Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оның теориялық ерекшеліктері

Сонымен қатар, өнімнің  (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік  құнына ақаудан, жұмыстың өндірістік себептерге байланысты тоқтап қалуынан болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем  шығуы, өндірістік зақым (сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке  қабылеттілігін жоғалту салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.

Басқару есебі жүйесінде  өзіндік құнды жасау, қалыптастыру тәртібі тым реттелмеген. Бұл  өзіндік құн салық салу мақсаты  үшін емес, басқарушының шығындар жайлы  толық түсінігі болуы үшін есептеледі. Сондықтан бұл есеп жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілдері қолданылуы мүмкін.

Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік  құнға ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық сенімді ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі жүйесінде пайда болады.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін  шығын түрлеріне байланысты отандық  экономикалық әдебиетте оның мынадай  түрлері дәстүрлі бөлінуде:

• цехтық – тікелей шығындар мен жылпы өндірістік шығыстарды біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
• өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
• толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған өндірістік өзіндік құн. Өндіріспен де, өнім өткізумен де байланысты кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.

 

                                                Толық өзіндік құн

 

           өндірістік                        коммерциялық                әкімшілік 

          өзіндік құн                            шығыстар                     шығыстар

қосымша шығыстар

 

          тікелей еңбек шығындарын                    тікелей материалдық

               аударымдарымен                                     шығындар

 

1-сурет. Бұйымның өзіндік  құн элементтері

 

Сатуға өндірілген және дайындалған  өнімнің толық өзіндік құнын  мынадай формуланы пайдаланып есептеуге  болады:

Жұмыс күшіне тікелей шығындар + материалдар + қосымша шығыстар = өндірістік өзіндік құн + өткізу шығындары + әкімшілік  шығыстары = рентабельділік % толық  өзіндік құны = сатылым (келісімшарттық) құны

Жеке және орташа салалық  өзіндік құн бөлінеді. Жеке өзіндік құн нақты кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын; орташа салалық – сала бойынша бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды сипаттайды.

Жоспарлы және нақты өзіндік  құн болады. Жоспарлы өзіндік құнның есебіне ондағы кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп шамада мүмкін өнімге іс жүзінде  нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.

Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің  өзіндік құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын  өндіріске кеткен шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын  есебінің объектілері болып табылады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған жұмыстың, кқрсетілген қызметтің  түрлері калькуляция объектілері  болып табылады.

Кез келген кәсіпорындағы  калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері мен пішініне қарамастан, беліглі бір принциптерге сәйкес ұйымдастырылады.

Шығын есебінің объектісі  – өзіндік құнды басқару мақсаты  үшін өндірістік шығыстарды топтастыратын  белгі.

Көпмақсатты есеп жүйесінде  есеп объектісінің екі тобын бөледі: жауапкершілік орталықтары мен  өнім бірліктері. Бұл жағдайда шығын  есебі объектілеріне: шығын пайда  болған орындар, жауапкершілік орталықтары, шығын баптары, өндірістік қызмет факторлары, біртекті өнім түрлері немесе топтары  жатады.

Шығын есебі объектілері  бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді де калькуляциялау үшін де негіздеме болып қызмет етуге  тиіс.

Калькуляциялау объектісі  – белгілі бір құнды жұмыс  пен көрсетілген қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-түлік өнімдерінің түрлері.

Калькуляциялау объектісінің негізгі номенклатурасын әрбір  кәсіпорын өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін, бөлшектер мен  тетіктердің бұйымда бірегейлену  деңгейі және шығынның қай топқа  жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырып, жасайды. Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды  көтерушілер деп атайды.[4]

Өнеркәсіптің кеткен өндіруші, газ-энергетико салалрында бітпеген өндіріс  болмаса, шығын есебінің объектісі  калькуляциялау объектісімен тура келеді. Бұл жекелеген даналармен, шағын  сериялармен, жаппай өндірстегі бұйымның кейбір түрлерін дайындауға, бір жолғы  тапсырыстарды, тәжірибелік-экспериментальды және біртекті жұмыстарды орындауға  қатысты.

Барлық сомалар үшін өндірістегі  тікелей материалдық және еңбек  шығындарына ресурстарды қолдану  дәрежесін өндірстік процестерді  ұйымдастыру мен оларға қызмет етуге  шыққан шығыстары, басқару шығындарын шығын есебі объектілері ретінде  көрсету ортақ болып табылады.

Шығын есебі объектілерін таңдау өндіріс технологиясының  ерешеліктеріне, өндірісті ұйымдастыру  түріне, кәсіпорынды басқару құрылымына, шығарылатын өнімнің техникалық параметрлерін, ішкі өзара қарым-қатынастарды және т.б. байланысты. Сипаттау әр түрлі  және сондықтан шығын есебі объектілерінің номенклатурасын әрбір кәсіпорын  жеке жасайды.

