Экономикалык

КІРІСПЕ

Меншіктің юридикалық мағнасы мүліктік қатынастар. Меншік иесіне заңмен белгіленген мүлік  тиесілі бола алады.

Меншіктің экономикалық мазмұны тұтас шаруашылық процесін қамтиды да, товарлар мен қызметтерді  өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарына араласады.

Меншік өндіріс  нәтижесін иемденумен байланысты адамдар  арасындағы объективті қатынастар жүйесі.

Меншік иемденуге  қарағанда абстрактілі түсінік  болып табылады. Иемдену затқа  иелік етудің қоғамдық нақты тәсілі.

Меншік пен  иемденудің өзіндік ішкі заңдары бар, олар екеу: біріншісі өз еңбегінің өніміне иелік ету (қарапайым товар өндірісіне тән), екіншісі бөтен адамның еңбегінің өніміне иелік ету (капиталистік товар өндірісіне тән).

Тарихи негізгі  меншіктің түрлері жалпы және жеке. Бастапқыда жалпы меншік орын алып, ортақ еңбек ету, нәтижесін ортақ иеменуге мүмкіндік берген. Кейінннен жеке меншік пайда болды да, екіге бөлінді: еңбектік және еңбектік емес. Еңбектік жеке меншік иелері қолөнершілер, шаруалар, т.б. өз еңбегімен өмір сүретіндер (фермерлер, жеке еңбекпен қамтылғандар).

Жеке меншіктің  екінші түріне бөгде адам еңбегі есебінен баю тән. Мүліктік теңсіздікке әкеліп  қоғам поляризациясы туындауы мүмкін.

Үшінші біриемдену түрі болады, ол аралас меншік; онда қатысушылардың ақшалай жарнасы  немесе басқадай үлесі негізінде құрылған.

Мемлекеттік меншік дегеніміз, меншік объектісін басқаруды  және пайдалану шешімдерін мемлекеттік  билік органдары қабылдайтын  қатынастар жүйесі.

Коллективтік  меншік дегеніміз, өндіріс құралдары  мен өндіріс нәтижелеріне иелік ететін коллектив болатын жағдай.

Ұлттандыру –  жеке меншіктегі шаруашылық объектілерінің (жер, өнеркәсіп, транспорт т.с.с.) мемлекет иелігіне өту процесі.

Мемлекет  иелігінен  алудың негізгі принципі - бұл еріктілік, еңбек ұжымдары мен  жекелеген  азаматтардың экономикалық қызығушылығы, жариялылық, мемлекет пен халық қызығушылықтарын сақтау. Барлық осы шаралар ұйымдастырылу, басқару және жұмысшылардың материалдық қызығушылығын тудыру негізінде еңбек өнімділігінің өсуіне әсер етуі керек.

  Мемлекет  иелігінен алудың бір бағыты - ол жекешелендіру. Жекешелендіру - бұл ақысыз тапсыру, сату, акционерлеу, жеке тұлғаларға және тұлғалар топтарына жалға беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті демонтаждау. Жекешелендіру нәтижесінде мемлекет бұрынғы өзінің меншігінің объектілерін иелену, билеу және басқару құқығын жоғалтады. 

    Жекешелендіруді  кейде әлемді жаулап алатын  тыныш революция деп те атайды. Негізінде қазір бұл процеске  түрлі әлеуметтік экономикалық  қатынастардағы әлемнің 50-ден  астам елдері қатысады. Осы қайта құрулардың ұмтылушылығы, әлемде әсіресе 1981 жылдан бастап күшейді және қазір олар меншіктің жаңа қатынастарын құрудың өзекті процесі ретіндегі даудың кез-келген  деңгейі мен идеологиялық бағыттарынан тәуелсіз барлық елдерде жүргізіледі.

Жекешелендірудің  негізгі себебіне мемлекеттік кәсіпорындар тәртіп бойынша ұлттық байлықты жұмсаушы болып табылатын, бюджеттік дағдарыстар  әсерінен болған қаржы тапшылығы  жатады.

  Жекешелендірудің  басты мәселесі - экономиканың жеке  секторында тауарлар мен қызметтер  өндірісінің басым бөлігі орталықтанатын институтционалдық өзгерістерді қамтамасыз ету. Мақсаты - мәжбүрлі мемлекеттік тапсырманы қысқарту, тауарлардың нарықта еркін сатылуын кеңейту, бағаны бейтараптандыру, тауар өндірушілердің бәсекелестігі мен олардың экономикалық жауапкершілігін қамтамасыз ету. Алайда, осының  барлығы экономикалық және заңды нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік қызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген кәсіпорындардың барлық жеке және заңды иелері тек экономикалық және заңды борыштарды атқаруға ғана емес, яғни сақталуы, көбеюі, меншік объектілерінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар нарықтық жүйе инфрақұрылымын құруға келісті. Алайда түрлі елдердегі жекешелендірудің нақты қадамы түрлі нәтижелер берді.

