Радиохабарлардың тіл мен стиль ерекшелігі

   Монолог – радионовелла, радиохат сияқты хабар түрлерінде  қолданылады. 

    Монологтың сөз  сөйлеушінің өзінің көңіл –  күйі мен ішкі толғаныстарынан  басқаша келетін түрі де бар.  Ол хабарлау, баяндау тұрғысындағы  монолог. Мұнда оқиға сендіру  мақсатында оның жай – күйін  логикалық тұрғыда дамыта мазмұндау  қажет. Яғни, үгіттік сипатта бар  болуы мүмкін. Бұл орайд субьекті  мен объекті бөлініп, сөйлеуші  сөзі өзіне байланысты емес, керісінше басқа біреуге арналғандай болады. Оның өз адресі бар деген сөз. Монологты бір адам жүргізетін болғандықтан, көбіне – көп ол шешендікті, сөз тапқырлықты қажет етеді.

   Бұған керісінше  диолог – екі немесе одан  да көп адамның микрафон алдында  сөйлесуі, әңгімелесуі. Радио тілінен  жай сөйлеу тілін қалай айыруға  болады? Радио тілі деңгейіне  көтерілмеген сөйлеу тілі ресми  емес, дайындықсыз болып келеді. Онда сөз қалай айтылса да  ерікті, ал тілдік бейнелеу құралдары  әбден сұрапталмаған, сөздің дәлдігі  мен толықтығы қажет бола бермейді. Сөйлеушілер сөз аяғын бітірмей  – ақ, бір – бірін екпін,  қимыл арқылы түсініп, аяқтай  береді. Яғни, жартыкеш, аяқталмаған  ойлар, сөйлемдер орнын алуы  мүмкін. Оның үстіне түсінбеген жайларды, сөздерді қайталап айтуға болады. Өйткені, ол сөздер эфирге айтылып жатқан жоқ. Ал радио тілін дұрыс қолданамын деген сөйлеушілер бұл секілді жауапсыздықты, орынсыз сөйлеп, артық – ауыс әңгіме айтуды қаламайды. Күнделікті өмірдегі сөйлеу сөздерінде айтылатын әдеби, мәдени нормаға жатпайтын сөздер радио тілінде қолданылмайтыны түсіінікті.

      Сөйлейтін  сөз радиода негізгі қызмет  атқарады. Ал «радио тілі» одан  гөрі кеңірек. Себебі, радио тілінің  өз заңдылықтары болады. Оның  бәрі тәжірібиеден, радио саласы  бойынша қалыптасудан туады. Демек,  радио тілі қарапайым түрде  түсінбеу керек, оның өз алдына  ғылыми негізделген көптеген  ерекшеліктері, сипаты бар. ОЛ  бір ғана ұғымға сымайды. Сондықтан  радио тілін жан – жақы және  жинақтап, кең ауқымда анықтау қажет. Сөз бен тілдің айырмашылығын білу керек. Тіл - сөзге қарағанда кең ұғым. Радио тілінің белгілі бір мақсаты, міндеті, жауапкершілігі болады. Қоғам мен адам алдында көтерер жүгі  мен атқарар қызметі зор. Радио тілі – белгілі бір дәрежеде халықтың әлеуметтік және өмірлік қажетін өтейтін тіл құралының өзіндік айрықша шарттары бар сала. Сөз де, сйлеу де, әңгімелесу де – бәрі айналып келгенде тілге бағынышты. Тіл – ғылыми категория. Радиодағы сөйлеу, әңгімелесу тілден жаралып жатыр. Ал жайшылықта айтылы салған сөз радио тілі дәрежесіне көтерілмеуі мүмкін,Ол үшін сөздің мән – маңызы болуы керек.

