Абай кунанбаев

Буддизм десе болды, көз алдымызға  тибет ламалары келеді. Тау қойнауын мекендеген, өркениеттен тым шалғай артта қалған ұлт тибеттіктердің өзіне  аталмыш дін III ғасырда  енді делінгенімен, шын мәнінде Будда  дүние салғаннан кейін 1200 жыл  өткен соң ғана оның ілімі терең  сіңді деген дерек бар. Тым  биік таулы мекеннің суының өзі тым  сылдыр болып келетіндіктен тибеттер етті дүмбілез күйінде жейтін, бақсылықты пір тұтатын «бон» дейтін сенім-нанымдағы  мәдениетсіздеу жұрт болған. Осындай  мешеу елге келген жаңа өркениет ілімі  алғашында ескі салт-дәстүрдің тасасында  қалып жатты. Содан да болар, «үш  асыл» үғымының саны дереу төртке ауысқан. Төртіншісі, әрине, лама еді. Лама деген пендеге олар көзсіз табына бастады. Оған барын беріп, дұға оқытып барып Жаратушыдан несібе сұрайтын болды. Пұтқа табынудың түрлі  салттары мен әдеттері Будданың керемет  қағидаларымен араласты да адам танымастай былыққа батты. Салдарынан лама атты  жұрттың тапқан-таянғанын аузынан  жырып алып, жейтін паразиттік топ  пайда болды.  Олардың негізгі  айналысатын шаруасы дұға қылу, діни рәсімдер жасаумен қатар құтқару  мен құртудан тұратын неше түрлі  дуаларды ойлап табулары еді.

Бір мыңыншы жылдар тұсында  Адиша деген ғұлама ғалым Тибетке  келуі дін ісіне үлкен бетбұрыс жасады. Ол ең алдымен Будданың айтқан жазмыш, тағдыр туралы баршаға түсінікті  жайлар мен нирвандық жайындағы  тылсым сыры көп күрделі жағдайлардың ара жігі ажыратылған, діни қағидалар  біршама жүйелі түсіндірілген. Әр істің  қайтарымы мен жауабы бар, сондықтан, салауатты өмір сүрудің арқасында  азаптан аулақ тұруға болады. Адам баласы тойымсыздығының салдарынан ғана теріс қадамдарға барады, күнәға батады. Әр жасалған теріс қадам  зобалаң әкеледі. Бұл әрине, қарапайым  философия. Адам өмірінің  этикасы, мораль, тұрмыс нормасы – адал, таза ғұмыр кешу. Дуа жасау деген  елді адастыру, жалпы, буддизм ешбір  сиқырлықты, торшылдықты дәріптемейді дегенді Адиша тибеттерге  үйретіп  бақты.

            Адам баласы қиындықтан мәңгілікке  ажырап нирван болғысы келсе,  дүниауи пендешілік атаулының  бәрінен бас тартуы қажет деп  уағыздады. Ол үшін Сиддарта  сынды тақуалыққа көшіп, әйел, бала-шаға, ата-ана, туыстарды ұмытып, олардан іргені аулақ салу  керек екен. Осы дүниедегі барлық  істі өзіне қатысы жоқ деп  санап, оған мүлде араласпайды.  Қысқасы, аталмыш уағыздың өзі  аса күрделі, сенуге келмейтін  әрі түсініксіз жай еді. Расында,  қарапайым пенде үшін жаным  жай тапсын деп бүкіл қоғамнан  тыс кетуі қаншалықты маңызды  еді. Алайда, сондай топтар, яғни, лама атты сопылар пайда болды.  Қатардағы азаматтар үшін олардың  тірлігі тылсым сырға толы  сиқырлы әлем іспетті көрінер  еді. Сондықтан, мұң, зарларын  айтып барады, медет сұрайды. Ақысына  оны-мұнысын ұсынады. Осылайша, қиналып  еңбек етпей-ақ қарын тойдыратын  тәсіл пайда болды. Адамдардың  көбі оларға қызыға қарайды.  Жүре келе ламалардың топырлаған  шоғыры қалыптасып үлгерді. Көбейген  сайын өзара бәсекелестіктері  де үдей түсті. Бірінен екіншісі  асып түсу үшін жұртты таңдандыратын, алдап арбайтын неше түрлі ғажаптарды ойлап табады, өзара «клиент» таласып төбелеседі. Адиша тибеттердің  буддистік ұғымдарын ретке келтіргенімен бәрібір бұрмалаудан тыс тұра алмады. 

