Қазақстан Республикасының валюта нарығы

Қазақстан Республикасының  білім және ғылым министрлігі

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік  университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының валюта нарығы.

 

 

 

 

 

                 Орындаған: «Есеп және аудит-204»

тобының студенті Тулепова Р.М.

                                Тексерген: оқытушы Ермеккалиев Ш.Б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орал – 2013ж.

 

Жоспар

 

1. Кіріспе...................................................................................................... 3
2. Қазақстан Республикасының валюта нарығы.

    2.1. Валюта  нарығы және валюта  нарығын  реттеудің мағынасы мен қажеттілігі..........................................................................................................4

2.2. Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды реттеу..................................................................................................................8

2.3. Қазақстан Республикасында валюта  нарығын реттеу.......................17

3. Қорытынды...............................................................................................18

4. Пайдаланылған әдебиеттер.....................................................................20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Кіріспе.

Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда – бұл шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда – белгілі бір қоғамдық-экономи-калық формация шегіндегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.

Валюталық  жүйелердің  дамуы  өз  кезегінде  валюта  нарықтарының  дамуына  септігін  тигізді.  Валюта  нарығы – FOREX  (Foreign Exchange  Operations – шетелдік  айырбас  операциялары) деп аталады.  

Қазіргі  уақытта  валюта  нарығы  ең   үлкен  қаржы  нарығы.  Қазақстан  Республикасына бүгінгі  таңда валюта  нарғына  маманданған  көптеген  дилингтік  компаниялар  келіп  жатыр. 

Халықаралық валюталық  қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына  қатысты   халықаралық   экономикалық   қатынастарға   делдал  болады.

Валюталық қатынастар жағдайы  ұлттық және дүниежүзілік экономиканың дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.

Қазақстан  Республикасында  КASE  қор  нарығында  тек  акция, облигациялармен  ғана  емес,  сонымен  қатар  валюталармен де  операциялар    жасалады.  Ұлттық  валютамыз – теңге  1999  жылдан бастап  еркін  жүзу  бағамымен  келе  жатыр,  яғни оның  бағамы  сұраныс пен ұсыныс  арқылы  анықталатын болды.  Еркін жүзу  бағамы – ел  экономикасының  жаңа  дәрежеге  көтерілгенінің  белгісі.

Валюта  нарығы  ел  экономикасын  қан  жүйесі  секілді.  Валюта  нарығын  реттеу  –  бүкіл  ел  экономикасын  реттеудің  алғы  шарты.

Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.

Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға болады.

 

2. Қазақстан Республикасының валюта нарығы.

1. Валюта  нарығы және валюта  нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі.

Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.

Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға болады.

Валюталық нарық дегеніміз – ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми орын.

Халықаралық есеп айрысу спецификасының маңызы мынада: валюталық баға төлем құралы ретінде көбінесе шетелдік валютаны қолданады, өйткені әлі халықаралық бүкіл мемлекетгерде алуға тиісті белгілі-бір валюта жоқ, сондықтан да сыртқы саудада, несиеде, инвестицияда мемлекет аралық есеп айрысу үшін бір валютаны екінші валютаға сату керек. Валюталық курстың бағамы оны сатып алу қабілеті арқылы белгіленеді.

Валюталық бағам  дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі- мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады. Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді.

Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды  валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық  бағамды анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық  бағамды – номиналды бағам деп атайды.

Валюталық бағамның үш түрі бар:

• белгіленген;
• өзгермелі;
• аралас;

Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей қалынған  бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді. Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.

Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.

Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген валюталық бағам да  бар.

Валюталық операциялар  дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни, валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып табылады. Валюталық операциялар ағымдағы операциялар жане капитал қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді.

Ағымдағы операцияларға жататындар:

• тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
• 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу; 
• салымдар   (депозиттер),   инвестициялар,    заем   және   өзге   операциялар   бойынша  девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге кірістерді аудару және алу; 
• гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік сомманы,  жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа соммаларды аудару;
• капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын барлық өзге де  валюталық операциялар.

Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар:

• инвестицияларды жүзеге асыру;
• интелектуалдық   меншік   объектілеріне   ерекше   құқықты   толық   беруді   көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды жүргізуге арналған аударымдар;
• жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар;
• тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп  айрысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
• 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу;

Мемлекеттің әлем экономикасына  кіруі валюталық қатынастар жүйесінің  дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді. Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне жағдайна бейімделген. 

Валюталық бақылау  мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:

• экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
• қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүргізуді бақылау;
• капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
• валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.

Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың                    (валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту, ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.

Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.

Валюталық бақылау  капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі ретінде бола алады.

Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының нығайту.

Валюта бақылауының  мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.