   Ауызша сөздердің  кәдімгі күнделікті нормасы сол  өзгермеген қалпында радиода  қолдана беру жарасымсыз. Яғни, ауызша  сөздерді радиохабраларға үлгі  ретінде қабылдап, көшірме жасаудың  қажеті жоқ. Себебіауызша сөздердің  өзі радио қолданылғанда  іріктеліп,  керегіне қарай белгілі мөлшерде  пайдаланып отырды. Ауызша сөздің өзі шексіс  әрі талғамсыз қолдану радиохабарлардың сапасын нашарлатады. Радио тілінің нормасын бұзды. Мысалы, көркем, әдеби драмалық хабарларда және мәтінсіз айтылатын құжаттарда ауызша сөз тек қажетінше қолданылады да, артық мөлшерде қолдану орынсыз болып шығады. Сонымен бірге, ауызша сөзді мөлшерсіз қолдану радиохабарлардың көркемдігін төмендетеді. Сондықтан ауызша сөзді талапқа сай қолданғанда ғана сәтті пайдалануға болады. Қазіргі әдеби тілде ауызша сөздер мен сөздерінің жақындасуы байқалады. Мұның өзі радио тілінің күрделеніп келе жатқанын көрсетеді. Әрине радио өзіне қажетті мүмкіндіктерді жақсы пайдалану үшін ауызша сөзі, оңай айтылу, дыбыстану жүйесін қолданатыны белгілі. Осыдан келіп ауызша сөзді радиосөзге  айналдыра білу де өнір. Ол үшін фонетиканың, морфологияның, лексиканың, синтаксистің де қазақ тіліндегі заңдылықтарынан хабар болу керек. Сонда ғана радиода хабарлар дайындауда табысқа жетуге болады. Ал радио сөздің нормсы және базсы қалай жасалады десек, бұл да өз алдына мәселе. Ауызша сөзді дамыта отырып, әсемдеп, көркемдеп, оралымды да, мағыналы түрде қолдана білу – радиосөзді жасайтын жол. Тілдік бояуларды арттыру үшін эпитет, метафора, теңеуді пайдалану тиімді. Сондай – ақ, қанатты сөздерді қолдану да радиосөзге ерекше әсер беріп, күшейтеді. Тындарманға тартымды сөз болып шығады.

  Сонымен, радиосөздің  нормасын жасайтын лингвистикалық  база – ауызша сөздің стилистикасы  болып табылады. Бұған қоса айтар  нірсе, белгілі бір нормадағы  ауызша сөз – радиосөздің негізі  болып есептелінеді. Ал осы радиосөздердің  жалпы жиынтығы: нормалары, стилистикасы,  заңдылықтары, жүйесі, қалыптасуы мен  дамуы, тағы басқа көптеген  компаненттері радио тілін құрайды. 

  Бұдан келіп шығатын  қорытынды не?

   Демек, раиода хабарлады  оқып берудің қажеті жоқ. Тек  қана әдістемелік бюллетендерді  немесе газеттің ресми ақпаратын ғана оқыған дұрыс. Ал басқа радиолекция, радиобаяндамаларды оқымау керек, ауызша айтып беру керек.  Бұл ретте көркем материалдарды да оқудың арнайы тәсілдерін таппаса, ойдағыдай болып шықпайды. Радиохабарларда қолданылатын сөз жазбаша сөз емес (мысылы, кітаптағы секілді), негізінен ауызша сөз екенін есетн шығармау керек. Мұны айтқанда мынаған назар аудару жөн. Жавзбаша сөз – ауызша хабарламаның үлгісі бола алмайды. Ауызша сөздің өз орны бар, жазбаша сөздің де орны ерекше. Әрқайсысы өзіне тән жағдайда ғана қолданылғаны орынды. Радиода ауызша сөздің әсері мол.

Әсіресе, шеберлікпен сөйлеген сөзднр тыңдарманға әсер етпей қоймайды. Шешендік стильдің қажеттігі де осында. Ал  радиодағы сөз тыңдаушыға әсер етсе, онда сол хабардың да  жақсы дайындалғандығы  көрсетеді.