            Публицист Б. Баабардың мәлімдеуінше, 1400 жылдары Тибет елінде Зонхов  деген азамат діннің бұрмалаушыларға  қарсы күрес ашқан. Ол өзінің  қалыптастырған әділдік жолындағы  ағымын буддизмнің сары бағыты  деп атаған. Сарылар тобы өздерін  жемқорлардан айыру үшін сары  қалпақ пен жағасыз арнайы  шапан киетін болған. Нирван болу  үшін олар да отбасы құрудан  үзілді, кесілді бас тартқан. Сөйте  тұра жыныстық қатынасқа тиым  салмаған көрінеді.

Данышпан Зонхов нирвандықты  аңсаған ламаларды жөнге салып, Будда ілімінің тек ламаларға  ғана емес, жалпы қарапайым жұртқа да арналғандығын, оның қағидасының  өміршеңдігін дәлелдеуге тырысқан.  Ламаларды діни уағыз айтып, халық  арасында ағартушылық ісін жүргізуге  шақырған. Ол Буддадан кейінгі дін  ғұламалары – Нагаржуна, Адиша, Шантив, Асангалардың тәмсілдерін салыстырған  кітап жазып таратқан. 

            Азиядағы көшпенділер мен түркі  тектес халықтар арасынан буддизмді  қабылдаған бір ғана ұлт монғолдар  екені белгілі. Жоғарыда сөз  еткен тибеттік буддизмнің Монғол  жеріне таралуының өзіндік себебі  болды. Юань патшалығы құлағаннан  кейін қытайдың ұлы қорғанынан  еліне қуылып келген монғолдар  бірнеше хандықтарға бөлініп  алып, өзара жауласып қырқысты. Осы  тұста олардың басын қосып,  ынтымақтастыратын идеология қажет  болды. Тибет жағының да өз  мүдделері бар еді. Ондағы сан  түрлі діни ағым өзара қызу  бәсекеге түсіп, итжығыстан көз  ашпай жатты. Қай бірі суырылып  алға шығу үшін жаужүрек көшпенділерден  әскери көмек алуға ықыласты  еді. Екі жақты осындай саяси  мүдде табыстырса керек. Тибет  елінде буддизмнің «шарын шажин»  деп аталатын топтары мемлекет  билігін қолға алып, Далай лама  деген атақпен бір сопы ел  басқарған тұста монғол тайпалар  буддизмге топырлап еніп жатты.  Бұл үрдіс сол тұста шығыста  күш ала бастаған мәнжулерге, қытайдың   Миң, Шиң үкіметіне  қатты ұнады. Осылайша, асау көшпенділерді  ауыздықтап қолға түсірудің өте  күрделі айласы жүзеге асып, монғолдар  1911 жылға дейін мәнжудің, кейін  1921 жылға дейін қытайлардың отарында  болып әбден әлсіреп тоз-тозы  шықты. Шындықты шарқ ұрып іздейтін  буддизм қағидалары Монғолияда  әсіре бұрмаланып сау тамтығы  қалмады. Бақсы, балгер, көріпкелдер,  ақ және қара магияшылар секілді  буддизмге мүлде қабыспайтын  жат көріністер көз сүріндірді. Будданың тағылымы догмалыққа  салынып, өңі айналдырылды. Тылсым  сыр, парапсихология, экстрасеанстан  аяқ алып жүру мүмкін болмай  ламалардың өзі Жаратушыға серік  қосудан қаймықпайтын жағдайға  жеткен. Мұның бәрі айналып келгенде  онсыз да артта қалған жабайы  қоғамдық сананы одан ары кері  тартып бұза түсті. Қарапайым  адамдар арасында қандай күнәға  барсаң да  оны ламаға берген  қайыр, садақа арқылы жуып-шаюға  болады деген пендешілік ұғым  қалыптасқан.

