1924-1926 жылдарғы ұлттық мемлекеттік үшін күрес

Қазақтарды жаппай өзбек етіп жазу практикасы тоқтамаған соң, Аумақтық комиссияның қазақ ұлтынан тұратын мүшелері өздерінің ерекше пікірін де жазып берді. Бұл ерекше пікір РК(б)П ОК-нің Аумақтық комиссиясының хаттамасының "2 л "А" тармағына жазылды. Аумақтық комиссияның өзі қазақтардың ұлттық құрамы әдейі төмендетіліп жіберген болыстықтарды тексермей немесе әдейі Өзбекстанға қосу туралы шешімдер шығарып отырды. Осыған қарсы Аумақтық комиссия мүшелері М.Меңдешев, С.Қожанов, С.Есқараев, Ғ. Әлібеков, А.Серғазиевтер қол қойған ерекше пікірдің мазмұны мынандай болды:

"Принципті тұрғыдан қате, ал практикалық тұрғыдан жол беруге болмайтын, қазақтар деп тек көшпенділерді есептейтін, отырықшы және егінші қазақтарды өзбектерге санайтын және межелеу практикасында басшылыққа алынатын тенденция қалыптасты;

Құрамалар (сарттанған және отырықшыланған қазақтар) жөнінде, оларды сөзсіз Өзбек республикасына жібергенде осылай болды;

Шыршық уезінің таза қазақтар тұратын болыстықтарын Өзбекстанға қосып жібергенде де осылай болды.

Отырықшы қазақтар мекендейтін осы болыстарды (Қытайтөбе, Жалаутөбе, Ғайбаты, Оспаната және Майдантау) Өзбек республикасына қосып жіберуді дұрыс емес деп санаймыз.

Аумақтық комиссияның бір жақты шешімімен ұлттық-мемлекеттік межелеудің принципі түбірінен өзгереді, себебі осы актімен қазақтардың неғұрлым мәдениетті және экономикалық жағынан тұрақты бөлігі Ташкент уезіндегі басқа қазақтардан жөнсіз бөлініп қалған. Әлі ұлттық, тұрғыдан қалыптасу барысында тұрған, тұрақсыз шарушылық жағдайындағы қазақтардың өзінің аса маңызды отырықшы бөлігін жоғалтуы, олардың мықты мемлекет орталығын құруына және болашақ дамуына үлкен кедергі келтіру. Оның үстіне Шыршық ауданы көршілес қазақ аудандарымен туысқандық қатынастарымен де терең байланыста, олар бір-біріне шаруашылық байланыстары арқылы тәуелді. Қазіргі кезде комиссия шешімімен осы екі аудан қазақтары межелену кезінде негізсіз бөлініп қалды, олардың наразылығын осымен байланысты түсіндіруге болады. Өзбекстанмен шекаралас жатқан Шыршық ауданындағы қазақтардың көптігі олардың ұлттық жағынан Қазақстанмен байланыстылығын комиссия мүлде ескергісі келмеген.

Комиссия өз шешімін суландыру мәселесін алға тартып негіздемек болуы да көңілге қонбайды, себебі бұл аудан басқа аудандарға қарағанда Шыршықтың бас (магистралды) арықтары арқылы суландырылып келеді.

Егер бұл аудан бүкіл Ташкент уезіндегі бай әрі әл-ауқатты аудан болса, онда оның болашақ Қазақстан мемлекеті үшін маңызы да үлкен. Онда тұратын қазақтардың мүддесін аудан бұл байлығы Өзбекстанға керек еді деп жөнсіз аяққа таптауға болмас.

Бұл жерде негізгі әділетсіздік РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросының Аумақтық комиссиясы тарапынан және Орта Азия бюросының өзінен болып отырғандығын анық байқауға болады.

Аумақтық комиссия бұл жерлерді өзбектер басым деп дәлелдеуге тырысқан Өзбек қосалқы комиссиясының ықпалында кеткендіктен Өзбекстанға әдейі беріп жіберді. Қазақстан жағының да, оған қоса түркімен, қырғыз, қарақалпақ жағының біріккен наразылығы да ерекше пікірлері де менменсіген аумақтық комиссияға, дәлірегі РК(б)П ОК Орта Азия бюросына әсер ете қоймады. Керісінше қазақ жағының өкілдері ұлтшылдар, бұрмалаушылар, ұлттық-аумақтық межелеудің принциптерін түсінбеушілер, тіпті партияның ұлт саясатына қарсы шығушылар ретінде айыпталуға дейін барды.