Олег Табаков: «Рдиода  көбінесе актерлік штамптан қашуға тура келеді. Оның сахна экранғақойылатын талаптан айырмашалығы соншалық, актерлік ойнау шеберлігі басқа қырыннан танылады, яғни дыбыстық образ жасауға  көп көңіл бөлінеді» - деді. [2.41б]

Хабар дайындағанда әртүрлі  сала бойынша: өндіріс жұмысына немесе ауыл шаруашылық мамандарына арналуы  мүмкін.  Сондай-ақ, дәрігер, мұғалім, өнер адамына арналуы мүмкін. Ал жас ерекшелігіне сай. Зейнеткер, қызметкер, студент, мектеп оқушысы, балалар бақшасына  арнап дегендей... Осындай топтарға тіл, стиль ерекшелігін қолданып, хабарлар дайындау керек.

Стиль –гректің «жазу құралы»  деген сөзінен шыққан термин. Ертедегі римдіктер бір ұшы сүйір, бір  ұшы қалақша кішкене таяқшаны тақтаға сөз жазу үшін қолданып, оны «стиль» деп  атаған. Стиль  тіл ғылымына, лингвистикаға сүйенеді. Яғни, тілді қолдану сипатына қарай  стиль туып, қалыптасады.  Стиль  тіл біліміне қатысты бола отырып, өз алдына мақсат-міндеті бар, пән  ретінде қарастырылады.

Тілдің көркемдегіш, бейнелегіш, мәнерлі, әсерлі мән беретін құралдарын стилистика дейміз.  Стиль – көркемдеп  сзйлеудің, ойды айтуды мақсатына қарай  әсерлі, мәнерлі жеткізудің тілдік амал-тәсілдерінің жиынтығы. Тілдік дыбыстардың, граматикалық тұлғалардың, сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің қалыптасқан жүйесі. Стиль – шығармашылық  ерекшеліктерді білдіреді.

Әдетте, сөйлеу тілінің стилі болады және жазба тілдің стилі болады. Стиль түрлері: 1. Әдеби стиль. 2. Ылыми  стиль. 3. Публицистикалық стиль. 4.Ресми  стиль болып  бөлінеді.

Стильтуралы ғылымдар әр кезде пікірлер айтқан. Мысалы: Бюффон: «Стиль дегеніміз  –адам», дейді. Ал ертедегі ойшыл Платон болса: «Мінез қандай болса, стиль де сондай» деген. Орыс академигі Виноградов пен қазақ академигі Қ. Жұмалиев стиль стиль туралы көп зерттеген. В.Виноградовтың «Авторлық проблема және стильдер теориясы» деген, Қ. Жұмалиевтің  «Стиль- өнер ерекшелігі» деген еңбектері  құнды зерттеулер. Стиль бірден қалыптаспайды. Оның бастауы, дамуы, қалыптасуы сияқты кезеңдері  болуы  заңды. Стиль  көбіне жазушы, журналистерге айқын  көрінеді. Көркем шығарма мен публисцистикадағы  стильдің өзіндік айырмашылығы бар.  Публицистикалық стильге  баспасөздің , радио мен телевидениенің, яғни бұқаралық  ақпарат құралдврының тілдерін жатқызуға болады. Бірақ бұлардың өзінде стиль әрқайсына тән белгілерімен, сипатымен ерекшеленіп қолданады.[1.58.б]

Сондай-ақ, ұлттың тілінде өзіндік  стиль өрнектері жүйеленеді. Ал үлкен  масштабта әдеби ағымдар мен  әдістерде де стиль қалыптасады. Сонымен бірге, әрбір жеке шығарма  иесінің басқаға ұқсамайтын жеке стилі кездесуі мүмкін. Олардың өздерінің дара қолтаңбасыболады.  Қазақ тілінің  қазіргі стильдік  тармақтары  ауыз әдебиетінен басталып, әсіресе ХІХ ғасырда қазақ бапасөзінің  пайда болуына  байланысты жазба түрдегі стильдер қоғамдық әртүрлі салалар бойынша дами бастады. Сол кезде қазақ тілінде мерзімді баспасөздің шығуы публисцистикалық стильді өмірге әкелді. Шоқан, Абай, Ыбырай шығармаларындағы публисцистикалық стиль де белгілі.

