Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

Сс, См, Сcд, Ссэ көрсеткіштері белгілі бір калькуляциялау мерзімі Т бойынша әр ұңғымаға бөлек анықталып отырады (мысалы,  ұңғымадан сұйықтықты шығарудың әрбір тәсілі бойынша) есептелінеді.

Мұнай өндірудің өзіндік  құнының моделіне қойылатын екінші талапты орындау үшін мұнай өндірудің өзіндік құнын калькуляциялау оларды топтастыру арқылы жүзеге асады (материалдар,  отын, электрэнергиясы, еңбекақы, амортизация, салықтар және т.б.);

Мұнай өндірудің өзіндік  құнының моделіне қойылатын үшінші талапты орындау үшін өндіретін ұңғымалардың айнымалылары мен тұрақтыларын есепке алу қажет. Сонымен қатар есеп белгілі бір себептерге байланысты пайда болған (j-сінші)  жеке ұңғымаларға қатысты болуы тиіс, мысалы, өндірілетін өнімді алудың ерекшелігіне, атап айтқанда: фонтанды,  газлифтлі, насосты (УЭЦН, УШГН, УСН, УГН, УВН, УДН) ұңғымалар, және бөлек (i-сінші) ұңғымалар.

Осыдан кейін ұңғыма топтарының экономикалық көрсеткіштері (шығындар),  жекелеген ұңғымаларға бөлінеді,  яғни мұнай өндірудің өзіндік құнының үлестік құраушыларын шығынқұраушы факторлардан бөліп қарастырады.

Ағымдағы уақыт ішіндегі эксплуатацияланатын ұңғыманың  өнімнің геологиялық, техникалық және   технологиялық деңгейлерімен өлшенеді

Осылайша,  j-сінші топтағы i-сінші ұңғыманың мұнай өндірудің өзіндік құнының моделін  есептеу үшін  :

Сi = (Qжi*Сжj*kij+Qнi*Снj+Nссчi*Сcдj+ Nэксi*Ccэj)/ Qнi   (7)

немесе

Сi=Сжj*ki/(1-bвi)+Снj+(Nccчi*Ccдj+ Nэксi*CСЭJ)/Qнi,     (8)

мұнда   Qж,Qн - i-сінші ұңғымадағы сәйкес сұйық өндіру; 

Nдj, Nэj  - j-сінші топтағы эксплуатацияланатын және жұмыс істеп тұрған ұңғыма саны.

Жұмыс істеп тұрған ұңғыманың  шығындары бір i-сінші ұңғыманың  коэффициентіне пропорционал:

Nccчi = Nccчj/Nдj          (9)

Эксплуатацияланатын ұңғыма қорларына қатысты шығындар бір i-сінші ұңғыманың коэффициентіне пропорционал:

Nэксi = Nэксj* Nэj/Nдj         (10)

Ұңғыма тобының немесе жеке ұңғыманың шығындағры мен кірістерін анықтау үшін дебиттің нақты мәліметтеріне және өнімнің ылғалдылығына байланысты кәсіпорынның бір тонна мұнайға қойған бағасы сату бағасы бағасы болып, ҚҚС жзәне акциздер алынып тастайды.

i-сінші ұңғыманың кірістері  мына  формула арқылы анықталады:

Пi=Ц-С,           (11)

Пi= Ц – Сжj*ki/(1 - bвi) - Снj-(Nссчi* Сcдj. + Nэксi * CcэJ)/Qнi   (12)

Пайданың мәніне тәуелді  бірнеше жеке жағдайларды алуға  болады:

1. Пайда жағымды

П>0,            (13)

яғни ұңғыма эксплуатациясы тұрақты.

2. Пайда нольге тең.

П = 0            (14)   6

Шығынсыз эксплуатацияланатын ұңғыма жағдайында:

Ц = Сжj*ki(l-bвi)+Снj+(Nccчi*Сcдj+ Nэксi* Ссэj)/Qнi     (15)

3. Пайда жағымсыз.

П<0             (16)

3.1.  Егер өнімнің өзіндік құнының айнымалысы оның бағасынан төмен болған жағдайда

Ц>Сжj*ki/(1-bвi) + Снj,         (17)

пайданың сол бөлігі тұрақты  шығыдарды жабуға кетеді, бұл ұңғыманың мақсатты түрде өз жұмысын жалғастыруын білдіреді.