Аумақтық коммиссияда жеңіліске ұшыраған комиссияның қазақ мүшелері күресті тоқтатқан жоқ. Қазақ жерінің тұтастығы үшін күрес РК(б)П Қазақ обкомы, Қазақ ОАК-ті, Қазақ Халком кеңесі арқылы да жүргізіле берді. Қазақстанның астанасы Орынбор қаласы Орта Азиядан тым шалғайда жатты.  Мұның өзі Қазақстан жағының өте қауырт жүргізіліп жатқан ұлттық-мемлекеттік межелеу шараларының соңында қалып қоюына себеп болды. Оның үстіне Орта Азия бюросы, оның Аумақтық комиссиясы Орынбордағы Қазақ АКСР-ы үкімет орындарымен санаса бермеді. Олар Қазақстанға қатысты мәселеде көбіне Түркістан қазақтары өкілдерімен ғана санасып жұмыс істеді де олардың мүдделерін кей жағдайларда ескере бермеді. Оның көрінісі ұлттық-мемлекеттік және экономикалық межелеу барысында айқын байқалды.

РК(б)П Қазақ обкомы, Қазақ Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ Халком кеңесі ұлттық-мемлекеттік межелеуге өте кеш ат салысты. Айта кететін және сөзсіз ескеруге тиіс мәселе Қазақ АКСР-ның және оның орталығының межеленіп жатқан Орта Азиядан тыс жатуы еді. Қазақ АКСР-ы межелеуге өзіне қосылуға тиіс Түркістан қазақтары арқылы араласты.

РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының ұлттық-мемлекеттік межелеуге қатысты алғашқы мәжілістерінің бірі тек 1924 жылы 8 шілдеде өтті. [27. 139-140] Бұл өте баяу әрекет немесе Қазақ АКСР-ы билік органдарының межелеу шараларының соңында қалып қойғандығын анық көрсететін дәлелдердің бірі. Осы төралқа мәжілісінде РК(б)П Орта Азия бюросының межелеу жөніндегі Аумақтық комиссиясының құрамына ұсынылған кандидатуралар мүшелері өкілдердің тізімі бекітілді.

Аумақтық комиссия  құрамына  оның  Қазақ қосалқы комиссиясы  мүшелері  ретінде  мына  адамдар  бекітілді: С.Мендешев С. Қазақ ОАК-нің төрағасы, комиссия төрағасы, Ғ.Әлібеков - Қазақ АКСР-ы    Егіншілік комиссары, комиссия мүшесі,   Т.Жүргенов  -  ҚазАКСР-ның  Түркістан  ОАК-ті жанындағы өкілетті өкілі, комиссия мүшелігіне кандидат, сондай-ақ комиссияға Түркістандық қазақтар ұсынған С.Қожановтың, Н.Сырғабековтің және С.Есқараевтың  кандидатуралары бекітілді. Сөйтіп Аумақтық комиссия құрамына оның Қазақ қосалқы комиссиясы мүшесі ретінде көрсетілген алты адам кірді. Сондай-ақ РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының осы мәжілісі қаулысының 5-тармағына сәйкес Түркістан АКСР-нан бөлініп, Қазақ АКСР-ы құрамына өтетін аудаңдар басқару үшін   Революциялық комитет құрылды. Революциялық комитет мына құрамда құрылды: С.Меңдешев Ғ. Әлібеков, С.Есқараев, Н.Сырғабеков, Т.Жүргенов. Осы қаулының "б"  және "в"  тармақтары былай жазылды:

б)   Ревком   төрағасы    болып    Меңдешев,    төрағаның орынбасарлары болып Әлібеков және  Есқараев жолдастар бекітілсін:

в)              Ревком мүшелеріне кандидаттар болып Қожанов, Ізбасаров және Мыңбаев жолдастар бекітілсін;

         г) Тағайындалған ревкомға Ревком туралы ережені дайындап, бекітуге ұсыну тапсырылсын.

Бұл қаулы Қазақстанның үкімет орындарының Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеуге Қазақстан жағының іс жүзінде қатысуының басы болып табылады.

РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының осы 1924 жылғы 8 шілдедегі мәжілісінде болашақ біріккен Қазақстанның орталығы туралы да қаулы қабылданды:

''6. Қазақстанның орталығы Орынбордан қазақтардың қалың ортасына көшірілсін, басқа қаланы осы мақсатқа лайықтап қайта құрғанша РК(б)П ОК-нен орталықты уақытша болса да Ташкент қаласын пәтер ретінде пайдалануға рұқсат сұралсын".

РК(б)П Қазақ обкомы төралқасы 1924 жылғы 26 шілдедегі шешімімен Қазақ ОАК-нің төрағасы, әрі Аумақтық комиссияның Қазақ қосалқы комиссиясының төрағасы және ТАКСР-нан Қазақ АКСР-на кірген қазақ аудандарын басқаратын Ревкомның төрағасы С.Меңдешевті Ташкентке іссапарға жіберді. С.Мендешев Ташкентте болып үлкен жұмыстар жүргізді. РК(б)П ОК Орта Азия бюросының, оның Аумақтық комиссиясының жұмысына қатысты, Аумақтық комиссияның Қазақ қосалқы комиссиясының жұмысына басшылық етті.