Валюта нарығын  бақылаудың негізгі бағыттары:

• Жүргізілген валюта операцияларының қолданылып жүрген заңдарға сәйкестігін және оларды жүзеге асыру үшін қажетгі лицензиялар мен куәліктердің болуын анықтау;
• шетел валютасындағы төлемдердің контракт шарттарына сәйкес келуі тұрғысынан негізділігін тексеру;
• валюта операциялары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығын және дұрыстығын тексеру;
• валюта бақылауы органдары мен агенттері өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының резидентгері мен резидент еместері жүргізетін валюта операцияларының қолданылып жүрген заңға лицензиялардың немесе тіркеу куәліктерінің шарттарына сәйкестігі тұрғысынан бақылау жасауды жүзеге асыруға міндетті;
• валюта бақылауы органдары өз құзыры шегінде нормативтік актілер шығарады, анықталған тәртіп бұзушылықтарға жол бермеу жөнінде талаптар қояды және Қазақстан Республикасының барлық резиденттері мен резидент еместері орындауға міндеггі болып табылатын  заңдарда козделген басқа шараларды қолданады.
• валюта бақылауы агенттері құқық қорғау органдары  мен  Қазақстан  Ұлттық Банкіне олардың клиенттері валюта операцияларын  жүргізген кезде жіберген валюта заңдарын бұзудың өздеріне мәлім болған барлық фактілері туралы хабарлауға міндетті;
• валюта бақылауы агенттері өз қызметін жүзеге асыру үшін алда берілген көзделген жағдайлардан басқа кезде өз клиенттерінен тек олар арқылы жүргізілетін валюта операциялары бойынша ақпарат сұрап алуға құқығы бар;
• валюта бақылауы органдары өз қызметін жүзеге асыру үшін валюта бақылауы агентгерін тартуға және олардың міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар беруге құқы бар. Валюта бақылауы агентгері валюта бақылауы органдарының мұндай тапсырмаларын орындауға және олардың орындалғаны туралы белгіленген мерзімде есеп беріп отыруға міндетті.

 

 

 

 

2.2.  Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды реттеу.

1. «КАПИТАЛ ҚОЗҒАЛЫСЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТІРКЕУ ЕРЕЖЕСІнің» мақсаттары үшін мынадай ұғымдар қолданылады:

• Шарт – кредиттік немесе инвсстициялық келісім, келісім-шарт, құрылтай шарты және капитал қозғалысымен байланысты валюталық операциялар жүзеге асырылатын басқа да құжаттар;
• Шетелдік еншілес немесе қауымдасқан ұйым – дауыс беретін акцияларының 10 және одан да көп проценті (қатысушылар дау-ыстарының жалпы санынан 10 және одан да көп процент) рези-дентке тиесілі заңды тұлға  – резидент емес;
• ОКПО коды – Кәсіпорындар мен ұйымдардың жалпы жік-теушісіне сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттік статисти-каның уәкілетті органы заңды тұлғаларға, заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктеріыс берілетін бірегейлендіру коды;
• Резидент еместің экспорт-импорт мәмілесін кредиттеуі – резидент еместің резидент еместен сатып алатын тауарларды (жұмысты, қызметті) төлеуге 120 күннен астам мерзімге аванстық төлемі немесе резиденттің Қазақстан Республикасына импортталатын тауарларды (жұмысты, қызметті) төлеуге 120 күннен астам мерзімге төлемді кейінгі қалдыруы;
• Иинвестициялау объектісі – жарғылық капиталына салым салына-тын (салынған) немесе бағалы қағаздары сатып алынатын (сатып алынған) Қазақстан Республикасының заңды тұлғасы;
• Резидент емес-кредитордың резидент-заемшыға қатынасы – резидент емес пен резидент арасындағы мәмілелердің экономикалық нәтижелеріне әсер етуі мүмкін резидент еместің резидентке қатысты экономикалық-құқықтық сипаггамасы. Резидент емес-кредитордың резидент-заемшыға қатынастары мынадай болуы мүмкін: тікелей шетелдік инвестор, шетелдік еншілес немесе қауымдасқан ұйым, басқа да қатынастар;
• Портфельдік инвестициялар – мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды және коммерциялық ұйымдардың басқа да баға-лы қағаздарын сатып алу, сондай-ақ заңды тұлғаның акцияларын сатып алу (қатысушының салым енгізуі), оның нәтижесінде осын-дай сатып алуды (салым енгізуді) жүзеге асыратын тұлғаға осы заңды тұлғаның дауыс беретін акциялардың 10 процентінен аз (қатысушылар дауыстарының 10 проценгінен аз) тиесілі болады;
• Тікелей шетелдік инвестор – тікелей инвестицияларды инвестиция-лау объектісіне жүзеге асыратын (жүзеге асырған) заңды немесе резидент емес жеке тұлға;
• Тікелей инвестициялар – интеллектуалдық творчестволық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды қоса алғанда ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар және заңды тұлғаның акция-ларын (қатысушылардың салымдарын) төлеуге басқа да мүлік са-лымдары, оның нәтижесінде осындай салымдарды жүзеге асыратын адамға осы занды тұлғаның дауыс беретін акцияларының 10 және одан да көп проценті (қатысушылар дауыстарының жалпы санынан 10 және одан да көп процент) тиесілі болады;
• Қайта инвестициялар – тікелей шетелдік инвестордың Қазақстан Республикасының аумағында бұрын жүзеге асырылған инвестициялардан алынған кірістерді инвестициялау объектісіне салуы;
• Уәкілетті банк – валюталық операцияларды, оның ішінде клиенттердің тапсырмалары бойынша жүзеге асыратын, банк заңдарында көзделген операцияларды  жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің (бұдан әрі – Ұлттық Банк) лицензиясы бар екінші деңгейдегі банк;
• Уәкілетті мемлекеттік орган – мемлекетгік мүлікті иелену, пай-далану мен басқару жөніндегі қатынастарды реттейтін мемле-кеттік басқару органы, сондай-ақ инвестициялау объектісіне қатысты мемлекеттік меншік құқығы субъектісінің қызметін атқаратын мемлекеттік органдар.