мен объектілері

            Жер пайдалану құқығының  субъектілеріне азаматтар мен заңды тұлғалар жатады. Осымен қатар халықаралық шарттар бойынша жер учаскелері жал тәртібінде уақытша пайдалану құқығымен берілетін шетелдік мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар  да жер пайдалану құқығының субъектілері болып табылады.

       Аталған субъектілер, әр түрлі қасиеттеріне, яғни субъектілік бағыныштылығы  мен құқықтық режимдеріне орай, мынадай  түрлерге бөлінеді:

       - мемлекеттік және мемлекеттік  емес;

       - ұлттық және шетелдік;

       - жеке және заңды тұлғалар;

       - тұрақты және үақытша;

        - бастапқы және кейінгі пайдаланушылар.       

       Жер пайдаланудың ќ±ќыќтыќ объектісі – жеке немесе заңды тұлғаға мемлекет меншігіндегі жерлер құрамынан жер пайдалану құқығымен берілген  берген жер учаскесі болып табылады.

       Жер учаскесі ќ±ќыќтыќ  объект ретінде  белгіленген мµлшерімен, наќты т±рѓан н‰ктемен жєне сыртќы шекараларымен  белгіленеді.

       Жер учаскесі жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ  объектісі ретінде µзініњ ќ±ќыќтыќ режимінде шаруашылыќќа ќолданѓанда, нысаналы пайдаланѓанда, жерді пайдалану құығымен алған субъектілер, жер пайдаланудың ќ±ќыќтыќ т‰рлеріне тєуелді болады.

       Қ±ќыќтыќ  режимніњ ерекшелігіне ќарай жер  пайдалану ќ±ќығының мынадай  түрлері бар:

1. жерді т±раќты пайдалану;
2. уаќытша жер пайдалану;
3. кейінгі жер пайдалану;

       Т±раќты жер пайдалану  ќ±ќыѓымен жер учаскелері мынандай мемлекеттік жер пайдаланушыларѓа:

• кондоминимум объектілеріндегі ‰йлерді, ‰й-жайларды шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓымен немесе  оралып басќару ќ±ќыѓымен иеленетін зањды т±лѓалар;
• ауыл шаруашылыќ жєне орман шаруашылыѓы µндірісін ж‰зеге асыратын зањды т±лѓалар;
• ерекше ќорѓалатын табиѓи аумаќтар жерінде жер пайдалануды ж‰зеге асыратын зањды т±лѓалар;
• зањ актілерінде кµзделген µзге де жаѓдайларда беріледі.

       Осыған  сәйкес, Қазақстанда жерді т±раќты  пайдалану ќ±ќыѓы тек мемлекеттік зањды т±лѓаларѓа ѓана беріледі екендігін атап өткен жөн.

       Т±раќты жер пайдалану ќ±ќыѓы мәміле мәні болып танылмайды. Алайда, Жер кодексінің 63-бабына орай аталған құқық  мемлекеттік  заңды тұлғаның мүлкінің құрамына кіреді және банкрот деп танылған жағдайларды қоса алғанда, олар өз міндеттемелері бойынша осы мүлікпен жауап береді. Мемлекеттік тұрақты жер пайдаланушылар осы құқықты кепілге тек кепілге қойылып отырған мүлік орналасқан жер учаскелеріне қатысты жасай алады.

       Т±раќты жер пайдалану ќ±ќыѓы шетелдік жер пайдаланушыларѓа тиеселі бола алмайды.

       Уаќытша жер пайдалану  ќ±ќыѓы берілетін мерзімдеріне қарай ќысќа мерзімді 5-жылға дейін немесе ұзақ мерзімді  5- жылдан 49 - жылға дейін болуы м‰мкін {3}.

       Уаќытша жер пайдалану ќ±ќыѓының мерзімдері жер учаскесінің нысаналы маќсатын ескере отырып белгілейді. Уаќытша жер пайдаланушыныњ шарт мерзімі біткен соњ, басќа жаѓдайлары тењ болѓан кезде, жања мерзімге шарт жасауѓа басќа т±лѓалар алдында басым ќ±ќыѓы болады.

       Уаќытша жер пайдалану ќ±ќыѓы уақытша өтеулі  (жалдау) жер пайдалану  және  өтеусіз жер пайдалану құқықтары болып бөлінеді.

       Уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен берілетін жер учаскелерінің нысаналы мақсаттары Жер кодексінің 36-бабында анықталып отыр, яғни аталған құқықпен жер учаскелері тек Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларына төмендегі мақсаттар:

       -шалғайдағы  мал шаруашылығы (маусымдық жайылым);

       -тұрғын  халықтың мал жаюы мен шөп  шабуы ;

       -мемлекеттік  жер пайдаланушыларға;

       бақша өсіру;

       ортақ пайдаланудағы жолдарды салу, мемлекеттік меншіктегі және әлеуметтік-мәдени мақсаттағы объектілер құрылысын жүргізу;

       -тозған  және бүлінген жерлерді қалпына  келтіру кезінде;

       -заңдарда  белгіленген тәртіппен үйлерді,  ғимараттарды уақытша өтеусіз  пайдалануға берген кезде;

       ғибадат объектілері үшін;

       басқа да заң актілерінде көзделген  өзге жағдайларда берілуі мүмкін.

       Уақытша өтеусіз жер пайдалану мерзімі, қызметтік жер телімі мен тозған жерлерді қалпына келтіру жұмыстарын жүргізетін учаскелерді қоспағанда, бес жылдан аспауы керек.

       Сонымен бірге, үйлерді, ғимараттарды уақытша өтеусіз пайдалануға берген кезде  уақытша өтеусіз жер пайдалану мерзімі осы үйлерді пайдалану мерзімімен анықталады.

       Уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығы азаматтық-құқықтық мәмілелер құқығы болып танылмайды және оларды кейінгі жер пайдалануға беруге болмайды.

       Уақытша өтеусіз жер пайдаланушылар жер  учаскесі үшін жер салықтарын төлеуге  міндетті.

         Уақытша өтеулі жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының азаматтарына және заңды тұлғаларына, сонымен қатар шет ел мемлекеттеріне, шетел азаматтары мен заңды тұлғаларына, азаматтығы жоқ адамдарға берілуі мүмкін және оның мерзімі 49 жылға дейін болады.

       Бұл ретте ауыл шаруашылық жерлері шетел  азаматтары мен заңды тұлғаларына, азаматтығы жоқ адамдарға 10 жылға  дейін уақытша өтеулі жер пайдалану құқығымен беріледі.

       Уақытша өтеулі жер пайдалану құқығымен  берілген жер, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден басқа, учаскенің өтеулі жер пайдалану құқығы жер пайдаланушылармен  мемлекеттен сатып алынуы мүмкін.

       Уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын сатып алған тұлғалар, жал мерзімі шегінде, заңдарда тыйым салынбаған барлық азаматтық мәмілелерді жасауға құқылы.

       Жер учаскесіне ±заќ мерзімді уаќытша жер  пайдалану ќ±ќыѓы бар азамат ќайтыс болѓан жаѓдайда жер пайдалану ќ±ќыѓы азаматтыќ зањдарда кµзделген тєртіппен м±раѓа ќалдырылады. Егер уаќытша жер пайдалану шартында µзгеше кµзделмесе, ќысќа мерзімді уаќытша жер пайдалану ќ±ќыѓы да осындай тєртіппен м±раѓа ќалдырылады. 

       Уақытша жер пайдалану құқығының бір  түріне кейінгі жер пайдалану құқығы жатады. Бұл құқық бастапќы жер пайдаланушы µзініњ жер пайдалану ќ±ќыѓын иелігінен шыѓармай, µзініњ тиесілі учаскені, уєкілетті органѓа хабарлай отырып, басќа т±лѓаѓа уаќытша пайдалануѓа кейінгі жер пайдалану туралы шарттыњ негізінде берген кезде пайда болады.

       Кейінгі жер пайдаланушы µз ќ±ќыќтарын басќа  жер пайдаланушыларѓа беру ќ±ќыѓы болмайтын  єрдайым уаќытша жер пайдаланушы  болып табылады.

       Жер учаскесін кейінгі жер пайдалануѓа  берген кезде бастапќы жєне кейінгі  жер пайдаланушылар мемлекет алдындаѓы  жер пайдаланушыныњ міндеттерін толыќ кµлемінде атќара береді.

       Шетелдіктер, азаматтыѓы жоќ адамдар жєне шетелдік зањды т±лѓалардыњ жер учаскесін  жалѓа алуына болады, біраќ олардыњ  пайдалану құқығындағы жер учаскелерін  кейінгі жер пайдалануѓа беруге ќ±ќыѓы жоќ {3}.

       ¦заќ  мерзімді уаќытша жер пайдалануда  ќызметтік жер тілімі   оның ерекше бір т‰рі болып табылады.

       Ќызметтік жер телімі оған ќ±ќыѓы бар адамдар  ж±мыс істейтін мемлекеттік зањды  т±лѓалардыњ жер пайдалануындаѓы  жерден бµлінеді.

