Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы

 

  2004 ж. ӨӨТТ – сы 74768 мың теңгені құраса 2005 ж. Ол 205939 мың теңгеге артты. Осы мерзім арасында кәсіпорынның тұтынушылар қатары (клиентурасы) кеңейді, бұл өнім өндіру көлемінің артуымен түсіндіріледі. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын өте орташа алғанда ӨӨТТ – тың 97 – 98% құрайды. Жалпы табыс екі жылы да болғанмен өткен жыл зияндары және салық төлемдерін төлегеннен кейін, екі жылда зиянмен аяқталған. Өнеркәсіп жұмысының тиімділігінің салыстырмалы және абсолюттік көрсеткіштерінің анализінің маңызы зор. Өнімді сатудан қосымша қүн са-лыктарын есептеусіз 2002 жылға 88146 мың теңге, 2003 жылы 125700 мың теңге қүрайды, процентте базистік мәні бойынша 143 мың теңге. Сатылған өнімді өндіруге, шығын 2004 жылға - 91004 мың теңге қүрайды, 2005 жылы 119231 мың теңге күрады, процентте базистік мәні – 131- ге теңеседі. Сатылган өнімнен пайда 2004 жылға - 2858 мың теңге, 2005 жылға -15218 мың теңге, процентте базистік мәні 19 мың теңге қүрайды.

4 – кесте «Тас-құм» акционерлік қоғамының активтерінің құрамы мен    құрылымы (мың. тг)

№	Көрсеткіштер	2003ж.		2004ж		Өзгерістер		Құр.өз герістер (+;-)
		Мың тг	Үлес %бен	Мың тг	Үлес %бен	Мың тг	Үлес % бен
1	Активтер құны Оның ішінде:	4331	100	18622	100	+1429	32,9	Х
	1.1 Ұзақ мерзім-ді активтер	2694	62,2	5037	27,0	+2343	+87,0	-35,2
	а) негізгі құралдар	2694	62,2	5037	27,0	+2343	+87,0	-35,2
	1.2 Ағымдағы активтер	1637	37,8	13585	73,0	+11948	+729,9	+35,2
	а)өндірістік қорлар	1292	29,9	9981	53,6	+8689	+672,5	+23,7
	б)дебиторлық борыштар	291	6,7	2526	13,6	+2235	+768,0	+69,
	в)ақша қаражаттары	54	1,2	1078	5,8	+1024	+1896	+4,6
2	Өндірістік әлеует	3986	92,0	15018	80,6	+11032	276,8	-11,4

Ескерту: Кәсіпорынның деректері бойынша есептелген

 

Ағымдық активтердің актив құнындағы  үлесі 2004 ж. – 37,8 %, 2005 ж. – 73%, болып 35,2 пункте артты. Оның себебі: материалдар құнының 8689 мың тг, дебиторлық борыштардың 2235 мың тг., ақша қаражаттарының 1074 мың тг. артуы. Жалпы ағымдық активтер 11948 мың тг.артқан. Оның ішінде тауарлық материалдық қорлардың үлесі ең жоғары 2004 ж. – 78,9% (1292/1637), 2004 ж. -73,5% (9981/13585), – олардың құны 8689 мың тг. артқан.2004 – 2005 жж. өнім өндіру көлемінің артуы салдарынан шикізат – материалдарға деген қажеттіліктің артуымен түсіндіріледі.

Дебиторлық  борыштардың ағымдағы активтердегі үлесі 2004ж. – 17,8% - ды (291/1637), 2005 ж. – 18,6% - ды (2526/13585) құрады. Дебиторлық борыштардың мұншама артуы кәсіпорын қызметін тежейтін фактор десек те болады, яғни өнім өткізу нарық сигментінің кеңеюімен де түсіндіріліеді. Егер 2003 ж. клиенттері (тұрақты тұтынушы заңды тұлғалар) саны 25-ке жуық болса, ал 2004 ж. Олардың саны 47-ге жетті. Осы аспект дебиторлық борыштардың күрт өсуіне өз әсерін тигізді.

Өндіріс циклы тау және өзен тастарын уату нәтижесінде әр-түрлі фракциядағы  щебеньді шығару, негізінен үш сатылы топтың бір автоматтандырылған жүйеге қосылған линиядан түрады.

Негізгі цехтар технико-технологиялық деңгейі  мен үйымдастыру - эконо-микалық  деңгейі нормативті талаптар мен  типтік жобаларға сәйкес, өйткені  цехтар төулік бойы жүмыс істейді. Бұл уақытқа жүмыс орнын пайдалану дәрежесі ықпал ету деген сөз, ол техникалық нормаларға сәйкес келеді.