Публицистиканың стилін оның жанрларынан  да көруге болады. Демек, әр жанрдың  өзіндәк стилі бар. Мәселен, очерк  пен фельетоның стилі бірдей емес. Онда қолданатын сөздер де, сөйлемдер  де  өзінше. Фельетонда сатиралық  уытты сөздер мен тіл қолданылса, очекте жағымды, ұнамды жайларға байланысты көркем сөз бен тіл қолданылады. Радиохабарлар стилінде сөйлеу тіліне сай екшеленген, сұрыпталған әуезді, әуенді, сазды, интонациялы, мәнерлі, айшықты фразалар, сөз тіркестері пайдаланылады. Сонымен бірге, фразалардың ұзын-қысқалығын байқап, сөздердің ретімен құрастырылуы қажет. Лексиканы дұрыс пайдалану мен дұрыс бейнелеуге назар аударған өжөн. Әрбір айдиторияға терминнің  түсінікті түрін ескеру мен фразалардың түсінуге қолайлылығы мен айтуға қолайлығын ескеру  - стильді радиоға бейімдейді. Цифрларды түсіндіре білу қажет. Радиостильге қатысы бар, көңіл-күйге әсер ететін  факторлар қатарында а тылар сөздің көңіл-күйге әсер ететін  бояуларын, лиризмді байқау керек. Сондай-ақ, ауызша және жазбаша сөздің арақатынасын аңғару жөн.  Сөз нешінші жақта айтылмақ? (І-ІІ-ІІІ-жақтарда). Монолог немесе диалог түріндегі сөздер ме? Бұлардың да стильге әсер ететінін ұмытпау лазым. Радиодағы стильдің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тағы бір сипаттарға мыналарды жатқызуға болады; хабардың түрлері қалай берілуі тиіс?

Айталық, оның жүргізілу, жеткізілу  бағыты қандай? Мысалы, үгіттік мақсатта ма, түсіндірушілік мақсатта ма,  баяндау  мақсатында ма, нұсқау мақсатында ма, хабарлау  мақсатында ма? Бұлардың да бір-біріне ұқсамайтын ішкі  стильдік айырмашылықтары  бар. Көркем радиохабарлар мен жаңалықтар немесе соңғы хабарлар, сондай-ақ саяси  хабарлар стилі де  бірдей болмайды. Мұны радиожурналистер жіті ажырата  білуге тиіс.

«Әдеби  тіл талай ғасырлардан  бері пайда болып, дамып келе жатқан лингвистика саласы. Оның қалыптасуы да бірден  бола қалмаған және  алдағы уақытта да  жалғаса беретін процесс. Әдеби тілдің пайда болу көздерін тіл зерттеуші ғалымдар былайша жүйелейді: 1. Ауызекі әдеби тіл. 2. Ауыз әдебиетінен. 3. Орхон-Енисей-Талас ескерткіштері жазбаларынан. 4. Түркі тілдері жазушыларының қыпшақ тобынан.

Қазақ әдеби тілінің қалыптаса  бастауы ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Қазақ  хандығы құрылып, өз алдына мемлекет болуынан профессионал-кәсіби дәрежеге ұштасады. Алғашқы қазақ хандары  басқа елдермен қарыма-қанытаста  жазбаша құжаттар мен хат-хабар  алмасып тұрған. Мемлекеттік жарлықтар, заңдарды жазуға түсірген. Осылардың  бәрінде әдеби тілдің көптеген белгілері  бар еді. Армениядағы Матенадаранда  қыпшақ жазулары сақталған.

Ал әдеби тілді қалыптастыруда, әсіресе, ақын-жазушылар поэзиясы ерекше рөл атқарады. Сонау ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы Шалкиіз, Асанқайғы, Доспанбет, Қатуған, Бұқарлардың өлең-жырларында әдеби  тіл қолданылады, көркемдік бояулар  айқын көрінді.

Жалпы қай халықтың болса да әдеби  тілі дамуы үшін жазудың орны ерекше, жазу арқылы жазба әдеби тіл қалыптасады.

