Шығындарға сипаттама және оларды жіктеу

     Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға  белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

     Өндіргіш  емес (жоспарланбайтын) – өндіріс  технологиясы мен ұйымдастырудағы  кемшіліктер салдары іркіліс  шығындары болып табылады.

     Реттелетін  – егер атқарушы шығындар деңгейіне  елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа  шығындарды – цех тексерушісі  реттейді).

     Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер елеулі ықпал  ете алмайтын шығындар.

     Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.

     Орташалар – өнімнің  бір бірлігіне шаққандағы.

     Өнімге  – өнімнің өзіндік құнына кететін.

     Мезгілге  – мезгіл шығыстары:жалпы және әкімшілік  шығыстар, тауарды өткізу бойынша  шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар.

     Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың құның бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығынң өндірістік қызметін бақылау мен реттеу;

     Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық қарастырылған  шығындарды жіктеу сәйкес келеді. 
 
 

1.3. Өнімнің өзіндік  құның, табысты  анықтаудағы  шығынның

      жіктелуі

      Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс  әкелуі мүмкін деп күтілетін, саны бар, сатып алынған құралдар. Олар баланста актив ретінде тіркеледі. Егер осы  құралдар табыс алу үшін жұмсалған  болса және алдағы уақытта табыс  әкелу мүмкіндігінен айырылса, онда олар уақыты өткен болып есептеледі.

      Өнеркәсіп кәсіпорындарында бұл шығын дайын  өнімнің немесе аяқталмаған өндірістің сату кезеңіне дейінгі өзіндік құның  анықтауда есептелінетін өнім бірлігінің өзіндік құны ретінде түсіндіріледі. Есепті кезеңнің шығындарына босалқыларды бағалауда есепке алынбайтын шығындар жатады, сондықтан олар  шығын ретінде қарастырылады. Өнімнің өзіндік құны мен есепті кезең шығындарының арасындағы негізгі айырмашылық – бұл олар тіркеуге алынған уақыт айырмашылығына байланысты.

      Тек ғана өнімнің өзіндік құны қосалқы өнімдердің бағасына енгізіледі және сатылған тауарлардың өзіндік құнының негізгі калькуляциясын құрайды, сонымен бірге есепті кезең шығындары осы калькуляциясының құрамдық бөлгі болып табылмайды.

      Өндірістік  емес шығындар жалпы шығындардың елеулі пайызын құрайды. Осыған байланысты бухгалтерлер бұл шығындарды тауардың өзіндік құнының құрамдық бөлігіне неге енгізбейді деген заңды сұрақ туындайды. Оның себептері төмендегідей:

• Активтер әлеуетті пайда табуға бағытталған, болашақта табыс әкеледі және өнімнің өзіндік құнын жоғарлатады деп күтілетін, өнімнің қандай да бір түрін дайындауды жүзеге асырудағы өндірістік шығындар. Өндірістік емес шығындар алдағы уақытта табыс әкелетіндігіне кепілдік жоқ болғандықтан қандай да бір нақты өнімнің өзіндік құнына қосылмайды. Сондықтан өндірістік емес шығындар босалқыларды бағалауда есепке алынбауы керек.
• Тауарларды қоймада сақтауда өндірістік емес шығындардың кейбір түрлері толығымен шығарылады, әсіресе өткізумен байланысты шығындар. Әрине олар босалқыларды бағалауда есепке алығанды.

Өндірістік  шығынды құрайтындар. Өнеркәсіп  өндірісінде өнімнің өзіндік  құнының калькуляциясына үш элемент  кіреді:

• Негізгі материалдар;
• Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы;
• Өндірістік жанама шығындар.

     Негізгі материалдар нақты бір өнімді өндіруге тікелей жұмсалады. Ал, көмекші материалдар нақты бір өнімнің бөлшегі ретінде қарастырылмайды, себебі олар бірнеше тауар түрлерін дайындайға қатысады. Көмекші материалдар өндірістік жанама шығындары құрамына кіреді.

     Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбек шығындары  нақты өнімді өндіру шығындарына  апарылады. Өнімді дайындауға тікелей  қатыспайтын, жалданып жұмыс істейтін, бірақ, өндіріс процесінде көмекші  рөл атқаратын тұлғалардың еңбекақысы шығындарға өндірістік емес жұмыс күші ретінде жіктеледі. Көмекші материалдар сияқты өндірістік емес жұмыс күшінің шығындары өндірістік жанама шығындардың құрамында есептеледі.

     Негізгі шығындарға жұмыс күшіне жұмсалған  шығындар, негізгі материалдар мен  тікелей шығындардың құны сияқты өнім өндірудегі тікелей шығындар жатады.

