеп, оған беріліп табынуға көшеді.

Адамзат тарихына зер салсақ, мыңдап саналатын түрлі діндер болған. Антропологтар мен дін тарихын  зерттеушілердің мәліметінше, осыдан 60 мың жыл бұрын діннің алғашқы  формалары пайда болғанға ұқсайды. Ойлау, пайымдау қабілеті жоқ хомо эротикус (алғаш отты тапқандар), хомо нендерталь (алғаш киінгендер) секілді адам баласының ерте кездегі бабаларында  дін жайында ұғым болмағаны мәлім. Хомо сапенс деп аталатын қазіргі  заман адамы пайымдау қабілеті арқылы бәрінен озып отыр.

Бүгінгі таңда әлемде дәстүрлі әрі негізгі сегіз дін бар: Буддизм, Христос, Ислам, Күнз (Конфуци), Хинду, Иудай, Шинто, Дао. Бұлардың арасынан Дао, Шинто, Хиндуизм үшеуі өздігінен  даму арқылы қағидаларын қалыптастырса, қалған бесеуінде өз ойшылдары-пайғамбарлары  бар және солардың пайымдары мен  ғақилиясына сүйенеді. Айталық, Буддизм  – Шагжимунa Будда, Христос –  құтқарушы Иса, Ислам – Мұхаммед ғ.с., Күнз – ұлы ұстаз Конфуци, Иудай – Мойсэс пайғамбарлардың  уағыздарын ұстанады.

Абсалюттық күш жайында  философиялық үш негізгі дүниетаным бар. Жаратушының бар екендігін  жоққа шығарушыларды – атейстер, бар екендігіне күмәнсіз сенетіндерді – тейстер, бар немесе жоқтығын анықтау  мүмкін емес деп білетіндерді –  агностиктер деп атайды. Діндердің  бәрі абсалюттік күштің барына күмән  келтірмейді. Тек қана Күнз қағидалары оны жоққа шығаратындықтан оны  марксизм секілді атейстер қатарына жатқызуға әбден болады.

Діннің көбі жасаған қағидаларына сай өзіндік өркениетін қалыптастырды. Батыс өркениетінің базасы христиан діні болса, Үндістандікі хиндуизм, ислам  өркениетінің негізі мұсылмандық. Ал, қытай өркениеті Күнз мен Лаоцы  уағыздарына сүйенеді. Сондай-ақ, бір  ұлтқа арналған діндер де баршылық. Айталық, хиндуизм – үндістерге, иудайзм  – тек ебірейлерге қатысты  дін. Ал, шинто – тек жапондарға ғана тән. Олай болса, ислам мен христос  діндері жалпы адамзатқа ортақ  сипатымен ерекшеленеді. Әлемге танымал  монғол ғалымы, атақты публицист Б. Баабардың мәлімдеуінше, буддизм  – мәдениет болғанымен өркениетке жатпайтын көрінеді. Буддизм барлық мәдениет пен өркениетке еніп, олармен  етене араласуға, ықпалдасуға қабілетті  болғанымен өзі дербес өркениет жасай  алмаған және жалпы қағидаларының  болмысы да жеке дара тұруға қабілетсіз көрінеді.

Діндер өзара топтасуы мен түп-төркіні жағынан ағайындық  тұрғыдан сабақтасады. Иудай, Христос, Ислам үшеуі төркіндес, ұстанымдары  ортақ. Жаратушы біреу және әркезде  жер дүниеге өз елшісін жіберіп  тұрады. Мұны  монотейзм яғни, бір  Құдайлық дін деп атайды. Бір Құдайдың ғана барын Інжілде жазуынша ежелгі ебірейлер Яахва делінсе,  араб тілінде Аллах аталған. Христос  дінді елдерде әр тілдер бойынша  Гот, Гад, Бог деп атала береді. Көп Құдайлықты жақтайтын көзқарасты политейзм деп атайтыны белгілі. Ежелгі Грек, Римде сауда, соғыс, махаббат сынды әр саланы жауаптанатын, арнайы мамандандырылған құдайлар туралы аңыз бар. Олардың бәрінің басшысы  Зевс. Үнділердің сенім, нанымдары бойынша  Брахман бастаған көп құдайлар тағы бар. Шаманизм және Африка, Мұхит жағалауы елдеріндегі пұтқа табынушылар  да көп құдайшылықты мойындайды.

