Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуы

      Бағдарламаның аймақтық операторы – «Ақтөбе» ӘКК» ҰК» АҚ болып табылады. Біз «Ақтөбе» ӘКК бірігіп облыс кәсіпорындары арасында бағдарламаның қолдау құралдары туралы ақпараттық-кеңес беру жұмыстары жүргізілуде. Бүгінгі күні облыстың 6 кәсіпорыны консальтингті компаниялар арқылы кешенді жоспарларын әзірлеуде. Олардың 3-уі, бұлар «АЗНО» АҚ, «Қызылжар-2030» ЖШС және «НПФ техногендік қалдықтарды залалсыздандыру» ЖШС қараша айының аяғына дейін жоспарларын тапсыру жоспарлауда.

     Технологиялық жаңғырту, өндірістік және бизнес процестерді  оңтайландыру үшін гранттық бағдарлама іске қосылды. Бағдарламада алдыңғы қатарлы технологияларды, тәжірбиелік-құрастырмалық әзірлемелерді трансферттеу, шетелде отандық әзірлемелерді патенттеу қарастырылған.

      Жоғарыда  атап өткендей Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыруда негізгі индикаторлардың  бірі болып еңбек өнімділігі табылады. Ал еңбек өнімділігін арттыруға тек инновация септігін тигізеді.  
 

     2.3. Кәсіпкерлік дамуының  өзекті  мәселелері және бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары 

      Бүгінгі күні елде шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау бағдарламаларының сапалы түрде іске асырылуы үшін тікелей жауап беретін мемлекеттік орган жоқ.

     Сонымен қатар, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік реттеудің біртұтас жүйесі жоқ. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың қолданыстағы инфрақұрылымы тұтастай алғанда тиімсіз және кәсіпкерлік субъектілерінің біркелкі қамтылуын қамтамасыз етпейді.

     Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау саясаты  қарапайым әрі қол жетерлік болуы тиіс. Кез-келген кәсіпкердің мемлекеттік қолдау туралы ақпаратты жылдам әрі еркін алуға мүмкіндіктері болуы керек. алайда қазіргі уақытта шағын және орта кәсіпкерліктке қолдау көрсететін ұйымдардың санының көбі соншалық, ал олар қабылдап жатқан шараларының сан-алуандығы соншалық, олар туралы ақпаратты іздеудің қиындығына байланысты оның кәсіпкерлерге дер кезінде жетпеудің өзінен-ақ бұл шараларды тиімді деп тануға болмайды.

     Қазақстан аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау инфрақұрылымы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын кешенді  қорғауды қамтамасыз етпейді және соның  салдарынан жоғары транзакциялық шығындар орын алады.

     Жеке  кәсіпкерлік туралы қолданыстағы заңнама  Қазақстанда 2006 жылдың 31 қаңтарынан бастап күшіне енді, ал оны әзірлеу және негіздемелеуші факторларын айқындау 2000-шы жылдардың бас мен ортасындағы  деректерге негізделген еді. Жеке кәсіпкерлік туралы Заңды әзірлеу кезінде өткен ғасырдың 90-шы жалдарының ортас ымен соңғы тұсындағы салыстырмалы шетелдік тәжірибе пайдаланылды.

     Шағын және орта кәсіпкерліктің қызметі «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңмен реттеледі, ол кәсіпкерлік қызметті реттеуде алға басқан аса үлкен қадам болып табылады. Алайда, аталған Заң жекелеген жағдайларда басқа нормативтік кесімдерге (мысалы, шағын және орта кәсіпкерлікке жатқызу өлшемдері бойынша Салық кодексіне) қайшы келеді, кейде суреттемелік және басқаға сілтейтін сипат алады.

     Бүгінгі заңда шын мәнінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға арналған жағдайлардың мақсатты күніне бағдар алмастан жасалған. Сондықтан заңнамалық құжаттардың қағидалары мен қолданыстағы ережелер іс жүзінде шағын және орта кәсіпкерлікті қандай да бір мақсатты бағытта дамытпайды.