Зерттеушілер  әдеби тілдің қалыптасу  жолдары мен кезеңдерін бірнешеге  бөледі. Алайда солардың ішінде көкейге  қонатыны  - ұлт болып қалыптасқанға  дейінгі және ұлт болып қалыптасқаннан кейінгі әдеби тіл туралы ұғым. Әрбір халықтың өзіндік ұлттық әдеби тілі болуы тиіс. Қазақ әдеби тілі, әсіресе ХІХ ғасырда Ы. Алтынсарин мен А. Құнанбаевтың  шығармашылығына байланысты жаңа сатыға көтеріліп дамыды. Бұл кезде тұңғыш ғалымымыз Шоқанның да жазбаларының әжептәуір әсері қалды.

Осы ХІХ ғасырдың екінші жартысында, яғни 1870 жылы жарық  көрген «Түркістан уалаяты газеті» мен 1888 жылы жарық  көрген «Дала уалаятының газеті»  әдеби тілді дамытуға үлес қосты. Бұл газеттерде  әдеби, ғылыми, публицистикалық  материалдар, шығармалар жарияланып тұрды, әдеби тіл кеңінен қолданылды.

Әдеби тіл әдеттегі жай тіл емес, ол халық тілінің әбден сұрыптаған, іріктелген, елеп-екшелген, таңдап-талғанған  түрі. Әдеби тілдің белгілі бір  заңдылықтары мен нормалары бар. Мәселен,  лексикалық нормалар, грамматикалық  нормалар, орфографиялық және орфоэпиялық  нормалар  сақталып отыруы тиіс.

Сонымен бірге, әдеби тілдің мәдени нормалары да ұмытылмауы қажет. Сөздердің  мәдени мңызы мен мәні әрұқашан ескерілгені  жөн. Бұл орайдағы әдеби тіл мәдениетінің жауапкершілігін әрбір журналист  ескеруі керек. Хабарлар дайындалғанда, материалдар жазғанда қалам иелері өз шығармашылығында әдеби тілдің інжу-маржанын пайдаланады. Шығарманы немесе хабарды  тілдік бояулармен көркемдеуде, безендіруде, суреттеуде, бейнелеуде – әдеби  тілдің алатын орны шексіз. Ал оны шеберлікпен, тапқырлықпен қолдана білу жазушы мен журналистің  өзіне көп байланысты. Яғни, әдеби көркемдік бейнелеу құралдары үшін өте қажет категория.

Ал радиохабарларында  әдеби тілді  қолдану сипаты қандай десек, мына жайларды айтып өткен  жөн. Әдеби тіл – әдеби дрмалаық хабарлардың бояуын арттырады. Қандай хабарлардың  болса да тартымды, қызықты тілмен берілуін қамтамасыз  етеді. Хабарлардың  тілінің құрғақ шықтауына  көмектеседі. Яғни, барлардың, материалдардың, мәтіндердің шығармашылық сапасын көтереді. 

Сондай-ақ, әдеби  тіл радио тыңдаушының  көңіл-күйін сезіміне әсер ету құралы ретінде аса пайдалы. Нәзік нақышты, астарлы ойлы, сырлы  сазды фразалар мен тіркестер  құруға  мүмкіндік  береді. Әдеби  тілдің  тағы бір  эфирдегі қажетті  сипаты – ұнамды тіл оралымдары мен сауатты да, мәдени тілді орнымен  қолдану  радиохабарларын дайындауда табысқа  жеткізетін  жолдардың  бірі.

Ауызша әдеби тіл мен  жазбаша әдеби тілді радиохабарларда  шеберлікпен пайдалана білудің  жөні бөлек. Әдеби тіл өмірдің, қоғамнның барлық салаларында бүгінде кеңінен қолданылып келеді. Саяси, ғылыми, экономикалық мәдени және әдебиет пен өнер саласында әдеби тілсіз іс  атқарылмайды. Бұқаралық ақпарат құралдарының барлық түрлерінде әдеби тіл күнделікті әрі үздіксіз пайдаланылады. Сонымен бірге, әдеби тіл халықпен бірге жасасып, болашақта да  өсіп-өркендеп, дами береді.