Ресейлік ғалым  Майский 1918 жылы Монғолияда болған сапарында  мынандай қызықтың куәсі болғанын жазады. Таңертеңгілік христиандар шіркеуінде бір бай көшпенді азаматтың шоқынып  тұрғанын байқап қалады. Түс мезетінде  оны буддистер ғибатханасында бір  ламаға тарни оқытып жатқанын тағы көреді. Ал, кешкісін әлгі байекең үйінің ауласына костер жағып қойыпты да бір бақсы отты айналып зікір салып жүр дейді. Бір-біріне қарама қайшы діни рәсімдерді неге бұлайша сапырылыстырып жүргенін сұраса, әлгі отағасы айтатын көрінеді, «бірі болмаса бірінің көмегі тиер, әйтеуір Жаратушы біреу ғана емес пе?». Міне, прагматиканы қараңыз!

1937-38 жылдары 800 ғибдатхана  орындары сталинизмнің салдарынан  қиратылғанда бәрін монғолдардың  өз қолдарымен өртеулері дінге  деген жоғарыдағыдай салғырттықтың  кесірі болса керек.  Ал, буддизм  бұрмаланбай өз болмысымен сақталғанда  бәлкім, басқаша болар ма еді. 1980-жылдардың ортасында еуропалық  ғалымдар жасаған бір есептік  баяндамада  «марксизмді діннің  деңгейіне көтеріп,  оны өз  ритуалымен, сенім-нанымымен ұстанатын  әлемдегі бірден бір халық  осы көшпенділер ұрпағы» –  деген тұжырым жасауы кездейсоқтық  болмаса керек. 90-жылдары социалистік  жүйе күйреген тұста да олар  ең алдыңғы қатарда тұрып, марксизмді  мансұқтағаны белгілі. 1991 жылы жасалған  зерттеулердің нәтижесінен белгілі  болғаны, Монғолия тұрғындарының  80 пайызы өздерін буддист деп  есептейді екен.

Қуандық ШАМАХАЙҰЛЫ,

ҚР мәдениет қайраткері. КІРІСПЕ................................................................................................................3

Ислам дінінің пайда болуы  және дамуындағы тарихи әлеуметтік, саяси  жағдайлар……………………………………………………….…....4

Ислам дінінің әдет-ғұрпы, мейрамдары, догмалары, негізгі бағыттары………………………………………………………....………….7

ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................................13

Қолданған әдебиеттер тізімі.............................................................14

Кіріспе

Ислам   діні – дүние  жүзілік діндердің ішінде ең кеш  шыққан жас дін. Ол біздің заманымыздың VII  ғасырында  арабия түбегін  мекендеген тайпалар алғашқы қауымдық қатынастардан таптық қатынастарға көше бастаған кезде құл иеленушілік  идеологиясы ретінде дүниеге  келді.

Басқа да барлық дүниежүзілік діндер сияқты Ислам дінінің де өзіндік  ұзақ тарихы бар. Ол тарих дүниежүзілік әлем тарихымен ұштасып, жұптасып, шамдасып жатады.

Ислам дінін уағыздаудың  алғашқы жолдары сәтсіздікке  ұшырауына бұл діннің   әлеуметтік мазмұны тікелей әсер етеді. Құлдық, кедейлік, аштық, жалаңаштық құдайдың маңдайына жазғаны, тәуір өмір о  дүниеге барғанда болады, бұл дүниеге  көнгіш болған дұрыс деп   уағыз  айтылған жаңа дін араб қоғамының  жырларына, көшпелі бәдауилерге  ықпал жасай алмайды. Сондықтан, құранның алғашқы сүрелерінде байлықты сынау кездеседі. Бұл мәселелер  ру, тайпа шонжарларына    тиімді болмады.

Кейіннен ислам діні Үндістан, Африка елдерінің бірсыпыра жерлеріне  тарады. Барлық жерде ислам діні қамшының астымен, қарудың күшімен  арабтардың жаулау процессі кезінде  таралды деу дұрыс болған болар  еді.