     Қолданыстағы  заңнаманың іс жүзінде қолданылуда  бірқатар кемшіліктері бар, олар шағын  және орта кәсіпкерліктің дамуы үшін қолайлы ахуал тудырады, олардың  қатарында төмендегілер бар:

1. Заңнамада профилактиканың жазаламен салыстырғанда басымдығы жоқ, алдын алу нормалары мүлде жоқ. Заң бұзушылықтың «төмен мәнділігі» деген ұғым жоқ.
2. Әкімшілік кодекс пен басқа құжаттарда көзделген айыппұлдар мөлшерінде «айыр болуы, ол тексерушінің айыппұл мөлшерін өз қарауынша белгіленуіне жағдай жасайды.
3. Салық кодексі мен басқа да заңнамалық кесімдерде айқын формулалар жоқ, бұл осы заңнамалық кесімдердің жекелеген ұғымдарын әр түрлі мәнде түсіндіруге мүмкіндік береді.
4. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін тексеру көбінесе ресми-бюрократиялық болып табылатын негіздемелер бойынша іске асырылады да, нұсқаулықтың белгілі бір тармағын орындау қажеттілігінен басқа ешқандай мағынасы болмайды. Мемлекеттік ведомстволар толып жатқан ведомстволық бұйрықтар мен нұсқаулықтар шығарады, бизнес тіпті олардың бар екені туралы білуге мүмкіндігі болмаса да, оларға сай келуі тиіс.
5. Шағын және орта кәсіпкерлік ондаған мың заңды және заңға бағынысты кесімдердің көмегімен басқарыла алады деген тезистің өзі құқықтық өрістің айқындығы мен бір мәнділігінің идеясына қайшы келеді. Қолданыстағы заңнамалың үздіксіз өзгертілу үрдісі де шағын және орта кәсіпкерлік дамуы үшін қолайлы жағдай жасауға ықпалдаспайды.
6. Нормативтік құжаттардың мәліметтер қорына тегін қатынау мүмкіндігі жоқ, ал заңнамалық қорға ашық қатынау мүмкіндігі заңның орындалуының басты шарттарының бірі болып табылады.[7, 21 б]

     Елде  бекітілген кәсіпкерлік қызмет субъектілерін  шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызу өлшемдері әлемдік іс-тәжірибеге сәйкес келмейді. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін айқындау өлшемдерінің өзіне тән ерекшеліктері болуының бірқатар теріс салдары бар:

• Шағын және орта кәсіпкерлік басты макроэкономикалық көрсеткіштерін (жалпы ішкі өнімдегі, жұмыспен қамталғандар үлесі, экономика субъектілерінің жалпы санындағы үлесі және т.б.) әлемдегі басқа елдердің соған ұқсас көрсеткіштерімен салыстыру дұрыс болмай шығады. соның нәтижесінде мемлекеттің мәртебесін жасанды түрде төмендету орын алады.
• Инфляция, қазіргі кезде орын алып отырған активтерді қайта бағалау және бизнесті ең озық негізде қайта жарақтандыру бойынша талаптар жеке кәсіпкерлік субъектілерін айқындаудың құндық көрсеткіштерінің экономика мен бизнес дамуының бүгінгі деңгейіне сәйкес келмеуіне әкеліп те үлгерді. Құндық өлшемдерді осылайша төмендету жеке кәсіпкерлік субъектілерінің айтарлықтай мөлшерін мемлекеттің қорғауынан шығарып тастайды. сондықтан олар мемлекеттік реттеудің жеңілдікті жағдайларын сақтап қалып, тұтастай алғанда өз бизнесінің одан әрі өсуін қамтамасыз ету үшінөз бизнесін кішірек құрылымдарға ұсақтауға мәжбүр болып отыр. Бұл шағын бизнестің нысанын (олардың активтері мен жұмыскерлерінің саны өскен сайын) өзгерту жолымен орта бизнес кәсіпорындары санының өсуін елеулі түрде шектейді. Соның нәтижесінде шетелдік кәсіпкермен салыстырғанда отандық кәсіпкердің бәсекелесу қабілетінің төмендеуі, соның ішінде және, әсіресе, оның қалыптасып келе жатқан шағында төмендеуі орын алады.
• Кәсіпкерлік субъектілерін шағын және орта кәсіпкерлік санатына жатқызудың төмендетілген құндық өлшемдері мамандандырылған мемлекеттік қолдау институттары тікелей іске асатын, сондай-ақ екінші деңгейдегі банктер арқылы да іске асыратын мемлекеттік қолдау шараларының пәрменділігін төмендетеді. Қазіргі кезде банктердегі қарызгерлерді шағын және орта кәсіпкерлік санатына жатқызудың өлшемдерізаңнамамен белгіленген өлшемдерге қарағанда дәл сондай қатаң емес. Бұл жайт 2008 жылғы тұрақтандыру бағдарламаларының шеңберінде банктердің мемлекеттік қаражатты игеру себептерінің бірі болды.