Тура бір айдан соң 1924 жылы 26 тамызда С. Мендешев РК(б)П Қазақ обкомы төралқасында Ташкентке барған іссапары қорытындылары бойынша баяндама жасады. Оның баяндамасында РК(б)П ОК Саяси бюросының қаулысына сәйкес РК(б)П ОК-нің хатшысы И.Зеленскийдің басшылығымен әр халықтың үш-үштен өкілінен тұратын жұмыс істейтін комиссия құрылғандығы айтылды. Сонымен қатар экономикалық межелеуді жүргізетін комиссия да құрылған.

Қазақ қосалқы комиссиясы мен басқа комиссиялар арасындағы алауыздық Ташкент уезіне қатысты. Уездің ұлттық құрамы 4 топқа бөлінген. 1-топқа Ангрен өзені бойындағы 8 болыс кіреді. Қазақ комиссиясы оларды Қазақ АКСР-на кіреді деп дәлелдесе, өзбек комиссиясы Өзбекстанға кіреді деп дәлелдеуде. Олар құраманы өзбек тектес деп санауда. 2-топқа қазақтар кіретін Шыршық өзенінің сол жағалауындағы 8 болыс кіреді. 3-топ ұлттық құрамы жағынан даулы болып келген 4 болыстық, 4-топ Ташкент уезінің батыс жағы болып келетін халқының көпшілігі сөзсіз қазақтар мекендейтін территория. Қосалқы комиссия міндетін атқаратын қазақ бюросы  дайындаған жоба бойынша бүкіл Ташкент уезін Қазақстанға қосу ұсынылды. Өзара пікір алысулар негізінде комиссия Ташкент қаласын 30 верст радиусте Өзбекстанға қосу туралы шешім қабылдады.

Екінші даулы мәселе Мырзашөл уезіне байланысты. Комиссия қазақ делегациясының жобасын қабылдады. Уездің 3 болысынан өзге аумағы Қазақ АКСР-на қосылды.

С.Мендешев өз іссапары барысында Түркімен және Қазақ АКСР-ы арасындағы шекараның бұрынғысынша қалғанын мәлімдеді.

Сондай-ақ С.Мендешев 1924 жылдың 16 қыркүйегіне дейін ұлттық-мемлекеттік межелеу жөніндегі барлық дайындық жұмыстары бітуі керек, 1924 жылғы 20 қазанға дейін кеңестік бағыттағы ұйымдастыру, заңдастыру жұмыстары толық аяқталуға тиіс деп хабарлады. Қыркүйектің ортасында Орта Азия республикалары Орталық Атқару Комитеттерінің сессиялары өткізілуі тиіс. С.Мендешевтің айтып отырған мерзімдері РК(б)П Орта Азия бюросы бекіткен мерзімдер. Осы мерзімдерде дайындық және ұйымдастыру жұмыстары жүргізіліп іске асырылды.

РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының 1924 жылғы 26 тамызда болған мәжілісінде Ташкентке байланысты арнайы шешім қабылданды. Қаулыда: "РК(б)П ОК-нің алдына Ташкент қаласын Өзбек республикасының орталығы етіп қалдыру жөніндегі шешімді қайта қарау туралы мәселе қойылсын", — деп көрсетілді.

Ұзамай Орынборға РК(б)П ОК-нің хатшысы, РК(б)П Орта Азия бюросының хатшысы, ұлттық-мемлекеттік межелеуді жүзеге асырушылардың бірі И.Зеленский келді. Ол РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының 1924 жылғы 12 қыркүйектегі мәжілісіне қатысып, Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу туралы хабарлама жасады. Осы мәжілісте мынадай қаулы қабылданды: "Қазақ АКСР-ның орталығын тез арада Орынбордан Сырдария облысының Шымкент қаласына көшіру қажеттігі мойындалсын, РК(б)П Орталық Комитетінен обкомның орталықты Ташкент қаласына пәтер ретінде пайдалану туралы ұсынысының тезірек қанағаттандыруын немесе Шымкент қаласын Қазақ АКСР-ның орталығы етіп қайта жарақтандаруға қажетті қаржы бөлуді талап етіліп сұралсын" .

Осылайша Ташкенттің республикаға берілуінен үміт үзген Қазақстан басшылары енді уақытша астана ретінде Ташкентті пәтер ретінде пайдалану мәселесін тағы да қойды. Егер ол да болмаса, Шымкент қаласын астана ету мәселесін қойды.

Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеу 1924 жылы 26 қыркүйекте РК(б)П Қазақ обкомының пленумында тағы да қаралды. Онда "Түркістандық қазақ аудандарын Қазақ АКСР-на біріктіру туралы" деген тақырыпта Қазақ ОАК төрағасы С.Меңдешев баяндама жасады. Баяндамадан соң жарыс сөз басталды.

С.Меңдешев баяндамасының қорытындысында ұлттық межелеу өткізілді. РК(б)П ОК-ті алдына қайталап Ташкент қаласын Қазақ АКСР-на қосу мәселесі қойылды. Бұл мәселе қанағаттандырылмаса, республиканың орталығы етіп Шымкент қаласын алу жобаланып отыр деп тұжырымдады.

1924 жылы 15-16 қыркүйекте Түркістан республикасы ОАК-нің төтенше сессиясында Түркістан АКСР-ның ұлттық жағынан межеленуі туралы қаулы қабылданды. Бұл Түркістан республикасының таратылғандығы туралы да қаулы еді. Осыдан кейін жаңа ұлттық республикаларды құру ісі қызу басталып кетті.

Қазақ обкомының 1924 жылғы 26 қыркүйектегі пленумына Түркістан қазақтарының өкілдері де қатысты. Түркістандық қазақтар атынан пленумда С. Қожанов сөйледі. Ол Қазобкомның ұлттық межелеу туралы бағытын және жалпы ұлт саясатын қатты сынға алды. РК(б)П облыстық комитеті өзінің 1924 жылғы 8 тамыздағы қаулысымен Қазақстанның орталығын жергілікті халықтың қалың ортасына көшіру туралы шешім қабылдағанына тоқталды. 1924 жылғы 12 қыркүйекте осы шешімді тағы да принципті түрде қайта көтергенін, бірақ мәселе сол күйі қозғалыссыз қалғанын, ешқандай дайындық жұмысы жүргізілмегеніне түйлікті. Обком өте-мөте жайбасарлыққа салынып, өз шешімін іс жүзінде асыру жолында ешқандай практикалық қадам жасамағанына кіжініс білдірді. Осыны айта келіп ол қазақтар мен орыстардың әлеуметтік жағынан тең еместігіне де назар аударды. Қазақтар мен орыстардың малы бірдей болғанымен орыстардың иемденіп отырған жері қазақтарға қарағанда бес есе көп болып отыр, деп ашына сөйледі ол. [27. 143-144]

РК(б)П Қазақ обкомының бір топ мүшелері С.Қожанов сынына қарсы болды. Ең алдымен оған обком мүшесі Равдель тиісті. Ол С.Қожановты айыптай келе, С.Қожанов қазақтардың 46%, ал орыстардың 54% екенін біледі. Осындай ұлттық арасалмақ болғандықтан партияда орыстардың көп болуы да заңды. Себебі орыстар көбірек ұйымдасқан, көбірек революцияшыл. Осыны да С.Қожанов түсінгісі келмейді ме деп Равдель өзінің ұлы орыстық шовинистік пиғылын ашық білдіріп те алды.

С.Қожановқа пленумда тиісушілердің бірі обком хатшысы І.Құрамысов болды. Ол партияда қазақтардың үлес салмағы С.Қожанов айтқандай 5% емес, бұл архивтік мәліметтер. 1924 жылдың 1 шілдесінде партиядағы қазақтардың саны 13% деп жөндеген болды. І.Құрамысовтың ойынша партиядағы қазақтардың 13% болуы үлкен жетістік әрі осы санды .

С.Қожановтың қиқарлығына соққы бергендей дәлел ретінде келтірді. Шынында партияда қазақтардың 13% болуының өзі де барып тұрған сорақы көрініс екенін Құрамысов ойламады да. Одан әрі І.Құрамысов С.Қожановтың орталықты көшірудегі жайбасарлық туралы пікірі дұрыс емес, жолдас С.Қожанов межелеу ісінде тым асығуда, деп оны тағы да айыптап кетті. Пленумда С.Меңдешев өз баяндамасын одан әрі тереңдетіп осы кезге дейін қалыптасқан мәселені жеткізді.

Қазақ комиссиясының екі принципті басшылыққа алғанын айтты. Оның бірінші принципі Қазақ АКСР-на қазақтар және оған туыстас халықтар көпшілік болған аумақтар өтеді.

Екінші принцип мұндай аумақтарға болыстардан ауылдарға дейінгі әкімшілік бірліктер жатады.

Одан әрі С.Меңдешев шекараны анықтау мәселесінің жай-күйін баяндап берді.

Түркімен республикасымен шекара бұрынғы күйі қалды. Қырғыз автономиялы облысымен шекара толық шешімін тапты десе болады. Қырғыз автономиялы облысына Әулиеата уезінің біршама болыстары, Жетісу облысының екі уезі, Пішпек уезінің үлкен бөлігі өтті.