       Қызметтік жер телімін пайдалану ќ±ќыѓына ќатысты ќандай да болсын мєміле жасасуѓа жол берілмейді {3}.

       Уақытша жер пайдалану ќ±ќыѓының туындау  негіздері жер учаскесіне жеке меншік құқығының туындау негіздерімен сабақтас және мына негіздерден пайда  болады:

• мемлекеттік органдар актілерімен;
• азаматтыќ – ќ±ќыќтыќ мємілелерден;
• зањдарда кµзделген µзге де негіздерде пайда болады.

 

       Тұжырым: Жер кодексінде белгіленген уақытша жер пайдалану құқығы оған дейін қабылданған жер заңдарымен салыстырғанда біршама жүйелендірілген, яғни уақытша жер пайдалану құқығымен берілген жер учаскелерін иеліктен шығару және де азаматтық мәмілелер жасауды тек уақытша өтеулі пайдалану құқығын сатып алған тұлғалар ғана құқылы болып саналады.

       Бұндай  жүйелеу жерге  байланысты мемлекеттік  құқық пен жер учаскесіне қатысты жеке меншік құқығының аралықтарын заң түрінде белгілеуге және жер қатынастарын реттеуде заңдылық тәртіптерді сақтауға өз септігін тигізді деп айтуға болады.

        

       3.5. Сервитут – жерге  заттық құқық ретінде

       Жердің  заттық құқықтар санатына, меншік құқығы мен жер пайдалану құқығымен қатар, сервитуттық құқықта жатады.

       Сервитут  құқығы алғаш рет Қазақстан Республикасының  жер заңдарында 1995 жылы қабылданған  «Жер туралы» заң күші бар Президент  Жарлығында айқындалып белгіленді және кейінгі қабылданған жер заңдарында онан әрі жетілдірілді.

       Жүргізілген экономикалық  реформалар негізінде  жерге тек мемлекеттілік меншік монополиясы өзгеріп, жер учаскелері жеке тұлғаларға жеке меншік және жер  пайдалану құқығымен беріле бастады. Жеке жер пайдаланушыларға берілген ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің аумақтылығы және ол жерлерде басқа да шектеулі мақстаттар үшін пайдаланудың тоқтатылмауы сервитут құқығын онан әрі дамытып жетілдіруді қажет етті.

         Жердің басқа жылжымайтын мүліктерден  айырмашылығы, ол жер учаскесінің  тек меншік иесіне емес, сонымен бірге көрші немесе басқа да жер пайдаланушыларға шектеулі мақсаттар үшін тиесілілігі. Осы себепті сервитут құқығы меншік құқығы мен жер пайдалану құқығынан біршама ерекше және де тек өзіне тән қасиеттерге ие. 

       Жер заңдары бойынша сервитут құқығы – бөтен жер учаскелерін  шектеулі мақсатты пайдалану, оның ішінде жаяу және көлікпен өту, қажетті коммуникацияларды тарту мен пайдалану, аң аулау шаруашылығы және өзге де қажеттер үшін пайдалану құқығы.

       Жер қатынастарындағы сервитут туралы ұғым ол ерте рим құқығында пайда болған. Жер учаскесінің меншігі өз учаскесіне өту үшін көрші учаскеден өтуге тәуелді болғанда немесе өз қажеті үшін су құбырын, басқа жолы болмаған соң амалсыздықтан көрші участок арқылы жүргізуге мәжбүр болуына байланысты кездерде туындайтын жер қатынастарының реттеу үшін қажет болған.

         Жер құқығындағы бұндай заңды  норма Кеңес укіметі кезінде  қолданылған жоқ, себебі сол  кезде жерге тек  мемлекеттік  меншік болды және де жер  пайдаланушылар түгелге дерлік  мемлекеттік тұлғалар болды. Ал, жеке пайдаланудағы жер учаскелері негізінен үй маңында орналасып басқа пайдаланушылар үшін оларды шектеулі пайдаланушылар онша көп туындаған жоқ.

          Қазақстан Республикасының заңында  сервитут құқығының азаматтық  мәмілелер арқылы реттелуі бірінші рет жылжымайтын мүлікті тіркеу мәселелеріне  арналған Азаматтық кодекстің 118 бабында келтірілді.

       Негізінде дүние жүзінде көп жағдайларда  сервитут құқығы жерге байланысты туындап  отырады.{21}

          Сервитут құқығы жеке меншік, жер пайдалану құқығымен берілген жер учаскелерімен қатар, меншікке және пайдалануға берілмеген мемлекеттік меншігіндегі жерлерге де қатысты болып отыр.