3.2. Егер өнімнің өзіндік құнының айнымалысы оның бағасынан жоғары болған жағдайда 

Ц < Сжj*ki/(1-bв) + Снj         (18)

онда бұл ұңғыма шығынды, пайдасыз болып есептелініп, экономикалық тұрғыдан оны тоқтату қажет.

Ұңғыманы мақсатты тұрғыдан тоқтау үшін шығындар жағдайында оның айнымалыларын емес, босатылған шығындарын (ұңғыманы тоқтату кезінде алынып тасталынады), яғни жұмыс істеп тұрған ұңғымаларға тәуелді айнымалыны қосу қажет.

Пайдаланылған модельдер арқылы мынадай тұжырымдар жасауға болады: мұнай өндірудің өзіндік құны өзгерген жағдайда ұңғыма өнімдерінің ылғалдылығы да өзгереді. Осы проблеманың өзектілін анықтау үшін өнімнің ылғалдылығына байланысты болып келетін мұнай өндірудің өзіндік құнын Сж  /  (1  - bв) ажыртаып аламыз. Берілген мағынадан көрініп тұрғандай, ылғалдылыққа жуықтылық 1,  яғни 100%  бұл құраушы, бұл мұнай өндірудің өзіндік құнының жалпы шексіздікке ұмтылатынын көреміз. 1996 жылы Самотлорск кенорнының ылғалдылық деңгейі орташа ылғалдылық екендігін көрсетеді (bв ср) ол 93% құрайды.

Ылғалдылық бойынша шекті  межелерді есептеу үшін берілген дебит бойынша келесі формулаларды пайдалануға болады:

bв прi = 1 - Сжj * ki/[Ц- Снj - (Nссчi) * Сcд + Nэксi * Ссэj) / Qнi]   (19)

bв убi = 1 - Сжj * ki/(Ц- Снj –  Dнв*Nэксi *  Ссэ / Qнi)     (20)

мұнда Dнв – эксплуатацияланатын ұңғымаларға тәуелді босатылмайтын шығындар үлесі. Ол барлық ұңғымалар қорының эксплуатациялық қордың арақатынасына тең.

Пайдаланылған модельдер  мынадай болжамдар жасауға мүмкіндік  береді: мұнай өндірудің өзіндік құнының ұңғыма мұнайының дебитінің өзгеруіне байланысты өзгеріске ұшырайды.

Мұнай дебитіне байланысты межені табудағы басты міндет эксплуатацияланатын ұңғыма пайда әкелмеген жағдайда, яғни пайда нольге тең және эксплуатацияланатын ұңғымалар шығындар әкелген жағдайда, пайда нольге тең болғанда оларды мақсатты түрде тоқтату жүзеге асады.

Qн прi = (Nссчi * Сcдj + Nэксi * Ссэj) /(Ц-Сжj*ki/(1-bвi)-Cнj    (21)

Qн убi = Dнв * Nэксi * Ссэj) /(Ц-Сжj*ki/(1-bвi)-Cнj     (22)

Ұңғымалар бойынша есептер, олардың орташа ылғалдылығын есептеу  және сұйықтықтардың шығындық дебитін есептеу төмендегідей мәндер береді:  

- газлифт үшін 96% -90 (3,6) және 75 (3,0) тонн/тәу ылғалдылық жағдайында ;

- УЭЦН үшін 91% -38 (3,4) және 32 (2,9) тонн/сут ылғалдылық жағдайында;

- УШГН үшін 51%-5,9(2,9) және 5,1 (2,5) тонн/сут ылғалдылық жағдайында.

Процесті калькуляция  жүйесі дайын бұйымдары азды –  көпті ұқсайтын өнеркәсіп салаларында  әрекет ететіндігі бұрын атап өтілді. Бұл жүйені пайдаланғанда өндіріс  шығындарын нақты тапсырыстармен, өнімнің  жеке бірліктерімен байланыстыруға әрекеттену жссалмайды. Керісінше, бір  бұйымымның өзіндік құнын белгілі  бір кезең ішіндегі өндірістің өзіндік  құнын сол кезеңде  жасалған бұйым  санына бөліп, есептеуге болады. Басқаша  айтқанда, тапсырыстық өзіндік құны сол кезеңде жасалған барлық бұйымдардың  орташа өзіндік құнына тең алынады.

Шығындарды процестік  калькуляциялау 8 – суретте, ал өзіндік  құнды өндіріс, шығындарын процестік  калькуляциялау жүйесінде өзгерту 9 – суретте көрсетілген.