Хиндуизм, Буддизм екеуін туыс діндерге жатқызуға болады. Мұсылман діні осы дүниені Алла тағала адам баласына арнап жаратқан десе, Буддизм  мен Хиндуизмнің тәмсілі бойынша  әлемдегі барлық жан-жануар, жәндіктерге  шейін адаммен тең құқылы, өлгеннен кейін олардың жандары бір-біріне ауысып қона береді деп санайды.  Қытайдың екі діни қағидасы да үйлесім  табуды негізге алады. Күнз (Конфуци) мемлекет туралы және онымен үйлесу жайында  уағыз айтса, Дао діні жеке адам қоғаммен, әсіресе, табиғатпен қалай үйлесім  табуды үйретеді. Ең қызығы, түп тамыры бір туыс діндер тарихи даму кезеңде  өзара жауласып келген тұстары да баршылық.  

Тым қатал тәртіп ұстанатын  кейбір араб елдерін есепке алмағанда  қазір белгілі бір мемлекетте бірнеше дәстүрлі діндердің бейбіт қатар тұруы әдетке айналған. Діндер арасында толеранттылық бар. Лондонда, Вашингтонда, Делиде, Исламабадта немесе Ирусалимде дәстүрлі діндердің мешіттері, шіркеулері, ғибадатханаларының қатар  тұруына әлем халқының бүгінде көзі үйренген. Ал, қазақтың жаңа Астанасында  дәстүрлі діндердің жиыны өтуі, Бейбітшілік  және келісім сарайының (Пирамида) бой  көтеруі өзара түсіністікті нығайта  түсуге көп серпін беріп отыр. Дінге  бөлініп, бір-бірінің сенім-нанымына төзімсіздікпен қарайтын, діни ұйымдардың өзара жауласатын жабайы заманы келмеске кетіп барады.

Әртүрлі діндерде тең құқық  берген әлемдегі ең алғашқы ел шын  мәнінде Шыңғыс хан құрған көшпенділер  империясы болатын. Онда алғаш рет  барған саяхатшы Марко Поло ашқан  көп жаңалықтарға еуропалықтар толық  сенгенімен, Қарақорым қаласында  ислам мешіті мен христандар шіркеуі  ешбір қақтығыссыз қатар тұрғанын айтқанда оны мазаққа айналдырып «қырық өтірікші» деп ат қойып, айдар  тағуға дейін барған. Марко Полодан  бұрын Орталық Азия көшпенділер  елінде болған Рубрук буддизм, ислам, христос  дін ғұламаларының қатар отырып әлемнің жаратылысы жайында пікірталастырғаны  туралы жазып кеткені бар.  Оны  аз десеңіз, Мөңке  хан христиандар  мен мұсылмандарды татуластыру  үшін ара ағайындыққа барғаны  жайында тарихи дерек те айтылған.

Ежелгі адамдардың өзі  дінге аса маңыз берген. Діни рәсімдер жасауды, құрбандық шалуды алдағы болашағының  жарқын болуының, рызық несібесінің  көбеюіне кепілдік ретінде таныған. Британ антропологы Тайлордың теориясы бойынша көне дәуірдегі адамдар  өлгендердің аруағы тірілерді басқарады  деп сенген. Сондықтан, аруақтарды тыныштандыру үшін түрлі құрбандықтар шалынуы қажет деп санаған. Неміс лингвисі Мюллердің пікірінше, ежелгі адамдар өздеріне ықпал ететін құпия күштің әсерін жақсы және жаман тәңір деп екіге бөлген көрінеді. Осылайша жақсысын қолдайтын, жаманын аластайтын көптеген ритуалдық рәсімдерді ойлап тапқан. Құдай туралы алғашқы ұғым осылай туса керек.  Сондай-ақ, дінтанушы Оттоның түсіндіруінше, адам баласы өмір сүру барысында құпия күштің барын мойындауларына тура келген және адал, таза деп санаған нысандарына табынатын болған. Адам болудың мән-мағынасы осылайша айқындалған.  Мұндай әдет, ғұрып қазіргі діндерге беріле қоймаған, мәдени деңгейі төмен жабайы тайпаларда әлі күнге дейін сақталып отыр. Сібір, Канада, Аляска немесе Бразилия тайгаларында, Африканың ит тұмсығы өтпес ормандарында, Мұхит жағалауы және Жаңа Зеландия, Папуа Гвиней, Австралияның шеткері аймақтарында тұратын тайпаларда аталмыш ұғым мен салт-дәстүр әлі күнге дейін сақталған.