Машина жасау жеңіл  өнеркәсіп, қара және түсті металлургия  салалары және басқалар өнімнің үлкен  номенклатурасымен, бұйымның кейбір бөліктерін бірегейлендірудің едәуір деғгейімен сипатталады. Бұл салалар калькуляциялық объектілерді шығарылатын бқйымдарды біртектілік белгілерімен ірілендіріледі. Технологиясы, конструкциясы бірдейлігімен, біртекті шикізат пен материалдардан, бірдей жуық деңгейдегі материал сыйымдылығымен және еңбек сыйымдылығымен жасалатын жалпы бөлшектер, тетіктер, жартылай өнімдердің бар болуымен сипатталатын өнім түрлері біртектілер деп саналады. Бұйымдарды бір калькуляциялау объектісіне топтастыру принциптерін сақтау өзіндік құнды қалыптастыру талаптарына жауап беретін негізгі шарт болып табылады.[5]

Шығын есебі объектілері  мен калькуляциялау объектілерін қалыптастырудың  жалпы принциптері өндіріске  арналған шығын есебі процесі  мен калькуляциялау процестерінің  бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда  өндірістік шығындардың басқару  есебі жүйесі объектілерінің екі  басты топтары: бөлімшелер мен өнімдер, бойынша шығындарды бөлуі тиіс.

Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған  байланыстары бар. Алайда ол жай өлшем  бірлігі емес, ол калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну құнын сипаттайды.

Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау объектілері мен  калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайларда шығын объектілері  мен калькуляциялау объектілері  сәйкес келмейді.

Қосымша шығыстарды бөлу тәсілін  таңдау өнім бірліктерінің өзіндік  құнын дұрыс есептеу үшін өте  маңызды. Оны кәсіпорын дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең бойы өзгеріссіз қалады. Шығындарды кезең бойынша шектеудің мәні операциялардың бухгалтелік есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде және олар ақшалай түсіммен үйлеспейді.

Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау – өндіріске шыққан шығындардың аналитикалық есебі  әдістері калькуляциялық

объектілері мен калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша  жинақтау.

         Шығынды есептеу мен калькуляциялау  тәсілін кәсіпорын өз бетінше  таңдайды, өйткені жеке жағдайлардың  бірқатарына: саланың кімге тиесілілігіне,  қолданылатын технологияға өнім  ассортиментіне және т.б. байланысты.

         Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау  әртүрлі тәсілдермен жүзеге асады.  Калькуляция тәсілі – калькуляциялық  бірліктің өзіндік құнын есептеп  шығару үшін қолданылатын әдістердің  жүйесі. Өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау тәсілін талдау  өндіріс түріне, оның күрделілігіне,  бітпеген өндірісі бар-жоғына, өндірістік  циклдің ұзақтығына шығарылатын  өнімнің номенклатурасына және  т.б. байланысты.

Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін 3 белгі бойынша топтастыруға болады:

• шығын есебі объектілері бойынша:

- үрдістік;

         - бөлістік;

         - тапсырыстық;

• шығын есебінің толықтығына қарай:

- толық өзіндік құнды  калькуляциялау;

- толық емес өзіндік  құнды калькуляциялау;

• шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
• нақты өзіндік құн есебі;
• нормаға сай шығындар есебі.

Калькуляциялаудың үрдістік тәсілі. Өзіндік құнды калькуляциялаудың үрдістік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас, бірдей өнімді сериялап немесе жаппай өндіретін не болмаса үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте қолданылады. Үрдістік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші энергетика салаларында қолданылады.

Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен тараған. Ол технологиялық үрдістің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық кәсіпорында қолданылады. Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды. Мұндайды жартылай өнімді шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты  бойынша, яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.

Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарды пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кісіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланклерде ашылады, содан соң ол орындаушы цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік қод беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көрсетіліп жазылады.

Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері  бар, атап айтсақ:

• барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;

• уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;

• тек бір ғана шотты жүргізу, аяқталмаған өндіріс. Осы шотта өндірістің әрбір партия бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.

Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады. Тек дайындау цехында (құю, ұсталық  пресс және т.б.) шалафабрикатты пайдаланады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық  әдісте тапсырысты жасау процесі  цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есептен көрініс таппайды. Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені  туралы хабарлама жасайды, содан  соң тапсырыс бойынша шығындар жасау  процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға  өткізсе, сол қоймаға накладной  өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).

      Толық өзіндік құнды калькуляциялау. Толық өзіндік құнды калькуляциялау дәстүрлі түрде жүргізіледі. Толық өзіндік құн бойынша есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама деп бөлінуіне қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты кәсіпорынның барлық шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі жауапкершілік орталықтарына бөледі, сосын таңдалған бөлу базасын өнімнің өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.