Қоғамдық  ұйымдардың қаржысы осы үйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары баскарады. Кәсіпорындардың қаржы бөлімдері несие және есеп айырысу операцияла-рының жаңа нысандарын пайдалана отырып оперативті қаржылық жоспарлау-ды, кәсіпорынның қаржы ресурстарын икемді жүмсауды жүзеге асырады. Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері де қатысады. Екінші деңгейдегі банктер кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуді, ақшалай қаражаттарға деген уақытылы қажеттілікті несиелейді.

 

 

 

 

 

 

 

5-кесте - «Тас-құм» акционерлік қоғамының іскерлік белсенділігін талдау

№	Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	2004 ж.	2005 ж.	өзгерістер (+;-)
1	Кап-ң жалпы айн.-қ кофф.	ӨӨТТ Жиынтық капитал	17,3	15,1	-2,2
2	Нег. кап. айн-қ кофф.	ӨӨТТ Негіз.кап.орт.құны	28,0	72,8	+44,8
3	Ағымдық актив-ң айн-қ кофф.	ӨӨТТ Ағым.кап.орт.құны	48,3	26,3	-22,0
4	Ағым. актив-ң айн-м ұз. Күн	360* ағым.актив-ң орт.қ.	7,5	13,7	6,2
5	Матр-қ айн-м қаражат-ң айн.кофф.	Толық өзіндік құн Матер. айн..қор-ң	61,2	37,9	-23,3
6	Деб. борыштың айналым- ң ұзақтығы	ӨӨТТ Дебит. борыштардың  айнал. коэфф-ті	503,5	133,1	-370,4
7	Дебиторлық борыштың айналым. ұзақтығы	360 Дебит. борыштардың  айнал. коэфф-ті	0,7	2,7	+2
8	Берешек қарыздың айналым коэфф-ті	ӨӨТТ Берешек қарыздың орташа құны	12,6	18,5	+5,9
9	Берешек қарыздың айналымның ұзақтығы (күнмен)	360 Берешек қарыздың айналым  коэфф-ті	28,6	19,5	-9,1
10	Іскер.белсенділік индексі	ӨӨТТ х Қызмет жасаушы капитал Негізгі қызмет табыс Толық өзіндік құн	0,83	0,56	-0,27

 

Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті – жылына өндіру және айналудың толық үрдісі қанша рет болатыны мен активтердің әр теңгесі өндіріс өнімінің қанша көлемін әкелгенін көрсетеді /38/.

1) Оның мәні 2004 ж. – 17,3 (74768/4331), 2004 ж. – 15,1 (280707/18622) болып, 2,2 пункте төмендеген. Алдындағы жылы кәсіпорын активінің әр теңгесі 17 тг. 30 тиын келтірсе, 2005 ж. – 2 тг. 20 тиынға кеміді.

Егер  де осы кеміген сома түсім түсіргенде ол – 40968 мың тг. (2,2 х 18622) болар еді, яғни кәсіпорынға 40968 мың тг. (275,4%-ға), ал активтер 14291 мың тг. (329,9%-ға) артқан, оның ішінде ең көп өсім негізгі қорлар (87%) және берешек қарыздарға (22,4%) келеді. Сондықтан айналым мөлшерінің азаюы кәсіпорын активтерінің құрамында өтімділігі төмен қорлар үлесінің артуына байланысты.

Негізгі өндірістік қорларды пайдалану  тиімділігін – негізгі қорлардың  айналымдылық коэффициенті көрсетеді. Бұл коэффициент жоғары болған сайын  есеп беру кезеңіндегі шығындар азая түседі. Ол төмен болса – өнімді өткізуден түскен табыстың (ӨӨТТ) жетімсіздігін немесе негізгі қорларға тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгенін көрсетеді. 2004 ж. – 28,0 (74768/2666), 2005 ж. – 72,8 (280707/3854,5) көрсетіп, 44,8 пункте жоғарылаған. Мұнда негізгі қорлардың орташа құны да, ӨӨТТ та пропарциоалды өсіп отыр, сәйкесінше 44,6% және 27,4%, сонымен негізгі құралдардың артуы ӨӨТТ – тың артуын қарағанда әлдеқайда төмен, сондықтан серіктестік негізгі құралдарын дұрыс пайдалана алған.