     Дегенмен, кәсіпкерлерді шағын және орта бизнес субъектілеріне жатқызу өлшемдерін әлемдік іс-тәжірибеге барынша жылдам сәйкес келтірудің орындылығы туралы мәселенің шешімі бір мәнді емес. Белгілі бір деңгейге дейін төмендетілген құндық өлшемдер шағын бизнестің пайдасына көбірек жұмыс істейді, себебі ірі кәсіпорыфндардың жасанды түрде «ұсақталып», жеңілдіктер алу мақсатында олардың серіктес компаниялар құруын экономикалық жағынан тиімсіз етеді. Жұмыскерлерді «көлеңкелі аймаққа» шығару едәуір оңай болып отырған жағшығару едәуір оңай болып отырған жағдайларда, тек жұмыспен қамтылған жұмыскерлердің санына бірден бір өлшем ретінде сүйену (дамыған елдердегі сияқты) тиімсіз. Ал айналымды немесе өндірістік актвитерді «көлеңкеге» шығару әлдеқайда қиын.

     Шағын және орта кәсіпкерліктің бәсекелесу қабілеттерінің төмен болу себептері:

1. Өндірістік активтердің қатты тозуы және технологиялылығының нашарлығы. Соңғы өткен 5 жылда ел аймақтарындағы тұтыну шекті бейімділік орта есеппен алғанда 88%-ды құрады, тиісінше, үнемдеуге шекті бейімділік 12% деңгейінде бағаланады. Бұл үй қожалыұтарымен қатар, шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілері тұтынуға өздерінің табысының көбірек бөлігін (88(%) жұмсайцды дегенді білдіреді. олардың кеңеюге, өдерінің негізгі қорларын меншікті қаражатының есебінен жетілдіру мен жаңартуға мүмкіндігі мүлде жоқ деуге болады. ал осы мақсаттарда банктердің несиелік қаражатын немесе лизингтік қаржыландырылуын тарту қарыз ресурстары құнының жоғары болуына байланысты тиімсіз.
2. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері мен жалдамалы жұмыскерлері біліктілігінің төмен деңгейі. Кәсәпкерлердің біліктілігі және оларды кәсіби оқып-үйрету (қайта даярлау) мәселесі шешілмеген қалпында қалып отыр. инденерлік-техникалық және жұмысшы мамандықтары саласында шағын және орта кәсіпкерлікке арналған білікті кадрлардың шұғыл тапшылығы байқалады.
3. Халықтың төмен тығыздығы және сатып өткізу нарықтарының шектеулігі шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өнімдеріне деген сұраныстың төмен деңгейіне себеп болады. Мәселені дағдарыстың нәтижесінде тұтынушылық сұраныстың төмендеуі және импорттың орнын басу бойынша тиімсіз саясат тереңдете түседі. Шағын және орта кәсіпкерліктің төмен деңгейі, оның өндіретін өнімінің әлемдік стандарттардан алыс сапасы оның сыртқы нарықтарға шығуына мүмкіндік бермейді.