Анимизм немесе аруаққа табынудың  бір түрі шаманизм. Шаман дегеннің өзі бақсы, киесі бар деген  ұғымды білдіретін эвенк-тунгус сөзі, яғни, аруаққа табынуды меңзейді.  Сондықтан да болар, шаманизм атауы  Сібір маңының пұтқа табынушыларына қатысты болып келеді.  Австралия, Бразилия, Африка бақсылары өз дәстүрлеріне, шығу тегіне қарай өзгеше болғанымен негізгі мазмұны ұқсас. Жалпы  әлемдегі ежелгі халықтардың барлығының ертедегі көне сенім-нанымы пұтқа табыну болғандығына талас жоқ. Тарихи кезеңдерде еуропалықтар да, қытайлар да, үнділер  де пұтқа табынған болса керек.

Ал, дәстүрлі діндердің ішіндегі біршама көнесі – Буддизм. Бұл  дін өзінен көп бұрын пайда  болған хиндуизмнің тамырынан нәр  алған. Ежелгі үндістандықтардың тарихымен  үндесіп, дамыған хиндуизмнен салт-дәстүр, аңыз, символизмнен бастап философиялық ойлар мен пайымдарға дейінгі  көп ілімдерді мұра етіп қабылдады. Будда адам баласының дүниеге  келуі мен қайтуының циклін түсіндірді. Онда пенде өзінің жасаған әр ісінің нәтижесі мен салдарын көреді деген  философиялық тұжырым жасалады. Дәл  бүгін тірі организм болып жүрген тәніңіз бұрынғы тірлікте жасаған  ісіңіздің нәтижесі деп танытты. Өмір дегеніміздің өзі өлімнің тікелей  жалғасы. Аталмыш цикл үзілмейді. Әр жан иесі қиналады, осы ауырпалықтың бәрі оның бұрынғы тірлікте жасаған  «иттіктерінің» салдары. Ал, қиналмау үшін бейнеттің өзімен емес, соны тудырған себеппен күресу қажеттігін уағыздады. Себептің өзі бұрынғы тірлікте өтіп кететіндіктен уақытты кері қайтара  алмайсың. Сондықтан, тек қана кейін  қиналмау үшін алдағы бейнеттің салдарын бүгін тудырмауың керек. Будданың адал өмір сүру жайындағы қағидасы осы  тұстан туған. Оны қазақы ұғымға салсақ, «не ексең соны орасың» дегенге  келіп саяды. Ғылыми түрде істің  нәтижесінен туатын жауапкершілік  ретінде түсінуге негіз бар. Осы  дүниедегі тірлікте жақсылық жасасаң  кейінгі өміріңде жемісін көресің, ал, жамандық істесең азабын тартасың дегеніне қарап адамның қалай  болуы тек өзіне байланысты екендігін  аңғаруға болады. Будда қайтыс болғаннан  кейін шәкірттері оның қағидаларының  басын құрап  Трипитика атты ғибратнамасын  жарыққа шығарған. Тағы бір туындысы бар, ол Дармапад аталады. Будда шәкірттерінің  «Нама будаяа, нама дармаяа, нама сангаяа», яғни, «буддаға табынайық, будданың қағидасына табынайық, оның ғибратнамасын таратушыларға  тағы бас иейік» деген мағынаны білдіретін сөзі кейін «үш асыл»  аталып кеткен.

 «Тэрэвада» деп аталатын  шәкірттері Будданың өзін қастерлеп  табынса,  махаяаналықтар көп  будда бар деген бағытты ұстанады  және болашақта оны дүниеге  қайта оралып адамзатты құтқарады деп сенеді. Тарни яғни, тибеттік буддистер өздерін махаяаналықтарға жатқызғандарымен дінтанушылар оны жоққа шығарады және мүлдем басқа бағыт екендігін дәлелдейді. Тибет буддизмі ловон Бадамжунайдан бастау алады. Әр кімнің ағартушылыққа қатысы бар дейтін махаяаналық көзқарасқа сүйенгенімен кейін өзгерістерге ұшырап бөлінген. Махаяана Боддармадан басталып алдымен чань деген атаумен дамып, кейін Жапонияға зэнь деген атпен еніп жетілдірілген. Осылайша нирван болу технологияны жүзеге асыру барысында у-шү, кун-фү, каратэ, жижицү сынды философия, өнер, спорт түрлерін өмірге әкелген.