Ағымдығы  активтердің айналымдылық коэффициенті – олардың айналым жылдамдығын  (айналым санын) көрсетеді /37/. Ол жоғары болған сайын кәсіпорынның төмен қабілеттілігі артып, қаржылық жағдайы тұрақтанады.

2004 ж. ағымдық активтердің айналымдылығы – 48,3; ал айналым ұзақтығы 7,5 күн болған. 2005 ж. айналым саны – 26,3; айналым ұзақтығы – 13,7 күн. Сөйтіп айналым саны 22-ге азайып, ұзақтығы – 6,2 күнге ұзарды. Ағымдық активтер құрамында тауарлы – материалдық қорлар және дебиторлық борыштар үлесінің артуы айналым жылдамдығының бәсеңдеуіне әсер етті.

Айналым уақыты 6,2 күнге ұзарды, осы мерзімде кәсіпорынға қосымша қаражат  жұмылдыру қажет болды. Айналымға  қосымша жұмылдырылған қаражатты  есептеу мына формуламен жүргізіледі /15/:

Т_д = ӨӨТТ/360 х (Д₁ – Д₀)

Т_д  – қосымша жұмылдырылған ағымдық активтер;

Д₁ және Д₀ – есеп беру және өткен жылдағы сәйкес айналым кезеңдері.

Сәйкес мәндерін қойсақ: [280707/360 х (13,7 – 7,5)], айналым уақытының ұзаруы салдарынан 125,8 мың тг. Қосымша қаражаттар тартылған екен.

Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы қызметтерінің де рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорынды дамьпудың қаржы көздерін, қаржы расурстарын неғүрлым тиімді инвестициялаудың бағьггтарын іздестіру, бағалы қағаздар мен операциялар жасау және қаржы ме-неджментінің басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорьшдардың қаржы қызметтерінің негізгі мәселелері бола бастады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамыньң қаржы шаруашылық қызметінің бары-сында негізгі қүралдар 2004 жылы 66763 мың теңгеге өсу байқалады, ал 2005 жылы 68789 мың теңгеге өсу байқалды, яғни жыл барысындағы өзгеру 2,026 мың теңге қүрайды. Аяқталмаған қаржы салымы 2004 жылы 1187 мың теңғе, 2005 жылы 1187 мың теңгені қүрайды, жыл барысындағы өзгеру 0, яғни аяқталмаған қаржы салымы өзгермеді. «Тас- Құм» акционерлік қоғамынын қоры 2004 жылы 2620 мың теңге, 2005 жылы 21565 мың теңге, 1 жылдағы өзгеріс 18945 мың теңге. Кредиторлық және дебиторлық қарыздар бар. Креди-торлармен есептесу 2004 жылы 41817 мың теңгеге, 2005 жылы 56285 мьщ теңгені қүрады. Дебиторлармен есептесу 2004 жылы 14842 мың тенге, 2005 жылы 5269 мың теңге. 2004 - 2005 жылдар аралығында қосымша төленбеген қаржы бар, жыл барысындағы өзгеру 10284 мың теңгені қүрады.

Таратылмаған  пайда 2004 жылы - 5206 мың теңге 2005 жылы - 15218 мың теңге қүрады, жыл барысындағы өзгеру 10012 мың теңгені қүрайды.

Қаржы - шаруашылық қызмет барысында 2003 жылға  кредиторлык және дебиторлық қарыз  бар, соның ішінде мерзімі өтіп кеткендер  бар. Бухгалтерлік құжаттарға сәйкес кредиторлық қарыздың жалпы соммасынан мерзімі өткізілген 15,6% күрайды және 4077 мың теңгеге тең. Мерзімі өткізілген деби-торлық қарыз 702 мын теңгеге тең және жалпы дебиторлық қарыздың 15,9% құрайды. Жалақы бойынша қарыз өнеркәсіптің қызметкерлері мен жұмысшыларға жоқ.

Өнеркәсіптің  қызметін қамтамасыз ету үшін шет  ел қаржысы алынған жоқ, бірақ  біздің ендіріске Қазақстандық резиденттерінің  инвестициялары 20 млн. теңге көлемінде  пайдаланылды.

Пайдаланылмаған операциялардан кіріс шығыс сальдосы 2004 жылға 382 мың теңгені құрайды. 2005 жылға - 607 мың теңге, проценттік базистік мөні -158,9 мың теңге қүрайды.

Баланстық пайда 2004 жылға - 3465 мың теңге, 2005 жылы - 15218 мьвд теңге құрайды, процентте базистік мәні 440 мың теңгені құрайды. «Тас-Құм» акционерлік қоғам кәсіпорнында қалатын таза пайда жоқ.