Бітпеген өндіріс қоры

 

 

 

С процесі

Қосу       Шығару

А процесі

Қосу      Шығару

В процесі

Қосу        Шығару

 

 

8 – сурет. «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ МбӨБ – ның шығындарды процестік калькуляциялаудың сызбасы

Ұңғымаларды тоқтау үшін шешім  қабылдауда мынадай тоқтамдарға  келу керек, мысалы,  оның эксплуатациялау мақсатының  кенорнының игерумен байланыстылығын зертеулер жүргізу.

2.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі

Шығындарды есепке алудың және өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялаудың  бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін  кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен  технологиялық өңдеуден өтеді. Бұл  әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металлургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда  қолданылады. Мысалы, КаспийМұнайГаз АҚ өндіру, өңдеу саласы негізін алады. Сонымен қатар сала бағыттары:

•	Мұнай өнімдерінің, газдың көтерме  және бөлшектік сатылуы.
•	Сұйылтылған газды сату (СУВГ).
•	Автожағармай құю станцияларын, мұнайбаза, газ толтыру станцияларын, автомобильді газ толтыру компрессорлы станцияларын пайдалану және жөндеу.
•	Мұнай өнімдерін сақтау жөніндегі  қызмет ұсыну.

 

Дайын өнім мен шалафабрикат шығарумен  аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың  әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептеледі. Әрбір бөлістен кейін шала фабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде – дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесі пайдалынылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзілістер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.[3]

Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, шалафабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының жалақысы т.б.) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде - әзірленге өнім түрлері бойынша есепке алынады (шалафабрикат немесе дайын бұйым).

Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір бөлістердің ішінде – шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға қабылданған коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.[6]

Бөлістік әдісін қолданған кезде  нормативтік әдістің негізгі  элементтері – нақты шығындардың  ағымдағы нормадан жүйелі түрден ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану  керек.

Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа  да шығындардың нақты шығысын  ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар  өндіріс тапсырмаларына немесе нормасына  негізделген шығындар да көрініс  табуы керек. Белгіленген процесстің ауытқуынан, жұмсалған материалдық  шығыстардың құрамының өзгеруінен, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынан болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  және шығынды есепке алудың бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және шалафабрикатсыз.[10]

Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны анықталады.

Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі  шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта  жасауға ашылатын ведомстарында  жүргізіледі.

Алғашқы шикізаттан өндірістің бір  процессінде әртүрлі сорттарға  немесе маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын  анықтау үшін түзету коэффициентін  пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде  алғашқы бір шикізаттан кесілген тақтайлар да кесілмеген тақтайлар  да, жаңқалар және отындық кесінді  шеттақтайлар да алынады. Мұндай жағдайларда  белгілі бір атаудың бірінші  сорты өлшем бірлігі ретінде  қабылданады, ал қалған сорттарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды.

Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық тұрғыдан сипаттайтын  бір өнім бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі пайдаланылады. Егер де бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын болса, онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің  өзіндік құнын белгілейді, ал өңдеу  шығындары әрбір өнім түрінің  арасына үлес салмағы бойынша  таратылады.

Ішкі нарықта мұнай  өнімдерін бөлшек саудада сату «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ АҚ-тың Астана, Алматы қалаларында, Қазақстанның солтүстік және шығыс өңірлерінде орналасқан автомай құю станцияларының

желілері арқылы жүзеге асырылады. ҚМГ ӨМ жоғары сапалы бензинді, дизель отынын және авиакеросинді қоса алғанда  мұнай өнімдерінің кең түрлерін сатады. «ҚазМұнайГаз» сауда маркасымен өзінің бөлшек сату желісін кеңейту  бағдарламасын іске асыру жалғасуда  және 2010 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша ҚМГ ӨМ меншігінде 279 автомай  құю станциялары болды.

«ҚазМұнайГаз» сауда маркасымен өзінің бөлшек сату желісін кеңейту  бағдарламасы жаңа АҚС салу есебінен де, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған станцияларды сатып алу және қайта  жарақтау есебінен де жүзеге асырылып жатыр. АҚС салған кезде «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ озық әлемдік тәжірибені қолдануда:

модульдік кешендер, ең жаңа деген отын тарату бағандары, озық бағдарламалық  жасақтама орнатылып жатыр. Бұл  еңбек өнімділігін арттыруға  және тұтынушыларға қызмет көрсету  сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. 2011 жылға қарай «Каспиймұнайгаз» ҒЗЖИ» АҚ бөлшек сату желісін 323 автомай құю станциясына дейін ұлғайту жоспарланып отыр.