     Өндірістік  жанама шығындарға өнімді өндіруге кеткен барлық өндірістік шығындардан негізгі  шығындарды шегергенмен қалған сома жатады. Оларға: өндірістік емес жұмыс  күшінің шығындары, көмекші материал шығындары, қосымша өндіріс шығындары кіреді.

     Қосымша өндірістік шығындар көп салалы компанияларда  болады. Мысалы: жал төлемі және амортизациялық аударымдар. Жанама шығындар кәсіпорындағы  барлық нақты өндірілетін өнімдерге  таралатындықтан, ны нақты өнімдердің арасында дәл бөлу мүмкін емес. Сондықтан жанама шығындарды тек ғана жобалаған баға жолымен қандай да бір нақты өнімдердің құнына апаруға болады.

     Тікелей және жанама шығындардың арасындағы айырмашылық шығын есебінің бағытына байланысты болады.

     Өндірістік  шығын есебінің бағыты қосалқы өнімдердің бағасына енгізілетін, нақты өнім жөніндегі көрсеткіштердің көрсетілуі. Тікелей шығындар есептің мақсатымен анық байланысты болуы мүмкін.

     Кез – келген шығындарды жіктеу – басшыға  дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінің білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.

     Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау  үшін шығындар былайша жіктеледі:

• Кіретін және өтіп кеткен;
• Тікелей және анама;
• Негізгілер мен қосымшалар;
• Өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс;
• Бірэлементті және кешенді.

     Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта табыс  әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі.

     Өтіп  кеткен шығындар – осы шақта кіріс  алу үшін жұмсалған және болашақта  кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан  ресурстар. Оларға өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайда мен шығынды есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие болады.

     Мысалы, алып – сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін шығындар болып  тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін шығындар өткен  шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде болған шығындар сметасында көрсетіледі. Өтіп кеткен және кіретін шығындар арасындағы айырма 1 – суретте көрсетілген. 

 

       

1-сурет. Өтіп кеткен және кірген шығындар. 

     Сонымен, кіретін шығындар «шығындар» терминінің синонимі болып табылады. Ал өтіп кеткен шығындар – « шығыстар» ұғымына ұқсайды. Шығындар – тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар – кірістер алуға байланысты кәсіпорын щеккен шығындардың бөлігі.

     Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.

     Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты  жұмысты орындауға байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын шығындар тікелей деп аталады.

     Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасалған кезде нақты өнімге жатқызу мүмкін болмайтын шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдайына байланысты бөлінеді.

Жанама  шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға болады. Жанама шығындардың ерекшелігі – ауқымды негіз шегінде өзгермеуі.

      Өнім  бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды еңгізу жолымен төмендетуге болады.

      Шығындар  белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.

      Өнім  өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнім түріндегі еңбек керек – жарақтары; өндірістік мақсаттағы неізгі құрал – жабдықтардың амортизациясы қосып есептеулермен және т.б.). Кез келген кәсіпорында олар шығындардың маңызды бөлігін құрайды.

      Қосымша шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны басқаруға байланысты пайда болады.

     Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:

• Қосымша шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 93 бөлімшенің 93 «қосымша шығыстар» шотында жинақталады және одан әрі таңдалған қайсібір бөлу базасын сайма – сай бөліну үшін 930 «қосымша шығыстар» шотында шоғырланады;
• Қосымша шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар 811 «дайын өнімді» өткізу бойынша шығыстар, 831 «сияқы түрінде шығыстар» және 821 «жалпы және әкімшілік шығыстар» шоттарында ескерілген.

     Қосымша өндірістік шығыстарға майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың  амортизацияны жабдыққа қызмет ететін жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары; коммуналдық шығыстар қосалқы өндіріс көрсететін қызметтер, құрал аспаптар мен керек – жарақтардың қалпына келтіру бойынша шығыстармен тозу; жабдық жұмысына байланысты т.б. шығыстар жатады. Және олар 93 «қосымша шығыстар» бөлімшесінің шоттарында ескеріледі.

     Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар еңбекақыны және өндірістік – диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік  – басқару аппаратының еңбегін  өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын, өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттлік пен өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті, ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар; мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін басқа да шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады.

     Қолданыстағы  баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс – қызметтерін жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және талдауды қиындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс – қызмет аясын белгілеу бойынша, ал іште – шығын элементтер бойынша топтастыру мақсатқа сәйкес болар еді.

     Шығындарды  жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға, кәсіпорын  қызметі бойынша шығындардың  мазмұның ашуға мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысын және әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан  үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа  техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым жартылайын өнім түрлеріне – өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.