 

6-кесте - Тауарлы-материалдық қорлардың айналым ұзақтығына әсер етуші факторлардың алғашқы мәліметтері

Көрсеткіштер	2004 ж.	2005 ж.	Өзгеруі (+; –)
Өнімнің толық өзіндік құны (мың тг)	72808	278428	+205620
Өндірістік қорлардың орташа қалдықтары (мың тг)	1189,5	5636,5	+4447
Орташа жылдық айналымы	61,2	49,4	–11,8
1 айналым ұзақтығы	5,88	7,29	+1,41

 

Бұл көрсеткішке  өнімнің толық өзіндік құны немесе өндірістік қорлардың орташа жылдық қалдықтары әсер ете алады.

 «Тас-Құм»  акционерлік қоғамы кәсіпорнының  мүлкі 2004 жылға 109025 мың теңге қүрайды, 2005 жылы 148818 мың теңге қүрайды. Жеке қүралдардың көздері 2004 жылға 67208 мың теңге, 2005 жылы - 67208 мың теңге. Негізгі құралдар және басқа айналымсыз активтер 2004 жылға 66763 мың теңгені құрайды, 2005 жылға 68789 мың теңге.

Қалдық  бағасы бойыша негізгі қүралдар 2004 жылға 66763 мың теңге, 2005 жылға 68789 мың теңгені қүрайды. Жеке айналым қүралдары 2004 жылға 445 мың теңге, 2005 жылға 42343 мың теңге қүрады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының қорлары мен шығыны 2004 жылға 2620 мың теңге, ал 2005 жылға 1187 мың теңгені қүрайды. Аяқталмаған ендіріс 2004 жылы 1187 мың теңге 2005 жылы 1187 мың теңге күрайды.

Ақша  құралдары, есеп және басқа да активтер 2004 жылға 32%; 2005 жылы 36% болды. Автономия коэффициенті 2004 жылға 06; 2005 жылы 0,6 тең бол-ды. Мобильді және иммобильді қүралдардың қатынасының коэффициенті 2004 жылға 0,03% 2005 жылға 0,03% қүрады. Ықшамдалу коэффициенті 2004 жылға 0,6>0,5; 2005 жылы 0,6 теңесті. Жеке көздердің шығындары мен қорларын қамтамассыз ету коэффициенті 2004 жылға 0,6; 2005 жылы 0,5 қүрады. Бан-кротқа үшырау коэффиценті 2004 жылы 0,02; 2005 жылы - 0,02 құрады. «Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндіру рентабельділігінің деңгейі 2004 жылы 5,747; 2005 жылы 0,243 мың теңге қүрады. Алдыңғы жылдың бағасымен өнімді сату 2004 жылы 90694 мың тенге, 2005 жылы 125700 мың тенге.

Кәсіпорынның  қаржы - экономикалық қызметінің анализін кәсіпорынның даму жоспарын қүру үшін бірнеше жылдар бойына жасау қажет (3-5 жыл).

Өндірістік  кәсіпорындар өзінің интенсивті және неғүрлым тиімді дамуымен қоғам талабын  қанағаттандыруға үмтылады. Бірақта мақсатты бағытталған ин-тенсивті өндіріске жету, тек даму стратегиясын түтынуға ыңғайланған жолы-мен жетуге болады.

Кәсіпорьш дамуының маңызды принципінің бірі өнеркәсіп кәсіпорындағы инновациялық қызмет болып табылады, ол үзақ мерзімді перспективаны ескере отырып жаңа өнім шығару, материалдар мен энергия түрлерін өңдеу қүралдарын сонымен қатар өндіріс әдістерін қарастырады.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының тоқтаусыз қызу жүмысының арқасында технология мен электро тасымалдау, өнім сапасын көтеруге, негізгі өндіріс қорларының жаңаруына бағытталып, соның нәтижесінде кейінгі ке-зеңдерде өсу тенденциясын көрсетіп отыр.

«Тас-Құм» акционерлік қоғамының өндірілген өнімі мемлекеттік стан-дартқа сәйкес келіп, әлемдік нарықта бәсеке қабілетті түтынушылардың үлкен сүранысына ие.

Экологиялық таза, тау қыртысының мықты тығыз  тастарынан өндірілген Қотыр - Бұлақ М-1400 щебені өте жауапты бетон өнімдерін, көпір қүрылысына, монолиттік биік күрылыстарға, аэродромның үпгу - қону алаңдарына және басқа сейсмикалық мықты объектілерді салуға қолданады.