    Қазақстанның  меншік иелеріне, оларды қиын  өтпелі экономикада қарау, псевдонарықтық  жағдайларға бейімделу және оларға  нарыққа психологиялық қатынастар  және меншіктің түрлі формаларына  психологиялық  қатынастар құру  маңызды болды. Мемлекет халықты реформаны өткізудің қажеттілігіне сендіру, нарыққа қызығушылық қатынастарына тәрбиелеу үшін барлығын істеуі керек еді. Осының барлығына уақыт керек еді, ал ол болған жоқ.

 Жекешелендіру – мемлекеттік немесе муниципалды меншік объектілерін тегін немесе ақылы жеке меншікке айналдыру. Жекешелендіру мемлекетсіздендіру деп аталатын кең мағыналы процестің бір бөлігі.Жекешелендіру. Нарықтық құрылымының дамуын жеделдету мақсатында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру жоспары жасалды. Ең бірінші кезекте нәтижесіздік танытқан мемлекеттік секторларды жекешелендіру қажет болды. Қазақстандығы жекешелендіру салық салу реформасы, бағаны қалыптастыру, еңбекті өтеу және бөлектену саясатымен қатар жүзеге асырыла бастады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

І. Меншіктің экономикадағы рөлі. 

1.1Меншік-экономикалық  категория ретінде

   Меншік  проблемасымен біздің әрқайсымыз  өмір бойы күн сайын ұшырасып  отырамыз. Адамдар “менікі” және  “ басқанікі” , “біздікі” деген ұғымдарды айыра білу қажеттілігіне ұдайы ұшырасады. Басқаша айтқанда, бұл ұғымды экономикалық жүйенің орнығуына, үкіметтің шараларына, табысты бөлісуге меншік ықпалын талдайкеліп түсінуге болады.

    Меншік  – адамдардың өндірістік және  өндірістік емес заттарды иемденудің  тарихи анықталған қоғамдық  тәсілі. Ол әр-қашанда бұйымдармен байланысты (мүліктермен, иемдену нысандарымен).

   Меншік  және меншік қатынастарының құқықтарын  айыра білу талап етіледі.

   Меншік  құқығы заң санатының тұрғысынан  алғанда иелік ету, ұйғарым  жасау және мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы болып шығады. Меншік құқығы біздің қатысуымызбен қоғамдық өзара бірлескен әрекеттер реттейтін ереженің басым бөлігін құрайды.

   Меншіктің  шынайы қатынастары оның экономикалық  жүйелерінің негізін құрай отырып  тарихи – мәдени, ұлттық, географиялық, демографиялық және қоғамның басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады.

    Өндіріс  құралдарын меншіктену өндіріс  процесінде болатын адамдар арасындағы  экономикалық өзара қатынастар, өзара байланыс сипаты ғана  емес, сонымен бірге өндіріс өнім, тауар қызмет оның айырбасталу және тұтыну формаларын да анықтайды.

   Мемлекет заңнама негізінде “ ойын ережесін ” бекітеді: кім, қандай жағдайда, қандай жүріс жасай алады?

  Сонымен  қатар меншік құқығы өз мақсатын  көздеген адамдардың таңдау еркіндігін  анықтай отырып, не және кімге тән, меншік иесінің ауысуы қалай өтеді деген мәселелерді айырады.

Бұл ретте меншіктің  обьектісі мен субьектісі деген  ұғымдарғы айыра білу қажет. Мәселен: бұл – Абайдың үйі дегенде, үй меншік обьектісі, ал, Абай – субьектісі болып саналады

    Егер  меншікті адамдар арасындағы  экономикалық қатынастар деп қарайтын болсақ,  онда оған жауап беруге  болады. Меншіктік қатынас – заттарға байланысты адамдар арасындағы: субьект: обьект деген формула арқылы айқындалады. Басқаша айтқанда, Меншік қатынасы дегеніміз игілікті иемдену мен оның басқаның иелігін алу жөніндегі субьектілер арасындағы қатынастар жүйесі болып шығады.

   Меншік  иесі заттардың пайдалы қасиеттері  әрқашанда өз қызығы үшін алынуын  қалайды. Заттарды  иемденуге   немесе соған жуықтауға  жағдай  жасап  белгілі бір мерзімге  дейін, яғни толық иесі болмай тұрып – ақ тұтынуға  немесе  шектеусіз мерзімге дейінб яғни толық иесі ретінде пайдалануға болады.