     Тұтастай  алғанда шағын және орта кәсіпкерлік саласының қормен жарақталуының жеткіліксіз деңгейі, жоғары тозу деңгейі және негізгі қаражаттың жеткіліксіз жаңартылуы, сондай-ақ төмен технологиялылы шағын және орта кәсіпкерлік өнімдерінің экономикалық тиімділігін және бәсекелесу қабілетін төмедетеді. Тағы бір теріс салдары шағын және орта кәсіпкерлік субъеутелірінің кепілзаттық қабілетінің төмендігі болып табылады.

     Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына кедергі  келтіретін ең күрделі мәселелердің бірі шағын және орта кәсіпкерлік  субъектілерінің көпшілігінде инвестициялық және айналымдық мұқтаждықтарды қамтамасыз ету үшін жеткілікті қаржы қорларының жоқтығы болып табылады. Несие қорларының тапшылығы әсіресе экономиканың нақты саласында ерекше сезіледі.

     Шағын кәсіпкерліктің кепілзаттық қабілетінің  төмен болуына байланысты банктер несие беру тәуекелінің құнын қарыздар бойынша пайыздық мөлшерлемені көбейту жолымен көтеруге мәжбүр.

     Әлемдік дағдарыс Қазақстан аймақтарындағы банктердің өтемлімдігінің төмендетіп, тұтастай алғанда экономикадағ, сондай-ақ шағын және орта кәсіпкерлік саласындағы несие қорларының тапшылығын тереңдете түсті. соынмен қатар дағдарыс шағын деңгейде кәсіпкерліктің дамуына ықпалдасқан шағын несиелендіру ұйымдарының қаржыоандыру көздеріне теріс әсерін тигізді.

     Шағын және орта кәсіпкерліктің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарының стратегиялық мақсаттары мен міндеттері:

• Даму әлеуеті бар барлық шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржыландыруға қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету.

     Аталған мақсатқа жергілікті басқарушы органдар төмендегі міндеттерді шешу есебінен жетуі керек:

1. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін несие қорларына қол жеткізе алуының және олардың шұғыл берілуінің дәрежесін арттыру.
2. Аймақтық және салалық қималарда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін барынша кең қамту жолымен несие қорларының тиімді үлестірілуін қамтамасыз ету.

• Экономиканы әртараптандыруға жәрдемдесу және шағын және орта кәсіпкерлік саласындағы бәсекелесу қабілетін жақсарту

     Аталған мақсатқа басқарушы органдар төмендегі  міндеттерді шешу есебінен жетуі қажет:

1. Ішкі өндірісін кеңейту, инновацияларды ендіру және өз өнімдерінің бәсекеге қабілетін жасқарту үшін жоғары әлеуетті мүмкіндіктері бар шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін қолдау құралдарын кеңейту.
2. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін қаржыландыруға арналған мамандандырылған қорлар мен басқа да қаржылық институттарды құруға атсалысу.

• Шағын және орта кәсіпкерлік субьектілерінің кәсіпқойлық дәрежесін жоғарылату және халықты кәсіпкерлікке тарту

     Аталған мақсатқа төмендегі міндеттерді шешеу есебінен жету қажет:

1. Бизнесті құру мен тиімді жүргізу бойынша бір жүйеге келтірілген әрі түсінікті етіп жазылған білім кешені Қазақстанның барлық аймақтарындағы шағын бизнес субъектілерінің және кәсіпкерлік бастамасы бар тұрғындардың назарына жеткізілуін қамтамасыз ету.
2. Шағын, орта бизнес субъектілері үшін және кәсіпкерлік басқамасы бар тұрғындарға арналған ақпараттық-талдау, кеңестемелік қызметтерді қашықтан көрсету құралдарын жасау.
3. Қаржылық емес қолдау субъектілерінің күш-қуатын біріктіру, олар көрсететін қызметтерді стандарттау, сондай-ақ осы саладағ,ы сәтті шетелдік тәжірибені қабылдау мен қайта қолдану мақсатында кәсіпкерлікке қаржылық емес қолдау көрсету инфрақұрылымы Қазақстанның барлық аймақтарында дамыту.
4. Шағын және орта бизнес саласының дамуына мониторингті жүзеге асыру және дәйекті талдамалық зерттеулер жүргізу.