Қазақстанда Волга бойындағы  халықтар арасында бұл дін бейбіт жолмен Миссионерлердің үгіті негізінде  жергілікті   феодалдардың ислам  діни идеологиясынан өз мүддесін қорғай  алатын одақтасын іздеу негізінде  таралды.

Ислам дінінің пайда болуы  және дамуындағы тарихи әлеуметтік, саяси  жағдайлар

Басқа да барлық дүниежүзілік діндер сияқты Ислам дінінің де өзіндік  ұзақ тарихы бар. Ол тарих дүниежүзілік әлем тарихымен ұштасып, жұптасып, шамдасып жатады. Бірақ, ислам дінінің шығу дәуіріне, уақыт талабына, оны ұстанған халықтардың тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына  байланысты, психологиясына, көңіл-күйіне қарай өзіндік ерекшеліктерінің бар екенін аңғарғанымыз жөн.

Ислам   діні – дүние  жүзілік діндердің ішінде ең кеш  шыққан жас дін. Ол біздің заманымыздың VII  ғасырында арабия түбегін мекендеген тайпалар алғашқы қауымдық қатынастардан  таптық қатынастарға көше бастаған кезде  құл иеленушілік идеологиясы  ретінде дүниеге келді. Тарихи деректерге, әдеби аңыздарға сүйенсек, Ислам  діні Арабиядағы Хиджаз өлкесінің ең ірі қаласы – Меккеде шықты. Арабия елі бірқатар бай елдердің орталығы болды. Олар: Рим, Византия, Египет, Иран және басқа елдер бір-бірімен  сауда қатынасын жасаған кезде  Арабия жерін басып өтетін. Осыған байланысты Араб феодалдары жер келері боуымен бірге, құл жұмсаудан, құл  сатудан орасан зор табыс түсіріп  отырды.

Сонымен бірге, Мекке ерте уақыттан бастап-ақ діни орталық болып  саналатын. Меккенің орталығындағы  Зәмзәм су сөзі, оның жанындағы Әулиелі  қагатас Қаабы Храмы көшпелі  бадауиелердің өз құдайына табынатын  орны болды. Бұл кезде әрбір рудың  өздерінің рулық құдайы болды. Олардың  бейнесі Қаабаның маңдайына орналасқан болатын. Кейбір мұсылман аңыздарында  Кааба мен Зәмзәм су көзін Ибрагим  пайғамбар мен оның ұлы Исмаил салған деген деректі де кездестіреміз.

Меккенің орналасқан жері егін шаруашылығымен де, мал шаруашылығымен де айналсуға қолайсыз болды. Сондықтан  меккеліктер шамаларына, қолдарындағы қаражаттың мөлшеріне қарай Мекке  шонжарларына сауда керуендеріне қосылатын. Тез дамыған сауда алғашқы  қауымдық   қоғамның ыдырауын тездетіп тайпалардың тайпалық одаққа бірігуін қажет етті. Оны қуаттайтын көп  құдайға сенудің орнына бір құдайға  сенуді уағыздайтын діни идеология  керек болды. Сол сияқты Арабия жеріндегі  алғашқы монотеистік дін –  ханффизм    бытыраңқы араб тайпаларын біріктіруде көптеген топтардың  идеологиясы түрінде шықты. Ханифтер сол уақытқа дейінгі үстем  болып келген политеизмге қарсы  күресті. Тайпалық көп құдайлардың  орнына тек бір құдай рахманға жалбарыну керек деп уағыздады. Бірақ ханифистік діни ілім Меккеде  де, басқа жерлерде де қолдау таппады. Әлеуметтік-экономикалық теңсіздікке  қарсы күреске шыққан араб қоғамының  жарлы, кедей көпшілігі сагуктар ханифизмнен көксеген мақсатын көрмеді. Өйткені бұл діни идеологияның үйретуінше анық өмір, шын бастандық о дүниеде  ғана, бұл үниеде қызығы жоқ, өткінші  деп уағыздады. Ақыр заман боладыдан  басқаға шақырмаған ханифизм езілгендер мен қаналғандар арасында тарай  алмады.