Бірнеше жағдайларды  ұсынамыз.

1. Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін щеберханаңыз бар, және өзіңіз сағат жөндеумен шұғылданасыз
2. Жағдай. Меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханада жалданған қызметкер бар. Ол өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана табысын иемденеді. Ал, сіз оның жұмыс нәтижесін – жөнделген, тұтынуға болатын сағаттарын иемденесіз
3. Жағдай. Сіздің өз шеберхананызбен шұғылдануынызға уақыт жоқ, бірақ оны сатқыңызда келмеиді сондықтанда оны 5 жылға жалға бересіз. Жалгер 5 жыл бойы шеберхананы өз қалауынша пайдаланады. Сіз жалдау төлемін табыстан аласыз, ал жалгер өз еңбегінің нәтижесін иемденеді.
4. Жағдай. Барлығы 3 жағдайдағы  бірақ жалгер өзі жұмыс істемейді сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүргізуге асыратын жүмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің енбек нәтижелерін өзі иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін табысты иемденесіз

Осы жағдайларда кімнің меншік иесі, кімнің қожа екендігін, шеберхананы  және шеберханадағы еңбек нәтижелерін кімнің пайдаланатындығын анықтаңыз.

1-кесте. Жауап

 

  Бұл жағдайда мынаны көруге болады: меншіктің өндіріс факторларына қатынастарынан меншік қатынастары және еңбек нәтижелері шығады. Меншік табыс әкеле бастаған сәттен бастап өзін экономикалық жағынан ақтай алады. Меншік қатынастарын бір  жағында – жеке меншік, ал екінші жағында – қоғамдық меншік бар екі полюс секілді түсінуге болады.

Меншік дегеніміз не деген сұраққа жауап күнделікті тұрмыс тіршілікпен, иелік етумен байланысты беріліп жүр. Француз социалисі Пьер Жозеф Прудонның \1809-1865жж\ меншік-ұрлау деген мағынаны береді деген.

Меншік-адамның  затқа жай қатынасы ғана емес,меншік осы затпен байланысты, алайда күнделікті тұрмыстағы түсінігіміздей жай зат емес, осы заттарды иемденумен байланысты адамдар арасындағы қатынас.

 К.Маркс меншіктің  әлеуметтік-экономикалық мән-мазмұнын  ашуда елеулі үлес қосқаны  даусыз мәселе.

Алайда жоғарыда келтірілген П.Ж. Прудонның меншік туралы түсініктемесі де оның адамдар арасындағы қатынас екендігін сипаттайды.

Ал қазіргі  батыстық экономикалық пікірлерге көңіл  аударар болсақ, мысалы П. Хейненің «Экономикалық ойлау бейнесі» деген  әйгілі кітабында меншіктенуді адамдар  арасындағы қатынастар ретінде қарастырған.

Мұнда П.Хейне 1991 жылы экономика саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты американдық экономист-Рональд Коуздың меншік және рыноктық қатынастар мәселелеріне арналған терең де, ерекше идеяларын негізге ала отырып, меншік адамдардың затқа жай қатынасы ғана емес, адамдардың өзара қатынасы деп сипаттайды.

 Меншік қатынастарын  бір жағында – жеке меншік, екінші жағында – қоғамдық  меншік бар екі поляс түсінуге  болады.

   Капиталистік  жүйе жағдайында материалдық  қорлар үкіметтік емес, институттар  мен жеке адамдардың меншігі болып табылады.

   Жеке  меншік өзінің әріптестерімен  заңды келісім жасай отырып, жеке  тұлғаларға немесе кәсіпорындарға  материалдық ресурстарды өз қалауларынша  тауып, бақылап, қолданып және  кәдеге жаратуларына ерік береді. Жеке меншік институты ғасырлар бойы мұра құқығымен қуатталынады, яғни жеке меншік иесі болып әкесі өлген соң баласы мұрагер болып қалады.

   Бұл жеке  меншік құқығының бұдан өзге  де заңды шектеуі бар. Мәселен,  есірткі өндіру үшін қажетті  қандай да болмасын ресурстарды пайдалануға заң жүзінде тиым салынған.

   Коуз  теоремасы меншік құқығының мазмұны  мен бөлінуінің қорлар бөлінуіне  де, сондай-ақ айырбастың көлемі  мен жағдайына, табыстың бөлінуі  мен деңгейіне, бағаның құрылу  процесіне және сыртқы эффектіге  ықпалын дәлелдеуге арналған. Бұл теорема 1960 жылы жарияланған «Әлеуметтік шығындар проблемалары» деген мақаласында тұжырымдалынған. Қазір ол Батыста соғыстан кейінгі кезендегі экономикалық ойдың ең бір озық жетістігіндей қабылданған.