Бірақ, Ханифизм Ислам дінінің  идеологиялық алғы шарты болды. Жаппай, жалпылама уағыздан гөрі құдайды  адамдар арасында жіберген өкілі (рассул алла) бар деу арқылы монотеистік  дінді уағыздау ұтымдырақ еді. Ол өкілдің ролін меккелік орта саудагер Мухаммед атқарды. Құдайдың пайғамбарлық сүрелерінің    мазмұнына қарағанда, Мұхаммед Ханифтер табынан шыққан. Ол 610 жылы жаңа дінді уағыздай бастады. Бірақ, Мұхаммед пен оның серіктестіктерінің араб тайпаларының діни сенімдері мен ұғымдарына өзгеріс   енгіземіз десек ойлары Меккеде сәтсіздікке ұшырайды. Меккедегі үстем тайпа басшыларының құғынына түскен Мұхаммед тобы 622 жылы Ярсиб (Медине) пайғамбар қаласына көшеді. Оны мұсылман жыл санауының басы Хиджра деп атап, мұсылмандар өздерінің жаңа жыл санауын бастайды.

Ислам дінін уағыздаудың  алғашқы жолдары сәтсіздікке  ұшырауына бұл діннің   әлеуметтік мазмұны тікелей әсер етеді. Құлдық, кедейлік, аштық, жалаңаштық құдайдың маңдайына жазғаны, тәуір өмір о  дүниеге барғанда болады, бұл дүниеге  көнгіш болған дұрыс деп   уағыз  айтылған жаңа дін араб қоғамының  жырларына, көшпелі бәдауилерге  ықпал жасай алмайды. Сондықтан, құранның алғашқы сүрелерінде байлықты сынау кездеседі. Бұл мәселелер  ру, тайпа шонжарларына    тиімді болмады. Қысқасы Меккеде дін  тарау үшін: 1) Ислам дінінің әлеуметтік тірегі болмады; 2) Меккеліктер үшін политеизмнің   сақталуы пайдалылырақ болды. Бірақ Меккенің мұсылмандар  қауымымен    келісімге келуінің маңызды   себебі бар еді: 1) Ислам  дініндегі жалғыз құдай – алла – күрейшт тайпасының құдайы болатын; 2) Мұсылмандардың аллаға тағзым ететін   орталығы Кааба храмы болды. Бұл  жағдай Меккенің жаңа дін   үстемдік жасаған уақытта да өз саясатын жүргізуге  толық мүмкіндігін сақтады. Осы  біз жоғарыда көрсеткен сбептердің нәтижесінде Меккенің мұсылмандық  орталыққа айналуымен Ислам діні араб тайпаларының басым көпшілігіне  тарады.

632 жылы Мұхаммед өлгеннен  кейін мұсылман қауымын Абу-Бекр (632-634) басқарды. Ол Халиф (пайғамбардың  орынбасарлары. Өкіметті әскери, саяси және дін жағынан басқарушы  адам) деп аталды. Алғашқы үш халифтің: Абу-Бекрдің, Омардың (634-644) және  Османның (644-656) тұсында Мекке-Медина  әскери күштері көрші елдерге  ауыз сала бастады. VII-VIII  ғасырлар  ішінде арабтар Сирияны, Иранды, Египетті, Солтүстік Африканы, Пиреней  түбегін, Орта Азияны жаулап  алды. Араб халифатының идеологиясы  ислам діні болды.

Кейіннен ислам діні Үндістан, Африка елдерінің бірсыпыра жерлеріне  тарады. Барлық жерде ислам діні қамшының астымен, қарудың күшімен  арабтардың жаулау процессі кезінде  таралды деу дұрыс болған болар  еді.

Қазақстанда Волга бойындағы  халықтар арасында бұл дін бейбіт жолмен Миссионерлердің үгіті негізінде  жергілікті   феодалдардың ислам  діни идеологиясынан өз мүддесін қорғай алатын одақтасын іздеу негізінде  таралды.